Атты халықаралық Ғылыми-əдістемелік конференцияның материалдары

108 
Сұртаева А., Садықова Н.М. 
(Қазақстан Республикасы, Алматы қ., 
Əл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті) 
ЖАСӨСПІРІМДЕРДЕГІ ƏКЕ БЕЙНЕСІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 
 
Баланың дамуына əке рөлінің əсерін зерттеу отбасы мен ата-ана психологиясында ана 
ролімен қатар маңызды мəселе болып табылады. Əке баланың өзін-өзі сезінуіне, еркек пен 
əйелге тəн мінез-құлық тəсілдерін меңгеруіне əсер етеді. Көптеген ұрпақтар бойы өзгеріссіз 
қалған əкенің дəстүрлі рөлдері қазір үлкен өзгерістерге ұшырауда. Бұрынғы əкелік ықпалдың 
күші, ең алдымен, оның күш пен аспаптық тиімділіктің көрінісі болғандығынан туындады, 
бірақ қазір ер адамдар балаларға мейірімді жəне нəзік, жұмсақ жəне белсенді күтімді 
көрсетеді. Əкенің рөлі - мінез-құлықтың белгілі бір үлгісі, сенімділік пен бедел көзі болып 
табылады. Ол –тұлғаландыру мен тəртіптің тұлғасы. Əке билігінсіз өскен бала, əдетте, 
тəртіпсіз, қоғамға жат, ересектер мен балаларға агрессивті болып келеді. Э. Берн атап 
өткендей, бала үшін əкемен жылы қарым-қатынас құнды. Əкесіз өскен балаға қарағанда, 
кішіпейіл адамның алдында өскен бала есейгенде адамдарға жақсырақ қарайды. 
Нарықтық қатынастардың дамуымен отбасы институты айтарлықтай өзгерді, оның 
ішінде жанұя ішілік қарым-қатынастар, отбасында қайта бөлу маңызды рөл атқарды. Ата-
аналар балаларының тəрбиесіне аз көңіл бөле бастады, əртүрлі себептермен «жарқыраған 
əкелер» сияқты құбылыс жиі байқалады. Осылайша, отбасы институтының тəрбиелік 
функциясының тиімділігінің төмендеуі тенденция ретінде көрінеді. Сондықтан да жас 
отбасылар өмірін дамытудың, олардың атқаратын қызметтерінің тиімділігін арттырудың 
маңызды аспектісі балалардың тууы мен тəрбиесіне саналы көзқарасты қалыптастыру, 
қоғамдағы əке рөлін көтеру болып табылады. Əке болу тақырыбын зерттеу ғылым үшін де, 
тəжірибе үшін де өзекті болып табылады – Қазақстандағы отбасы институтын нығайту, 
отбасының ұрпақты болу жəне тəрбиелеу функциялары кезеңінде ажырасулар санын азайту, 
ерлердің олардың рөлін барынша толық түсінуі. баланың жеке басын қалыптастыруда. 
Қазіргі əке болудың ерекшелігі – қоғам мен əйелдердің отбасын материалдық 
қамтамасыз етуде ең бастысы еркектер деп санайды. Сонымен қатар, олар тұрмыстық 
мəселелерге, бала тəрбиесіне белсене араласады деп күтілуде. Дəстүрлі жəне заманауи 
көзқарастардың мұндай қарама-қайшылығы ер мен əйел арасындағы дауларға, айыптауларға 
əкеледі. 
