Беркінбай Р.М., Бердібаева С.Қ., Оразымбетова К.Ж., Ракымжан А.А

38 
түсінігін ХХ ғасырдың 60-жылдарында Б.Г. Ананьев енгізді. Ол өмірге бекемділікті жүйелік 
тұрғыдан алғанда адамның тиімді жұмыс істеуінің жалпы қабілеті ретінде қарастырды. Өмірге 
бекемділік қабілеті адамның өмірлік функциясының жоғары деңгейіне жəне оның өмірінің 
белсенді, өнімді кезеңдеріне байланысты деп түсіндіреді [5]. Заманауи кеңестік психологияда 
қазіргі кезде бұл құбылысты сипаттауға бірыңғай көзқарас жоқ. Сіз тіпті осы құбылыстың 
əртүрлі жазылуын таба аласыз, мысалы, резильенттілік, резилианттылық, резеленттік. Ф.И. 
Валиева резильенттілікті процесс ретінде де, əртүрлі сыртқы əсерлерге сəтті бейімделу қасиеті 
ретінде де қарастырды [6]. Үздіксіз ғылыми зерттеулер, ғалымдар К.А. Иванова, Ф.И. Валиева 
психологиялық резильенттілік «бұл жағымсыз факторлардың қысымына табанды түрде 
шыдау жəне стресстік жағдайда икемділікті көрсету қабілеті» деп түсінеді [7]. И.А. Хоменко 
бұл құбылысты өмірге бекемділікті дамыту құралы ретінде түсіндіреді [8]. Л.В. Бударина 
өмірге бекемділік пен психологиялық резильенттіліктің негізгі айырмашылығына тоқталып, 
өмірге бекемділік – бұл өмір бойында қалыптасатын жеке қасиет, ал резильенттілік – бұл 
проблемаға реакция процесі жəне ол бірден мəселе пайда болған кезде қалыптасады. Айта кету 
керек, кейбір ғалымдар «резильенттілік» құбылысының мазмұнын «өмірге қабілеттілік» 
ұғымымен сəйкестендіреді, басқалары оны бейімделу/қалыпқа келмеу жағдайында 
қарастырады, ал үшіншілері адамгершілік таңдауды, адамгершілік құндылықтарды 
қалыптастыру мүмкіндіктерін талдайды жəне жасөспірімдер мен жастардағы қатынастар, бұл 
өз кезегінде жас ұрпақтың тіршілік қабілетін дамытудың ерекшеліктерін анықтайды. 
«Резильенттілік» термині 2003 жылы «Балалар мен жасөспірімдердің өмірге бекемділігін 
зерттеудегі əдістемелік жəне контексттік мəселелер» атты халықаралық жобаның арқасында 
«resilience» деген атаумен (икемділік, бекемділік, тұрақтылық) ағылшын тіліне еніп, 
қолданыла бастады. Жоба менеджері М. Унгар резильенттілікті адамның əлеуметтік тұрғыдан 
жат емес тəсіл арқылы, өзінің отбасын, қоғамын жəне мəдениетін пайдалану негізінде өз 
денсаулығының ресурстарын басқара білу қабілеті ретінде түсіндіруді ұсынды. Алайда, 1998 
жылы С. Ваништендаль бұл термин арқылы адамның немесе əлеуметтік жүйенің өмірлік 
қиындықтарды жеңу жəне қиын жағдайда толыққанды өмір сүре алу қабілетін түсіндірді [9]. 
Резильентілік өмірде жай ғана жетістікке жету дегенді білдірмейді. Резильенттілік 
жалпыға бірдей ортақ əлеуметтік нормаларды бұзбай, əлеуметтік мақұлданған жолмен 
жетістікке жетуді білдіреді. А.В. Махнач, А.И. Лактионова өмірге бекемділікті адамның 
əлеуметтік бейімделе алуы мен өзін-өзі реттеуге қабілеттілігі деп түсінуді ұсынады, бұл өзінің 
жеке ресурстарын басқару механизмі: денсаулық, эмоционалды, мотивациялық-ерік, 
когнитивті сфералар, мəдени нормалар мен қоршаған орта жағдайлары арқылы іске асады деп 
түсіндіреді [10].
Резильенттіліктің жалпы жүйелік сипаты оны адамның əлеуметтік жүйе ретінде өмір 
сүру мүмкіндігін қамтамасыз ететін қасиеттер қатарына қосуды білдіреді, яғни резильенттілік 
адамның қоғамда болуының ажырамас мүмкіндігі ретінде анықталады. Е.А.Рыльскаяның 
психологиялық зерттеулерінің маңызды ғылыми жетістігі – резиленттілікке қажетті негізгі 
компоненттерді анықтауы болып табылады. Олар: бейімделу қабілеті, өзін-өзі реттеу қабілеті, 
өзін-өзі дамыту қабілеті, интегралды фактор түріндегі өмірдің мағыналылығы жəне 
коммуникация, жəне резильенттілік аталған компоненттердің іске асуына ықпал ететіндігін 
айтады [12].
А.А. Нестерова құрылған əлеуметтік-психологиялық тұжырымдамада резильенттілікті 
тұлғаның жүйелік сапасы ретінде анықтайды: адамның ресурстық əлеуетін іске асырудағы 
жеке жəне əлеуметтік-психологиялық қабілеттерінің бірлігін, қиын жағдайда өзін-өзі 
ұстаудың сындарлы стратегияларын қолданатын жеке адамның дағдарысқа дейінгі жұмыс 
деңгейіне оралуын қамтамасыз ететін немесе дағдарыстан кейінгі жеке өсуді анықтайтын 
өмірлік жағдайлар деп анықтама береді.
Өмірге қабілеттілікті А.А. Нестерова келесі компоненттерден тұратын тұлғаның тұрақты 
диспозициясы ретінде қарастырады: 
1. белсенді жəне бастамашыл болу мүмкіндігі; 
2. өзін-өзі ынталандыру жəне жетістікке жету қабілеті; 

39 
3. эмоционалды бақылау жəне өзін-өзі реттеу; 
4. позитивті когнитивті қатынастар жəне ойлау икемділігі; 
5. өзін-өзі құрметтеу; 
6. əлеуметтік құзыреттілік; 
7. адаптивті қорғаныс стратегиялары мен мінез-құлқы; 
8. өзіңіздің уақытыңызды ұйымдастыра білуіңіз жəне болашақты жоспарлау [12].
«Резильенттілік» құбылысының келесі сипаттамалары ажыратылады: 
1. теориялық тұрғыдан алғанда, бұл позитивті жеке қасиеттер, позитивті тұрақты 
мотивация жəне қиын өмір жағдайында сəтті бейімделу; 
2. практикалық тұрғыдан: жойылуға қарсы тұру, яғни қоршаған ортаның қатты 
қысымымен жеке тұлғаны тиімді қорғау; қиын жағдайда толыққанды, əлеуметтік бейімделген 
өмірді құру [8]. 
Үнемі құрылымдық жаңару, дамудың белгісіздігі, əлеуметтік жəне экономикалық 
өзгерістер жағдайында болатын қазіргі қоғам жағымсыз əлеуметтік құбылыстарға бейімделе 
алатын, əлеуметтік қатерлерге қарсы тұра алатын, өмірлік қиындықтарды жеңе алатын жəне 
өзін-өзі ынталандыратын адамдарға деген қажеттілікпен сипатталады. Сондықтан 
ғалымдардың көпшілігі адамның тұрақтылығын сақтау жағдайларын зерттеу қажеттілігін 
мəлімдейді [11], əлеуметтік, экономикалық жəне басқа ортаға бейімделу мүмкіндігін ғана 
емес, дағдарыс құбылыстарына белсенді қарсы тұруды, алға қойылған мақсаттарға сəйкес өз 
іс-əрекеттерін жоспарлауды қамтамасыз етіп, жеңіске жету, психологиялық тұрғыда төзімді 
болу,яғни резильентті болуды дамытуды қажет етеді [10].
Резильенттілік деңгейі – бұл тұлғаның белгілі бір əлеуеті, жеке тұлғаны дамытуға 
арналған ресурс емес, ол адамның бейімделуіне оң (немесе жағымсыз) əсер етеді, 
резильенттілік қасиеттердің интегративті жүйесі, ол жеке тұлғаның сəтті бейімделуі мен өзін-
өзі реттеуінің қажетті шарты. Сондықтан резильенттілік құрылымын анықтау, зерттеу жəне 
оның құрамдас бөліктерін талдау өте маңызды. 
Əдебиет 
1. 
Maddi S.R. On hardiness and other pathways to resilience // American Psychologist, 2005. V. 60. № 3 
2. 
Леонтьев Д.А. Многоуровневая модель взаимодействия с неблагополучными обстоятельствами: от 
защиты 
к 
применению // Стресс 
психологиясы:
III Халықаралық ғылыми-тəжірибелік конференция материалдары: КГУ им. Н.А. Некрасова, 2013 
3. 
Мадди С. Теории личности: сравнительный анализ. СПб.: Речь, 2002. 539 с. 
4. 
Liberal Arts in Russia 2013. Vol. 2. No.1 / Теоретические подходы к изучению структурных 
компонентов жизнеспособности личности как основы профилактики зависимого поведения, Е. Г. Шубникова 
5. 
Ананьев Б.Г. Человек как предмет познания. (Серия: Мастера психологии). Изд. 3-е. СПб.: Питер, 
2016. 288 с. 
6. 
Валиева Ф.И. Резилиантность: подходы, модели, концепции // Вестник Санкт-Петербургского 
университета. 2014 (Сер. 12). № 2. С. 39–50. 
7. 
Иванова К.А., Валиева Ф.И. Развитие резилиантности у подростков // Неделя науки в СПбПУ: 
материалы научного форума с международным участием. Лучшие доклады. СПб: СПбПУ, 2016. С. 302–305. 
8. 
Хоменко И.А. К вопросу о формировании резилентности у детей в условиях общеобразовательной 
практики // Вестник Герценовского университета. 2011. №9. С. 30–35 
9. 
Махнач А.В. Балалар мен жасөспірімдердің өмірге бекемділігі қатысты мəселелер бойынша 
халықаралық конференция // Психологиялық журнал. 2006. Т.27. №2. 129–131 б. 
10. 
Ушаков К.М. «Резильенттілік» жаңа сөзі // «Директор школы» журналы. 2016. №7. 
11. 
Усатов И.А. Стрессоустойчивость личности как фактор преодоления стресса // Научно-методический 
журнал «Концепт». 2016.Т. 2. С. 21–25. 
12. 
Психология и социальная педагогика: современное состояние и перспективы развития: сборник 
научных статей по материалам VIII Всероссийской научно-практической конференции. Чебоксары: Чувашский 
государственный университет им. И.Я. Яковлева, 2019. С. 110–118. 

40 

жүктеу/скачать 6.73 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: