Рисунок – Структура посевных площадей зерновых культур

Экономическое и организационное преимущество пара компенсируют экологические последствия. Двадцать, двадцать пять процентов должны составлять чистые ухоженные пары с полезным размещением по ним озимых – это залог урожая. Подтверждением тому может служить 2009 год.

Система «почва-растение» является преимущественно биологической функцией, работающей в относительно узких пределах, воспринимающей большие антропогенные нагрузки. Они могут увеличиваться за счет применения многотонной техники.

В технологических моделях плодородия необходимо предусмотреть пространственное решение системы «почва-растение». В простейшем случае оно может достигаться за счет обработки пахотного слоя почвы, а также путем чередования культур в севообороте с разной глубиной размещения корневой системы растений.

В концепции ландшафтного и биологического земледелия общим является признание приоритетного значения органического вещества почвы и гумуса. К великому сожалению количество гумуса продолжает падать и вопрос восстановления органики в почве требует неотвратимого решения в самое ближайшее время.

Продуктивность земледелия зависит от экологического состояния, и устойчивость к экстремальным условиям всей территории приобретает большое значение. Она является основой, каркасом экологически безопасного, сбалансированного, устойчивого ведения земледелия. Об этом стоит постоянно помнить, применяя пестициды.

В предвоенные годы площадь зерновых степного Приуралья составляла 335-435 тыс.га. Урожайность же, например, в 1940 году была 5,3 ц/га. До освоения целинных земель в области, государственные закупки зерна лишь в самые благоприятные годы приближались к 98 тыс. тонн, а в засушливые годы падали до 8 тыс.тонн. К 1958 году площадь посева зерновых возросла до 1243,6 тыс.га, а урожайность достигла 9,0 ц/га. Это позволило реализовать государству 826,4 тыс.тонн Западно-Казахстанского хлеба, то есть столько, сколько раньше продавал весь Казахстан.

Однако уже в следующий год, засуха напомнила о себе, урожайность снизилась до 5,4 ц/га, а валовое производство уменьшилось в 1,8 раза. В 60-ые годы земледельцы в полной мере почувствовали силу суховеев и пыльных бурь. После высоких урожаев 1962-1964 годов хлеборобам Приуралья пришлось пережить несколько засушливых лет. Максимум засухи пришелся на 1967 год, когда средняя урожайность зерновых упала до 1,0 ц/га. По существу не получили даже того, что посеяли. Высокий урожай (16,8 ц/га) 1968 года, когда собрали 2569,3 тыс.тонн лишний раз подчеркнул несоответствие потенциального плодородия почв региона и существующей системы земледелия.

Необходимо было вносить коррективы. Первое, что было сделано, так это то, что с начала 70-х годов в области стали апробировать и внедрять плоскорезную систему обработки. Это дало ощутимые результаты. Засухи 70-х годов были гораздо легче перенесены хозяйствами края. Однако, полностью возлагаемых надежд плоскорезная система не оправдала, поскольку внедрение её носило не что иное, как замену плуга на плоскорез и не более. Не принимался во внимание, например, такой важный фактор, как пары. В этой ситуации почти повсеместно стал отмечаться рост засоренности посевов. На полях появился овсюг, которого до этого практически не было. В общей засоренности посевов постепенно стало увеличиваться количество многолетних сорняков. Возросло число вредителей и, в первую очередь хлебных жуков, проволочника.

В 1981-1985 годах стали ежегодно засевать зерновыми в среднем 1850 тыс.га. Увеличили среднегодовую площадь посева почти на 190 тыс. га, а валовое производство упало на 224 тыс. тонн. Вывод напрашивался сам – необходима интенсификация земледелия. Ставка на расширение площадей посевов за счет вовлечения малопродуктивных земель не оправдала себя. Более того, в условиях ограниченных людских ресурсов это привело к снижению качества всех выполняемых сельскохозяйственных работ, и как результат – снизилась культура земледелия. Ухудшилась экология вовлеченных в оборот почв.

Начиная с середины 80-х годов, земледелие края стало существенно преобразовываться. Увеличились площади паров почти до 400 тыс. га, возросло поле озимых на зерно. Изменения в структуре пашни произошли в основном, за счет снижения общей площади посевов зерновых, в том числе некоторого уменьшения полей яровой пшеницы и ячменя. Однако, это не отразилось на валовом производстве зерна. Напротив, сократив зерновое поле в1986-1990 годах на 210 тыс. га, область увеличила среднегодовое производство на 80 тыс. тонн. Произошло это благодаря совершенствованию структуры пашни, увеличения применения минеральных удобрений, площади паров и озимых по ним [4].

В 90-х годах площадь посева и валовое производство зерна сократилось. Предстоит увеличение производства зерна за счет изменения современного земледелия путем его интенсификации, «биологизации», земледелие должно быть безвредным для окружающей среды и обеспечить потребителя здоровыми (чистыми) продуктами питания.

Несмотря на достаточно жесткие природно-климатические условия региона, земледельцы края, опираясь на разработки научных учреждений и собственный опыт добиваются в целом неплохих результатов. Наряду с этим следует отметить, что далеко не все еще существующие возможности для роста сельскохозяйственного производства используются.

Не в полном объеме применяются в хозяйствах дифференцированные по годам обработки почвы, которые при высокой культуре земледелия следует проводить с учетом предшественника, засоренности поля, высеваемой культуры и складывающихся погодных метеоусловий. Слабо решаются вопросы сохранения плодородия почвы. Лишь в отдельных хозяйствах стали вводить в севообороты многолетние травы, вносить минеральные удобрения, оставлять на полях измельченную солому урожая.

В современных условиях стала очевидной необходимость внедрения зональной системы земледелия: определить научно обоснованную структуру посевных площадей, ввести и освоить с чистыми парами и озимыми культурами севообороты, выполняющие биологическую, физико-химическую, санитарную и экологическую роль; совершенствовать систему разноглубинной энерго-, ресурсосберегающей технологии обработки почвы, являющейся универсальным средством воздействия на почву и растения, борьбы с вредными организмами, засухой, накопление и сохранение влаги, предотвращение водной и ветровой эрозии; а также повысить эффективность удобрений и средств защиты растений.

В последнее время одним из обсуждаемых элементов технологии возделывания зерновых культур является начало срока сева. Прежде чем обсуждать это следует определиться с самим понятием «срок посева». Для производственника (фермера) это, как правило, период равный 10 дням. В большинстве лет выезд в поле приходится на начало третьей декады апреля. В этом случае первый срок посева приходится на 25 апреля – 5 мая. В научных опытах первый срок посева (а он измеряется одним днем) чаще всего приходится на 20-22 апреля, когда почва подсохла и может, даже не поспела. Время второго срока 27-29 апреля, а третьего – 3-5 мая. Успокаивает только одно, что сторонники поздних сроков сева еще не раз выступили, перед началом полевых работ, с категоричным предложением начать сев, в Западно-Казахстанской области, например, с 15-20 мая и не раньше.

Довольно-таки часто срок сева существенно сказывается на урожайности. Приведем один пример. В 2006 году Уральская сельскохозяйственная опытная станция, призванная по роду своей деятельности проводить эксперименты, на поле номер четыре 10-го севооборота второй бригады, произвела посев яровой пшеницы сорта Волгоградская, на площади 70 га 3 мая, а на остальной площади поля – 140 га – 20-26 мая. При этом под последний посев была проведена химпрополка препаратом Ураган-форте – 2 кг/га. Урожайность с 1 га в первом случае составила 15,3 ц/га, а во втором – 7,6 ц/га. Разница в полученной урожайности объясняется тем, что посевы первого срока сева росли и развивались в лучших условиях. Здесь во время кущения-начало трубкования (критическая фаза) выпало 26,3 мм. За весь май общее количество осадков равнялось 45,1 мм. В июне их выпало 38,7 мм, а в июле – всего лишь 6,9 мм. В этих условиях преимущество, конечно, за первым сроком.

Небезинтересен и такой факт, что количество протеина, по результатам анализов ЗКФ АО «Казагроэкс», при оптимальном сроке сева составляет 16,03, а при позднем 14,23 %. Клейковины в зерне было соответственно 32,0 и 27,6 %.

Основательное исследование по срокам сева проводили в 70-х годах в совхозе «Пермский» Б. П. Шах и А. Г. Шевченко. Они сделали вывод, что «мягкую пшеницу необходимо высевать на чистых от сорняков полях при дружной весне в самые ранние сроки» [5].

Земледелие аридной зоны одно из самых сложных. Однако оно стоит того, чтобы им заниматься, поскольку именно в этих жестких почвенно-климатических условиях возможно получение высококачественного конкурентоспособного зерна сильной и твердой пшеницы.

2. Сатаров, Г. А. Совершенствование систем земледелия на ландшафтной основе / Г. А. Сатаров, К. И. Карпович // Земледелие. –1998. – №2 – С. 5-6.

3. Кучеров, В. С. Земледелие зоны сухой степи. Актуальные направления развития сельскохозяйственного производства в современных тенденциях аграрной науки. / В. С. Кучеров, Т. А. Булеков. // В сборнике научного материала Международной научно-практической конференции, посвященной 100-летию Героя Социалистического труда, лауреата Ленинской премии, академика А. И. Бараева. – Уральск – 2008. – С. 33-38.

4. Кучеров, В. С. Совершенствование структуры пашни под зерновые культуры в Приуралье / В. С. Кучеров, В. И. Буянкин, С. Н. Бурахта // Вестник сельскохозяйственной науки Казахстана. –1991. – № 5. – С. 28-31.

5. Шах, Б. П. Сильные и твердые пшеницы Западного Казахстана / Б. П. Шах, А. Г. Шевченко // Алма-Ата. – 1980. – С. 136.

ӘОЖ: 631.452:631.111.3.

– КӨПЖЫЛДЫҚ ШӨПТЕР ЕГУ

Оның үстіне, қазіргі кездегі ұсақ ауыл шаруашылық бірлестіктерінің маусымдық жайылымдарды пайдалану мүмкіншіліктері болмағандықтан, мал шаруашылығы елді мекендердің маңында шоғырланған. Бұл жерлердегі жайылымдық өсімдіктер жыл бойы пайдаланатындығынан, олар деградациялану процесіне ұшырайды [2].

Осыған байланысты, бұл алқаптарды пайдаланудың оңтайлы жолы көпжылдық шөптер егу және сол арқылы топырақтың агрофизикалық көрсеткіштерін жақсартып, сонымен қатар мал шаруашылығының жемшөп базасын нығайту.

Екпе жайылымдар мен шабындықтар табиғи алқаптарға қарағанда жоғары өнім береді жөне егісті күтіп-баптаудың қарқынды тәсілдеріне қайтарымды келеді. Демек, жемшөп өндірісінде қолданылатын прогрессивтік технологиялардың тиімділігін артыруға оң ықпал етеді. Аудандастырылған шөп сорттарын қолдану және шөп қоспасының құрам-дастарын дұрыс таңдау кездейсоқ құрамға қарағанда өнімді 50-70 % арттырады. Сол себепті жайылымдық-пішендік жерлерді қарқынды пайдалануда екпе алқаптар жасау және қоспа түрлерінің тиімді қатынас мөлшерін анықтау өзекті мәселелердің бірі болып табылады.

Далалық аймақта шөп қоспаларының құрамын анықтайтын негізгі факторлардың бірі – топырақтың ылғалдануы. Сондықтан, бұл жерлерде мал азықтық егістер үшін көбінесе ксерофилді астықтұқымдастар – еркекшөп, арпабас, тарлау қияқ, ал бұршақ тұқымдастарынан – жоңышқа пайдаланылады.

Көпжылдық бұршақ тұқымдас мал азықтық дақылдардың халық шаруашылықтық маңызы олардың жоғары азықтық құндылығымен шектелмейді. Олар топырақта азот және басқада қоректену элементтеріне бай органикалық заттың көп мөлшерін жинақтайды, құнарлығын жоғарлатып, әсіресе төмен өнімді жерлердің физико-химиялық қасиеттерін жақсартады. Көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптер егілген жерлерді жыртқан кезде топырақтың жыртылатын қабатының борпылдақ құрылысы қалыптасады, оның көлемдік және салыстырмалы салмағы төмендейді, қуыстылығы жоғарлайды, шаруашылықты бағалы топырақ агрегаттарының мөлшері өседі (0,25 мм ірі, 10,0 мм ұсақ) және гектарына 2,0-2,5 ц азот жинақталады [3].

Біздің тәжірибемізде табиғи жағдайдың ерекшеліктерін ескере отырып, жемшөптік дақылдардың мынадай түрлері таңдап алынды: бұршақ тұқымдастардан – жоңышқаның Уральская синяя сорты; астық тұқымдастардан – арпабастың Восточно-Казахстанский сорты, еркекшөптің Уральский узкоколосый сорты, тарлау қияқтың Бозой сорты.

Жоңышқа мен арпабасты пішенге және жайылымдық мақсатта пайдалануға болатыны белгілі. Ал, еркекшөп болса, орып алған соң баяу өсіп, алшынкөкті аз түзетіндіктен тек пішендікке пайдаланылады. Керісінше тарлау қияқ жайылымдық мақсатта ғана қолданылады.

Осыған байланысты шөп қоспаларын былайша топтастыруға болады: жоңышқа + еркекшөп, арпабас + жоңышқа + еркекшөп – пішендікке; жоңышқа + арпабас – пішендік-жайылымға; жоңышқа + тарлау, жоңышқа + арпабас + тарлау – жайылымға пайдалану мақсатында.

Дақылдар таза күйінде себу мөлшері 2 млн. дана/га өнгіш дән есебімен қатар аралығы 30 см етіп егілді. Екі түрлі қоспада сол қатар аралық сақталып, себу мөлшері 1,5 млн. дана/га дәнге дейін азайтылды, ал үш түрлі қоспада сәйкесінше 1,0 млн. дана/га өнгіш дән құрады. Себу жұмыстары 2008 жылдың сәуір айының үшінші онкүндігінде жүргізіліп, алғы дақыл ретінде жаздық бидай алынды.

Тәжірибелік жер топырағы қызыл-қоныр түсті, саздауытты келеді. Жердің беткі жыртылатын қабатындағы қарашірік мөлшері 2,4 %, абсолютті құрғақ заттағы гидролизденетін азот 46 мг/кг, жылжымалы фосфор 18 мг/кг және алмасатын калий 436 мг/кг, рН – 7,0-7,2. Өсімдіктердің солу ылғалдылығы – 10,6 %. Топырақтың көлемдік массасы – 1,54 г/см³.

Жауын-шашын мөлшері 2007-2008 ауыл шаруашылық жылы – 308,9 мм, ал көпжылдық орташа мөлшері 311 мм құрайды.

Көпжылдық мал-азықтық дақылдардың тұқым өңгіштігі айтарлықтай жоғары емес және 30-40 % шамасында болды. Қоспадағы компоненттердің санына және түріне байланысты сәл ауытқулар байқалды. Мысалы, жоңышқаның таза өзін сепкендегі егістегі орташа тұқым өңгіштігі 38,5 % болып, әр шаршы метр ауданда 80 өсімдік өсіп шықты. Астық тұқымдастармен екі құрамды қоспаларда жоңышқаның бұл көрсеткіші орташа алғанда 27,4 %, үш құрамды қоспаларда 35,5-36,5 % құрады.

Астық тұқымдас шөптесін дақылдардың таза түріндегі өңгіштігі мынадай: арпабас – 41,3 %, еркекшөп – 39,7 % және тарлау қияқ – 35,8 %, екі құрамды қоспада тиісінше 28,0; 37,3 және 27,7, ал үш құрамды қоспада – 36,5; 34,5 және 30,0 %.

Екінші жылы қылтықсыз арпабас тұрақты жемшөп өнімін берді. Тарлау қияқ та жоңышқа сияқты жылына үш орым беріп, жоғары өнімділік танытты. Басқа астық тұқымдас шөптерге қарағанда еркекшөптің жалпы өнімінің төмендеу болуы оның вегетациялық кезең ішінде тек бір орым беруіне байланысты.

Екі құрамды қоспаларда пішендік жоңышқа + еркекшөп (62,1 ц/га) қоспасынан жайылымдық жоңышқа+арпабас (64,4 ц/ га) және жоңышқа+тарлау (72,6 ц/га) қоспаларының артықшылығы байқалды. Үш құрамды қоспада да жайылымдық мақсаттағы дақылдардың (83,3 ц/га) пішендікпен (67,9 ц/га) салыстырғанда өнімділігі жоғары болды.
Кесте 2  Мал азықтық дақылдары және олардың қоспаларының пішен өнімділігі, ц/га

Дақылдар және олардың қоспалары	Жылдар		Орташа
	1-ші жыл	2-ші жыл
Жоңышқа	7,9	20,3	14,1
Арпабас	-	15,6	7,8
Еркекшөп	-	12,1	6,05
Тарлау қияқ	-	17,8	8,9
Жоңышқа + арпабас	6,8	25,4	16,1
Жоңышқа + еркекшөп	7,1	24,9	16
Жоңышқа + тарлау	7,4	30,7	19,05
Жоңышқа + арпабас + тарлау	5,8	34,6	20,2
Жоңышқа + арапбас + еркекшөп	5,6	26,2	15,9
ЕЕА 0,95 ц/га	0,7	1,8

Қоспалардың ботаникалық құрамының құрылымын талдау бұршақ тұқымдас дақылдың үлес салмағының басымырақ болатынын көрсетті. Екінші жылдан бастап бірінші орымда белгілі бір құрамдастың артықшылығы аз байқалады. Екінші-үшінші орымда жоңышқа мен еркекшөп қоспасында соңғысы өте аз мөлшерде кезігеді. Ал, жоңышқа + арпабас қоспасының үшінші орымында өнім толығымен жоңышқадан тұрады. Тек жоңышқа + тарлау қоспасында барлық орымдарда екі шөптің үлесі теңге жақын. Демек, шөптің ботаникалық құрамы оның түріне, орымына немесе пайдалану тәсіліне (пішенге, жайылымға) тікелей байланысты.

Қорыта келгенде, Батыс Қазақстан жағдайында дәнді астық тұқымдастардан босаған жерлерді игеру үшін табиғи жайылым, шабындықтарға қарағанда тұрақты жемшөп өнімін беретін көпжылдық мал азығындық дақылдар – жоңышқа, арпабас, еркекшөп, тарлау және олардың екі-үш құрамды қоспаларын себуге болады.