Əке болудың тағы бір ерекшелігі неке-отбасылық қатынастардың күрделенуі болып 
табылады, бұл жаңа əкелік рөлдердің пайда болуына əкелді: биологиялық, асырап алынған, 
ажырасқан, бойдақ, кəмелетке толмаған. Əке категорияларының əрқайсысының өзіндік 
ерекшеліктері, əлеуметтік жəне психологиялық ерекшеліктері бар. Ғылыми зерттеулер жеке 
адамның ата-аналық стилі адамның бұрынғы өз əкесі болған тəжірибесіне байланысты екенін 
көрсетеді. Тəжірибе ұрпақтан ұрпаққа беріледі. Бұл оң жəне теріс болуы мүмкін. Бірінші 
жағдайда еліктеу бар - əке немесе ата үлгілердің бір түрі. Екінші жағдайда, бас тарту, ұлы өз 
əкесіне ұнамаған нəрсені қайталамайды. Ғылыми зерттеулер көрсеткендей, əкелері оқуға 
көбірек уақыт бөлген балалар əлеуметтік сауатты жəне танымдық, психологиялық тұрғыда 
тұрақты жəне гендерлік стереотиптерге бейім емес. Бұдан шығатыны, əке болудың маңызды 
аспектісі – ер əкенің балалардың əлеуметтенуіне, дамуына жəне тəрбиесіне ықпалы. 
Э.Гофманның пікірінше, балалардың этикалық ережелерді білуінде əкелер маңызды 
орын алады. Ер адамдар балаларды тəртіпке үйретеді жəне олар үшін мінез-құлық 
стандарттарын белгілейді, кейбір əрекеттерді құптап, басқаларды басады. Əкесі мен анасы 
арқылы бала қоршаған əлем туралы біледі, ол əлеуметтік стандарттарға жəне қажеттіліктерді 
қанағаттандыруға бағыттаушы қызметін атқарады. Этикалық нормаларды ассимиляциялауға 
əсер ететін негізгі элементтер: 
 əке мен ана махаббатын жоғалтудан қорқу; 
 З. Фрейд зерттеген ата-анамен сəйкестендіру; 

109 
 ата-ананың призмасы арқылы эмпатия мен кінəні сезіну, содаН кейін баланың іс-
əрекетінің салдарын түсіндіру арқылы. 
Э. Гофман сəйкестендіру этикалық ережелер мен əлеуметтік рөлдерді меңгерудің ең 
маңызды аспектісі деп есептейді, ал ұл балаларға əкелер қажет. Əке махаббаты шексіз емес, 
ол баланың адамгершілік дамуының маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Дəл осындай 
қорытындыны О.Б. Чиркова жəне өз еңбектерінде баланың бойында жауапкершіліктің пайда 
болуына əкелердің ықпалы күшті екенін анықтады. Олар тəуелсіздікке көңіл бөледі, өз іс-
əрекетіне жауапты болу мүмкіндігін ұсынып, анадан гөрі балалардың тəуелсіздік танытуын 
ескереді [44]. 
Э. Берн жеткіншек үшін əкесімен жақын қарым-қатынас құнды екенін алға тартады.
Қамқордың тəрбиесін алған бала болашақта əкесіз баладан əлдеқайда жақсырақ болады. Бұл 
ұл, соның салдарынан өз шығынын өзі толтырады, бірақ оның бастамасы қолайлы болмайды 
[46]. 
Э. Фроммның пікірінше, табиғаты бойынша əкелер қауіпсіздікті алмастыратын 
мүдделердің, құбылыстардың жəне адам жасаған заттардың елеусіз шеңберін жасауға бейім.
Əкені ардақтау, заңға сүйеніп, табиғи жолмен жаратпаған анамен салыстырғанда берік байлам 
деп саналмайды. Əке адамгершілік борышты, ар-ожданды жəне заңды тұлғалайды [47]. 
«Əкелік махаббат» еңбегінде Д.С. Акивис аналармен салыстырғанда мейірімді əкелердің 
өте жақсы тəрбиешілер екенін атап өтеді. Олар аз патронат, баланың өзін-өзі тəрбиелеуіне 
ықпал етеді жəне оларға одан да көп тəуелсіздік береді. Əкеге деген сүйіспеншілік – əке мен 
шешенің болашақтағы балаларға деген іс-əрекетінің үлгісі, жалпы өмірге деген көзқарасының 
пайда болуы. Əкемен оң қарым-қатынас тепе-теңдікпен, əдептілікпен, өзін-өзі тəрбиелеумен, 
татулықпен, пессимизмнің болмауымен, өзін-өзі бақылаумен жəне балалардың əлеуметтік 
ережелерді меңгеруімен сипатталады. Бұл сүйіспеншілік тұлға ретінде толық жəне қауіпсіз 
дамуына көмектеседі. Автор əке тұлғасының қорғаныштық, жауапкершілік, күш-қуат, ішкі 
қуат сияқты келесі ерекшеліктері баламен абсолютті қарым-қатынаста тікелей пайда 
болатынына сенімді. Əке махаббаты туа біткен емес, бала өмірінің алғашқы кезеңдерінде 
қалыптасады. Бала өз əлеуетін іске асыру тұрғысынан оның үмітін ақтап, əлеуметтік 
стандарттарға сай болса, əкесінің сүйіспеншілігін түсінеді. Əкелер үшін балалар ұрпақ 
жалғастыру перспективасы болып саналады [48]. 
Ғалымдар əкесіз жəне əкесіз өскен балалар үшін тіпті ата-ананың да маңыздылығын 
анықтады. Əкесіз өскен қыз-жігіттердің талабы төмен, қобалжулары жоғары. Оның болмауы 
ұлдардың мектептегі үлгеріміне жəне өзін-өзі бағалауына кері əсерін тигізеді, ерлердің 
рөлдерін жəне үлгілі мінез-құлық стилін сіңіру қиынырақ, бұл агрессия мен қатыгездікке 
əкеледі. 
Отбасының ішкі жүйесінде ер адамның болмауының көптеген себептері бар. Негізгі 
себеп өлім немесе бастапқы болмауы деп саналады. Бала əкесі отбасын тастап кеткен кездегі 
баланың жасына сəйкес қайтыс болғанға дейін əкесімен араласа алады. Көбінесе əкенің 
болмауы ажырасуға байланысты оқу процесінде қажетті көңіл бөлінбейді, бұл баламен жақын 
қарым-қатынасқа кедергі келтіреді. Шамадан тыс жұмысты қажет ететін жағдай əке мен бала 
арасындағы тығыз қарым-қатынасқа нұқсан келтіруде. Əкенің жеке позициясының ата-
аналық беделге əсері оның отбасымен бірге тұруында, бос уақытында, қарым-қатынастан 
алшақтауда маңызды болады, бұл оның пассивтілігін дəлелдейді. Ажырасу кезінде балалар 
кəмелетке жетіп, өз əкесіне əке ретінде қарауды тоқтатқанда қиын. Ол «кəрі» болып кетті, 
балалар оған əке деп айтып, екі əкесі бар деп мақтанады. Балаға жəне жаңадан құрылған 
отбасына зиян тигізбеу үшін онымен қарым-қатынас стилі өзгертіледі. Айта кетерлігі, жаңа 
əке бұрынғы əке мен оның тəрбиесін алмастырмайды. Ғалымдар əкесінің қолында өскен 6 
жастан 11 жасқа дейінгі ұлдарды жəне толық отбасынан шыққан балалары бар анасымен бірге 
тұратын ұлдарды зерттеді. Аналарының қолында өскен ұлдар əкелерімен бірге тұратындарға 
қарағанда өмірге жақсы бейімделе алмады. Психологиялық зерттеулердің болжамы бойынша, 
ер адамның болмауы мектептегі үлгерімге жəне өзін-өзі бағалауға теріс əсер етеді. 

110 
Эмоционалды түрде алыс əкелердің балалары қоғамда ұялшақ жəне бейімделмеген. Өз 
кезегінде əкемен жақын қарым-қатынас балаға жақсы əсер етеді [49]. 
Əкесіз тəрбиелеу қарым-қатынастың үш формасымен сипатталады. Біріншіден, анасы 
əкесі туралы айтпайды, ол болмаған сияқты. Екіншіден, отбасында ол туралы жағымды əсерге 
орын жоқ, əке рөлі құнсызданады. Анасы балаларды оның жақсы емес екеніне сендіреді, ал 
барлық қиындықтар оның кесірінен. Үшіншіден, əкесіз тəрбие балада оның кəдімгі суретінің 
пайда болуымен, жақсы жəне жағымсыз жақтарымен байланысты. Міне, ұстамды, сабырлы 
аналар осылай тəрбиеленеді. В. Мухинаның айтуынша, əкенің жоқтығы ұлдың мінезіне əсер 
етеді, оның бойында нəзіктік, кішіпейілділік, немқұрайлылық қалыптасады. Баланың 
атасымен, ағасымен, достарымен қарым-қатынасы құндылықтан кем түспейді. Толық емес 
отбасынан шыққан ұлдарда бастама жетіспейді жəне жетілгендік, ұстамдылық пен шешімділік 
бар, олар өздерін қандай да бір қауіпте сезінеді. Олар жанашырлық танытуды, өз əрекеттерін 
реттеуді білмейді. Басқаша айтқанда, əкесіз отбасында балалардың дамуының əлеуметтік 
жағдайы, əдетте, жоқшылық болып саналады [49]. 
А. Холмогорова мен О. Калина жеткіншектердегі əке бейнесі проблемасына тəжірибе 
жүргізе отырып, ұлдардағы амбивалентті бейненің еркектік дəрежесінің жойылып, депрессия 
белгілерінің күшеюіне əсер ететінін анықтады. Ал əкесі жоқ отбасынан шыққан жас жігіттер 
үшін бұл белгі имидж оң болса, əсер етпейді. Отбасымен бірге тұрмайтын жағымсыз немесе 
сараланбаған бейне болған кезде, бейне теріс болса да, əкесімен еркектік төмен болады. Ерте 
жасөспірімдік кезеңдегі қыздардың əйелдік қасиетіне əкесінің жоқтығы əсер етеді, 
екіұштылық бейнесі бар, бірақ теріс болса, бұл оның жоғалып кетуіне əкеледі. Депрессиялық 
белгілердің ауырлығы əкесінің теріс бейнесі бар жасөспірімдерде байқалады. Кіші жəне үлкен 
жасөспірім ерлер мен əйелдер үшін балаларға эмоционалды жылулық беретін əке сезімі 
депрессияның төмен дəрежесімен байланысты. Дəл сол топтар үшін үлкен депрессиямен 
жағымсыз бейне тəн. Əкенің жоғарыдан бақылаушы ретіндегі сезімі екі жастағы ұлдардың 
депрессиясында жақсы көрінеді, ал алаңдаушылық дəрежесімен - тек ересек жасөспірімдерде.
Кіші жасөспірім қыздарда бұл əке сезімі мазасыздану дəрежесімен оң байланысты. Əкенің 
бейнесі жасөспірімнің тəуелсіздігіне ықпал етеді жəне депрессия мен үрейі бар ұлдар үшін 
эмоционалдық əл-ауқатпен байланысты, ал тек депрессиясы бар қыздар үшін. Əкенің 
жағымды бейнесі екі жастағы ұлдардың еркектік жəне əйелдік қасиетін, ал қыздардың əйелдік 
қасиетін жақсы көрсетеді. Бақылайтын əке жасөспірім ұлдардағы əйелдік пен еркектікпен 
теріс байланысты. Тəуелсіздіктің өркендеуіне ықпал ететін əке сезімі қыздың əйелдік, 
ұлдардың еркелігімен жақсы байланысты. Қыздар үшін əкелік бейне əйелдіктің пайда болуы 
үшін маңызды, сондықтан ол əйелдіктің дамуына əсер етеді [49]. 
Осылайша, əкесіз толық емес отбасы жəне оның жасөспірімдердегі бейнесі психика 
дамуының кейбір проблемалық аспектілерінің белгілі бір салдары болып табылады жəне бірге 
əрекет ете алады. Ер адамның айырмашылығы - ол балалардың анасынан бөлінуіне əсер етеді, 
қарым-қатынастың жаңа проекциясын жасайды, ана мен баладан тыс əлемді қамтамасыз етеді, 
тəртіпті, отбасылық құрылыстың беріктігін көрсетеді. Егер бейне эмоционалды түрде салқын 
болса, баланың мақұлданбаған «мені» əкесінен оның қатысуы мен мейірімділігін емес, сынды 
қабылдамайды. Кескін ережелердің теңдестірілген ішкі жүйесін білдірмейтін жағдайда, 
анадан бөлінудің күрделі процесі. Агрессия осының салдары болып саналады. 
Əкесі отбасында болмаған кезде балалар үшін кейбір қиындықтар туындайды. Осыған 
қарамастан, тіпті толық емес отбасында да жасөспірім қалыпты дамиды, өйткені гендерлік-
рөлдік сəйкестік пен отбасында ер адамның болуы арасындағы байланыс біржақты емес: əкесі 
жоқ кейбір ұлдарда қалыпты гендерлік-рөлдік сəйкестік қалыптасады. Адамның жоқтығы өз 
алдына көп зиян келтірмейді. Психологияда көрініс тапқан жеткіншектің «отбасы ішіндегі 
əке» ең маңызды бейнесі. Толық жəне толық емес отбасылардан шыққан жасөспірімдердің əке 
болуды қабылдауы əртүрлі, сонымен қатар, маңыздысы - əкеге деген көзқарас - теріс, суық, 
екіұштылық. 
Қазіргі заманда толық емес отбасында оқу-тəрбие процесінің салдарын болжайтын 
əлемдік теориялық модель анықталмаған. Əке туралы идеялар адамның жеке қабылдау 

111 
призмасы (субъективті қатынас) арқылы əкелермен өзара əрекеттесудің нақты тəжірибесі 
негізінде ғана емес, сонымен бірге идеалды əкенің эталоны, сол қасиеттерді ескере отырып 
қалыптасады. жасөспірім, ең жақсы əке болуы керек. Адамның санасында бар бірнеше 
құрамдас бөліктердің үйлесуі оның əкелік туралы идеяларының бірегейлігін анықтайды. 
 
Əдебиет 
1. Божович Л.И. Личность и её формирование в детском возрасте. СПб: Питер, 2008. 341 с. 
2. Абульханова-Славская К.А. Стратегия жизни. – Москва : Мысль, 2011. 
3. Калина О.Г., Холмогорова А.Б. Роль отца в психическом развитии ребёнка. – М.: ФОРУМ, 2014. – С. 40 
– 41. 
4. Гафизова Н.Б., Смирнова Д.И. Отцовство как социальный феномен в полных и неполных семьях // 
Женщина в российском обществе. – 2015. – №3/4 (76/77). – С. 67-77. 
5. Безрукова О.Н. Модели родительства и родительский потенциал: межпоколенный анализ // 
Социологические исследования. – 2014. №9 (365). – С. 85-97. 
6. Кон 
И.С. 
Зачем 
нужны 
отцы? [Электронный 
ресурс]. URL: 
http://magazines.russ.ru/zvezda/2006/12/ko11.html. (Дата обращения: 26.09.2020). 
7. Прохорова, О.Г. Основы психологии семьи и семейного консультирования. Учебное пособие для вузов 
/ О.Г. Прохорова. – М.: Юрайт, 2018. – 821 c. 
8. Шнайдер Л. Б. Основы семейной психологии. – Москва: Огни, 2018. – 928 c. 

жүктеу/скачать 6.73 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: