Арнаулы бiлiмдендiру министрлiгi
Жалғаулықсыз салалас сөйлемнің мағыналық түрлері
жүктеу/скачать 1.02 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Мезгілдес салалас сөйлем
- Себептес салалас сөйлем
- Қарсылықты салалас сөйлем
- Түсіндірмелі салалас сөйлем.
| Жалғаулықсыз салалас сөйлемнің мағыналық түрлері.
Компоненттерінің бір-бірімен мағыналық қатынастары жағынан алғанда, жалғаулықсыз салалас сөйлем мен жалғаулықты салалас сөйлем арасында айтарлықтай онша алшақтық жоқ. Өйткені жай сөйлемдердің жалғаулық арқылы құрмаласуы мен жалғаулықсыз іргелесе құрмаласуы, айналып келегнде, құрмалас сөйлемнің бір түрін жасаудың екі түрлі тəсілі ғана. Сондықтан да салалас құрмалас сөйлемнің бірсыпыра түрін жалғаулық арқылы құрмаластырып айтуға да, жалғаулықты алып тастап, жалғаулықсыз етіп айтуға да, жалғаулықты алып тастап, жалғаулықсыз етіп айтуға да болады. Мысалы: киіз үстін кісі келгенде сыпырып өту Биғайшаның ежелгі əдеті еді, бірақ бұл жолы оның осы ниетіне басқа нəрсе араласты. Замандастың тілін кім алмайды, сондықтан мен ертіп бармақ болдым. Бұл келтірген мысалдағы жалғаулықтарды түсіріп, оларды жалғаулықсыз түрде: Киіз үстін кісі келгенде бір сыпырып өту Биғайшаның ежелігі əдеті еді, бұл жолы оның осы ниетіне басқа нəрсе араласты. Замандастың тілін кім алмайды, мен ертіп бармақ болдым деп құрсақ, одан сөйлем байланысына да, компоненттердің мағыналық қатынастарына да нұқсан келмейді. Алғашқы вариантта қарсылықты, себептес салаластардың жалғаулықты түрі болса, кейінгі вариантта сол екеуінің жалғаулықсыз түрі болады. Бірақ салалас сөйлемнің жалғаулықты түрі мен жалғаулықсыз түрі абсолюттік теңдікте, барлық жағдайда да жалғаулықты салаластың жалғаулығын алып тастап жалғаулықсыз түрін жалғаулықты етіп айтуға бола береді деген қортынды шықпайды. Жалғаулықсыз салалас сөйлемдерді компоненттерінің бір-бірімен мағыналық қатынасына қарай мынадай түрлерге бөлуге болады: 1) Мезгілдес салалас сөйлем. 2) Себептес салалас сөйлем. 3) Қарсылықты салалас сөйлем. 4) Түсіндірмелі салалас сөйлем. 5) Салыстырмалы салалас сөйлем. 6) Шартты салалас сөйлем. 7) Көп компонентті салалас сөйлем. 1) Мезгілдес салалас сөйлем. Мезгілдес салалас сөйлем компоненттері бір мезгілде немесе біріне-бірі жалғаса іркес-тіркес болған іс-əрекеттерді я бір мезгіл ішіндегі көріністі, жай-күйді баяндайды. Тек компоненттерінің бір-бірімен байланысу жолындағы өзгешелігі ғана болмаса, компоненттердің мағыналық қатынасы жағынан мезгілдес салаластың жалғаулықсыз түрі мен жалгаулықты түрі бірдей. Мезгілдес салалс сөйлемге компоненттері бірыңғай, бірёктес іс-əрекет, жай-күйлерді санамлап, тізбектеп, жарыстыра көрсететін сөйлемдер де жатады. Мезгілдес салалас сөйлем компоненттерінің баяндауыштары шақтық, жақтық жағынан кейде бірыңғай, бірёктес болдып келеді. Соған қарап кейбір əдебиеттерде ол ыңғайлас салалас деп те аталып келді, бірақ бұлай атау компоненттердің мағыналық қатынасын білдіре алмайды. 2) Себептес салалас сөйлем. Бір компонент екінші компоненттегі іс-əрекет, жай күйдің себебін білдіріп, екіншісі сол себептен туған нəтижені білдіретін, немесе, керсінше, біріншісі нəтижені, екінші соның себебін білдіретін сөйлемдер себептес салаласқа жатады. Сəуленің Бөлекбас арқылы Нұрланның сырын білмек болған манағы ойы əлі арыыыылып кеткен жоқ еді, соны есіне алып Бөлекбастың бірге қайтқанын мақұл көрді. Соқпақтың екі жағындағы қар да малдың белуарынан келерліктей, қалың, қарсы келген сиырлар бір-бірімен сүзісе, бірін-бірі қырға жыға, сығылысып əрең өтеді. Село алыс емес еді, бұлар оған андағы-мұндағы көзден жасырынып жетпеген кезде келіп жетті. Шешесі тағы екі-үш бауырсақ беріп еді, басқалары қаспақ тұрмысқа көздерін аларта қарады. Аяп кеттім, менің де көзіме жас келді. Жабайды сойылға жыққан Игіліктің жігіттері екенін Жұман білген жоқ, əлдеқалай аттан құлаған шығар деп ойлады. Бұл келтірген мысалдағы сөйлемдердің бəрінде де бірінші компонент себепті білдіріп тұр да, екінші компонент сол себептен туған нəтижені білдіріп тұр. Ең соңғы сөйлемдегі Жұманның Жабайды əлдеқалай аттан құлаған болар деп ойлауының себебі- оның Жабайды Игілік жігіттерінің сойылға жыққанын білмеуінен, сол білмеудің нəтижесінен туған қорытынды. Жоғарыда келтірілген сөйлемдердің қай-қайсысына болса да сондықтан, сол себепті деген жалғаулықтарды қосып айтуға болады. Бұл жалғаулықтар айтылмаса да сөйлем мағынасынан, компоненттер байланысынан байқалып тұр. Жалғаулықсыз салаластың бұл түрінде, келтірілген мысалдың керсінше, бірінші компонент нəтижені, екінші компонент сол нəтижеге жеткізген себепті білдіріп те құрмаласады.Мысалы: Шалабай ұзақ жүре алмас, үкімет құрығы ұзын. Мен қорықпаймын, əжем кеше сұрап алған. Оларға рақмет айту керек, ұмытқанымызды еске салды. Бұлардағы екінші компоненттер бірінші компоненттегі іс-əрекеттің неліктен солай болғандығын я болатындығын білдіреді. Неліктен Шалабай ұзақ жүре алмайды? Оның ұзақ жүре алмайтын себебі үкімет құрығы ұзын. Мысалдағы басқа сөйлемдер осы тəріздес. Сөйлемде айтылмағанымен, компоненттердің мағыналық қатынастарынан олардың арасына өйткені, себебі деген жалғаулықтарды келтіріп айтуға болатындығы байқалып тұр. Бұл жағдайлар себептес салаластың жалғаулықты түрі мен жалғаулықсыз түрінің бірлігін, бұл екеуінің арасындағы өзгешелік бірінде бар жалғаулықты екіншісінде түсіріп айту ғана екендігін байқатады. 3) Қарсылықты салалас сөйлем. Құрмалас сөйлемнің бұл түріне компоненттерінің мағыналары бір-біріне қайшы келетін жалғаулықсыз салалас сөйлемдер жатады. Компоненттерінің мағыналық қатынастары жағынан қарсылықты салаластың жалғаулықты түрі мен жалғаулықсыз түрі арасында ешқандай өзгешелік жоқ, бұл екеуі-қарсылықты салалас деген атпен аталатын бір ғана сөйлем компоненттерінің құрмаласуындағы екі түрлі тəсіл ғана. Компоненттер мағынасы арасындағы қайшылық түрлі-түрлі болады. 1.Заттың, құбылыстың,оқиғаның бұрынғысы мен қазіргі күйі салыстыра қарсы қойлылады. 2.Бірінші компоненттегі субьектінің іс-əрекетіңе, ой-ниетіне екінші компоненттегі субъекттің əрекетті, ісі қайшы келеді: Қасындағы ұсақ қыздар мен қалыңдыта клп алдаусыратпа болып ед, Абай мен Ербол оған көнген жоқ. 3. Бірінші компоненттегіс-əрекеттің логикалық қортындысы ретінде екінші компонентте болуға тиісті əрекет болып шығады немесе басқаша болады: Кірпіш үй сыртынан қораш еді, ішіне енгенде бұған да көңілі тойып қалды. 4. Қарсылықты мағына компонент баяндауышы қызметіндегі етістіктердің бірінің болымды, екіншісінің болымсыз түрде айтылуы арқыулы да жасалады. Мысалы: Күлаш, мен сенімен сөйлесіп тұрғаным жоқ, мына Əйтекеңмен сөйлесіп тұрмын. Компоненттері жалғаулықсыз байланысатын қарсылықты салалас сөйлемдердің көпшілігіне қарсылық жалғаулығын қосып айта беруге болады, бірақ мұндай өзгерісті жалғаулықсыз қарсылықты салаластың кез келген түрі көтере бермейді. 4)Түсіндірмелі салалас сөйлем. Түсіндірмелі салалас сөйлемде бірінші компонент жалпылық мəнде айтылады да, кейінгі компонентте я компонентерде оның мəні я себептері сараланып ашылады, талданып түсіндіріледі. Компоненттерінің мағыналық қатынастары жағынан алғанда, бірінші жай сөйлем баяндауышы сол, жүктеу/скачать 1.02 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|