Аз ҷониби Шурои илми-методии Донишгоҳи технологии Тоҷикистои тавсия шудааст

Муомилоти пулии ғайринақдӣ - ин ҳаракати пулҳои гайри-накдй дар ҳисобҳои бонкӣ мебошад. Аз ин бармеояд ки низо-ми-бонкӣ асоси муомилоти пулии ғаринақдӣ мебошад.

Дар мамлакатҳои мутараққӣ хиссаи ҳисоббаробаркуниҳои ғайринақдй тақрибан 90%-ро ташкил медиҳад. Ҳисоббаробар-куниҳои ғайринақдӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ба ҳуҷҷатҳои зерин асос ёфтааст:

• 
  Кодекси граждании Ҷумҳурии Тоҷикистон;
  

• 
  Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи Бонки мил-лии Тоҷикистон»;
  

- дастурамали Л^го П 2 Бонки миллии Тоҷикистон аз 1 мар-

Ба ташкили ҳисоббаробаркуниҳои гайринақдӣ дар Ҷум-Ҳурии Тоҷикистон мувофики қонунгузорӣ Бонки миллии • оҷикистон масъул мебошад. Ба Бонки миллии Тоҷикистон Қамчун мақомоти асоспи танзимкунандаи ннзоми пардохтӣ ва-зифаи муқаррар намудани қоида, шакл, мӯҳлат ва стандартҳои амалй намудани ҳисоббаробаркуниҳои ғайринақдӣ бо риоя "амудани принсипҳои зерини ташкили он вогузор шудааст,

I- Асоси қонунӣ доштани ҳисоббаробаркунию пардохтҳо.

-■ Ҳисоббарбаркунӣ ба воситаи суратҳисобҳои бонкӣ, ки ^чтани он барон харидор, фурӯшанда ва пулдиҳанда ҳатмист.

49

МОЛИЯ ВА ҚАРЗ

3. Таъмини ликвиднокӣ ва пардохтпазирии ҳпсоббаробарку-

4. 
   Мавҷуд будани розигӣ (аксепт)-и пулдиҳанда барои пулгузаронӣ.
   
5. 
   Мӯхлатнокии пардохт.
   
6. 
   Назорати ҷонибҳо аз болои сари вақт гузаронидани пул ва иҷрои дурусти қоидаҳои ҳисоббаробаркунӣ.
   
7. 
   Ҷавобгарии моддии ҷонибхо барои риоя накардани шартҳой шартнома.
   

Мувофиқи дастурамали Бонки миллии Точикистон «Оид ба ҳисоббаробаркуниҳои ғайрииақдӣ дар Ҷумҳурии Тоҷи-кистон» шаклҳои асосии ҳисоббароакуниҳои гайринавдӣ инхо мебошанд:'

• 
  ҳисобббаробаркунӣ бо истифодаи супоришномаи пул-дихй;
  
• 
  ҳисоббаробаркунӣ бо истифодаи чек;
  
• 
  шакли аккредетивии хисоббаробаркунӣ;
  
• 
  хисоббаробаркунӣ бо истифодаи кортҳои бонкӣ;
  
• 
  ҳисоббаробаркунӣ ба востпаи талабномаи пулгирӣ (ии-кассо).
  

млВЗӮИ 2. МУОМИЛОТИ ПУЛЙ ВА НИЗОМИ ПУЛИ

Дар ҳолати истифодабарии ин намуди ҳисоббаробаркуниҳо бонк ӯхдадор мешавад, ки бо супориши пулдиҳанда ҳаҷми пули муайянро аз суратҳисоби ӯ ба суратҳисоби шахси пуддидиҳанда муайян намуда, дар ҳамин бонк ё бонки дигар интиқол диҳад.

Супоришномаҳои пулдиҳӣ дар давоми даҳ рӯз аз рӯзи имзо шуданаш эътибор дорад (рӯзи имзо шуданаш ба ҳисоб гирифта намешавад) ва ҳангоме қабул карда мешавад, ки агар пулдиҳанда илова ба пешниҳоди саривақтии он дар суратҳисобаш пул дошта бошад.

Ин намуди ҳисоббаробаркунӣ пас аз қабули мол, корҳои ба анҷомрасида, хизматгузориҳо байни фурӯшанда ва хари-дор, ҳангоми пешпардохт ва дар амалиётҳои ғайримолӣ, барои иҷрои ӯҳдадориҳои пулй, ҳангоми пардохти маблағи қонунан муқарраршуда ба хазинаи суғуртавию иҷтимоӣ, барои пардох-ти музди меҳнату мукофотпулии кормандон, инчунин ҳангоми супоридани андозу пардохтҳои ҳатмӣ ба буҷет, мавриди исти-фода қарор мегирад.

Ҳисоббаробаркунӣ бо истифодаи чек. Чек ҳуҷҷати ба шакли

муайян даровардашудаю аз ҷониби давлат тасдиқшудаест, ки

эа воситаи он чекдиҳанда ба бонки худ дар хусуси аз ҳисоби

°а пешниҳодкунандаи чек додани маблағи муайян, супори-

РДа шудааст. Пардохт бояд аз тарафи бонк аз суратҳисоби

аххаси ^че*Диҳанда гузаронида шавад. Барои ҳамин пеш-лодкунандаи чек дар ҳолати дар суратҳисоби мушаххас на-

ани миқдори лозимаи воситаи пулй, дар ҳолате, ки дар ди-

Ратҳисобҳои чекдиҳанда маблағҳои пулии зарурӣ мавҷуд

_н ' ^аблг>ги пулии ба ӯ дахл доштаро гирифта натавониста-

Дащ ^{1КИн аст}' Барои таъмин намудани пардохти чекҳои до-

б_0НК1!^{а Чек}Д^иХанда метавонад дар суратҳисоби алоҳида дар

УД маблағи лозимаро дар амонат нигоҳ дорад.

51

МОЛИЯ ВА КАРЗ

Ба мизоҷони холати молиявии устувор ва интизоми пар-дохтии бардавомдошта, ҳангоми мавҷуд будани шартномаи дахлдор бо кафолати бонк, китобчаи чекй дода шуданаш мум-кин аст.

Чек бояд дар давоми на дертар аз 10 рӯз (рӯзи додани он ба ҳисоб гирифтз намешавад) барой пардохт намудан ба бонк пешниход карда шавад, вагарна он барои иҷроиш қабул карда намешавад. Ҳаминро бояд қайд намуд, ки дар хисоб-баробаркуниҳо бо истифодаи чек аз китобчаҳои чекӣ бо ни-гохдоштани амонат. ба фурӯшанда кафолати пардохт дода ме-шавад, лскин воситаҳои пулӣ аз гардиши хоҷагии харидор ба мӯҳлати дуру дароз баровада мешаванд.

Шаклм аккредетивии хиеоббаробаркунй. Моҳияти ин шакли ҳисоббаробаркуниҳо дар он аст, пулдиҳанда ба бон-ки худ фармоиш медиҳад, то аз ҳисоби воситаҳои пулие, ки дар суратҳисоби алоҳида амонат нигоҳ дошта мешавад ё ки бо кафолати бонк маблағи арзишхои молию моддиро дар ҷои ҷойгиршавии пулгиранда бо шартҳои дар аризаи пулдиҳанда барэи кушодани аккредетив зикргардида, пардохт намояд.

Аккредетив ин ӯҳдадории пулии шаргаест, ки бопки оиро бароварда (бонки эмитент) бо супориши нулдиҳанда адо на-мудани пардохтро ба манфиати пулгиранда, бо нишон дода-ни хуҷҷатҳои ба шартхои аккредетив мутобиқ аз тарафи пул-гиранда ба худ мегирад ё ки ба бонки иҷрокунанда, хукуки иҷро намудани Ч7нин пардохтро медихад.

Бонкҳо чуниь намудҳон аккредетивро кушода метавонанд:

1. 
   таъмингардида;
   
2. 
   кафолатдошта;
   

3. 
   бозхондшаванда;
   
4. 
   бозхонднашаванда.
   

Ҳангоми кушодани аккредитиви кафолатдошта, бонки эмитент ба бонки пулгиранда, аз ҳисоби муросилотии ӯ дар доираи маблағи аккредитив, ҳуқуқи ситондани пули мол ё хизматҳои расонидашударо медиҳад. Тартиби ситонидапи маблагҳои пулӣ аз ҳисоби муросилотй, аз рӯи аккредитиви кафолатдошта, дар созишномаҳои байни ин бонкҳо басташу-да муайян карда мешавад.

. Аккредитиви бозхондшаванда, ии аккредитиве мебошад, ки дар асоси фармоиши хаттии пулдиҳанда, бе гирифтани ро-зигии пешакии пулгиранда ва бе ягон хел ӯҳдадории бонки змитент дар назди пулгиранда, баъди бозхонди аккредитив аз тарафи вай (бонки эмитент) беэътибор эълон шуданаш ва ё шартҳои он тагйир ёфтанаш мумкин аст.

Аккредитиви бозхонднашаванда ин аккредитивест, ки фақат бо розигии пулгиранда беэътибор эълон карда меша-вад ва ё шартҳои он тағйир дода мешавад. Бо хоҳиши бонки эмитент, бонки иҷрокунанда аккредитиви бозхонднашаванда-Ро тасдиқ карда метавонад. Аккредитиви бозхонднашаванда-Фо, ки бонки иҷрокунанда тасдиқ кардааст, бе розигии бон-ки иҷрокунанда беэътибор эълон намудан ва ё шартҳои онро тагйир додан мумкин нест.

Бартарии шакли аккрсдитивии х,исоббнробаркуннх,о нио-°ати дигар шаклҳо дар он аст, кафолати пардохти пули мол *>да мешавад ва фақат баъди ҳамлу нақли он пардохт карда ^Мещавад. Дар баробари ин маблағҳои харидор дар мӯҳлати

МОЛИЯ ВА ҚАРЗ

амали аккредитив аз муомиот муваккатан бароварда меша-занд ва муомилоти молӣ суст мегардад.

Ҳисоббаробаркунӣ бо истифодаи кортҳои боикӣ. Кортҳои бонкӣ аз таряфи бонкҳо бароварда шуда, шакли қулайи ҳисоб-баробарикуняҳо ба шумор мераванд. Барорандагони (эмитенти) кортҳои бонкӣ дар каламрави ҶТ бонкҳо ва дигар ташкилотҳои карзӣ, ки иҷозатномаи Бонки миллии Тоҷикистонро доранд, буда метавонанд. Кортхои бонкӣ ба кредитӣ, дебетӣ ва мах-суси дохилибонкй тақсим мешаванд.

Кортҳои кредитӣ ба миҷозон имконияти гирифтани қарзи кӯтоҳмуддатя маҳдудро аз бонк ҳангоми нарасидани маблағи дар корт буда медиҳанд.

Кортҳои дебетӣ ба дорандаи он гирифтани пули накдро аз банкоматхо ва имконияти ҳисобӣ намуданро дар ҳаҷми маблаги дар корт доштааш медиҳанд.

Кортҳои махсуси дохилибонкӣ барои ба миҷозони бонкҳо расонидани хизматҳои иловагии махсус, ки ба онҳо гирифтани фоиз аз депозитҳо (амонатҳо) ба воситаи бонкоматҳои бонк за ғайра дохил мешаванд, хизмат мекунанд.

Кортҳой кредитӣ ва дебетӣ инфиродй ва инчунин кор-поративй буда метавонанд. Кортҳои инфиродӣ ба шахсони воқеӣ ва коргҳои корпоративй ба ташкилотҳо дода мешаванд. Кортҳои корпоративии бонкй ба суратҳисоби ташкилот пай-заст карда цгудааст ва фақат ба корманди ташкилот вобаста карда мешавад. Ба ин намуди корт аз тарафи ташкилот ҳудуд муқаррар шуданаш мумкин аст ва дар ин ҳолат ба дорандаи корт ҳудуди истифодабарии воситаҳои пулӣ аз ҳисоби ташки-лот муқаррар карда мешавад. Агар ҳудуд монда нашазад, до-рандаи корт ҳамаи пулҳои дар хнсоби ташкилот бударо идо-ра карда метавонад.

Муносибатҳо байни дорандаи корти бонкӣ ва бонки эми-тент ба воситаи шартнома танзим карда мешавад.

5-4

МАВЗУИ 2. МУОМИЛОТИ ПУЛИ ВЛ НИЗОМИ ПУЛИ

ҲисоббаробаркунП ба воситан талабномаи пулгирӣ (инкассо).

Ҳисоббарбаркунӣ бо шакли инкассо ин амалиёти бонкиест, ки ба воситаи он бонк бо супориш ва аз хисоби мизоҷ дар асоси хуҷҷатҳои ҳисоботӣ амалҳоро оидн дарёфти пул аз пулднҳанда ичро менамояд. Барои ҳисоббаробаркуниҳо бо шакли инкассо бонки эмитент ҳак дорад боики дигарро ҷалб намояд.

Ҳисоббаробаркуниҳо бо шакли инкассо дар асоси талаб-номаҳои пулӣ, ки пардохти онҳо бо фармоиши пулдиҳанда (бо аксепт- тартиби изҳори розигӣ ва ё норозигии харидор) ё бе фармоши он (бо тартиби беаксепт) амалӣ мегардад ва супоришномаҳои инкассо, ки пардохти онҳо бе фармоши пул-диҳанда (бо тартиби баҳснопазир) амалӣ мегардад, иҷро ме-шаванд.

Талабномаҳои пулдихӣ ва супоришномаҳои инкассо аз та-рафи пулгиранда ба ҳисоби пулдиҳанда ба воситаи бонке, ки ба пулгиранда хизмат мерасонад, иешниҳод мегардад.

Бонки эмитент ҳуҷчатҳои ҳисобиро ба инкассо гирифта, ба худ ӯҳдадории ба ҷои таъиншуда бурда расонидани онҳоро мегирад. Ин ӯҳдадорӣ, инчунин тартиб ва мӯҳлатҳои ҷуброни хароҷотҳо оиди бурда расонидани ҳуҷҷатҳои хисобӣ дар шар-тномаи ҳисоби бонкй бо мизоҷ инъикос мегардад.

2.4. Ҳаҷми пул

Яке аз иишондиҳандаҳои микдории муомилоти пулӣ, ин Хаҷми пул мебошад. Ҳаҷми пул ин ҷамъи пулҳои накдию ^ғайринақдй ва ӯҳдадориҳои молиявӣ (вомбаргҳои давлатӣ ^ва сертификатҳои пасандозии бонкҳо) мебошад, ки алоқаҳои иқтисодии гуногунро хизмат мерасонад ва ба шахсоии воқеӣ, ^УКуқӣ ва давлат тааллуқ дорад.

Дар давлатҳои тараққикарда, баъдтар дар ҷумхурии мо

Ииз дар омори молиявӣ барои баходиҳӣ ва таҳлили тагйирёбии

^Ҷми пул дар сана ва давраи муайян агрегатҳои пулӣ истифода

^1еШаванд. Агрегатхо аз рӯп камшавпи лнквиднокии воситаҳон

55

МОЛИЯ ВА ҚАРЗ

пулии гуногуни ба онҳо дохилшаванда ба тартиб дароварда шудаанд. Дараҷаи ликвиднокй аз рӯи чӣ қадар тез барои ха-риди молҳо ва пардохти хизматҳо истифодашавии воситаҳои пулӣ муайян карда мешавад. Ба воситаҳои пулии ликвидно-киашон баланд тадриҷан воситаҳои пулии ликвиднокиашон камтарро илова намуда маҷмӯи агрегатҳои пулиро (М₀, М,, М„ М, ва М₄) ҳосил менамоем.

М₀ - пулҳои нақди дар муомилот буда, яъне пулҳои бе-рун аз бонкҳо (бонкнотаҳо, тангахои филизй, пулҳои қогазй (хазинадорй));

М, = М₀ + пулхои дар ҳисобҳои ҷории бонкй будаи кор-хонаву муассисаҳо ва аҳолй;

М, = М, + пасандозҳои мӯҳлатноки ахолй дар бонкҳои тиҷоратӣ;

М₃ .= М, + вомбаргҳои давлатӣ ва сертификатҳои пасан-дозии бонкҳои тиҷоратй;

М₄ = М, + қогазҳои қимматнок дар муассисаҳои молия-вии ғайрибонкӣ.

Ба ғайр аз ин агрегатҳои пулӣ нишондиҳандаи пулҳои ва-сеъ (М,_х) истифода мешаванд. М_2>. = М, + пасандозҳои асъорй.

Дар замони ҳозира дар баъзе давлатҳо барои таснифи ҳаҷми пул нишондиҳандаи базаи пулӣ истифода мешавад, ки он агрегати М₀ ҷамъи пулҳои нақди дар кассаҳои бонкҳои тиҷоратӣ буда, ҷамъи захираҳои ҳатмии боикхои тиҷоратй дар бонки марказӣ ва ҷамъи маблағҳои дар ҳисобҳои муросилотй будаи бонкҳои тичоратй дар бонки марказиро дар бар мегирад.

Барои муайян намудани ҳачми пул давлатҳои алоҳида микдори гуногуни агре1-атҳои пулиро истифода мебаранд. Ма-салан, дар Руссия - панҷ, дар ИМА - чор, дар Шветсарияву Олмон - се, дар Франсия - ду ги-регати пулиро истифода ме-баранд. Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон чор агрегати пулӣ - М₀, М,, М, ва М,_х истифода мешавад.

Ҷадвали 2.4.1

5Г^

^ишондиҳандаҳои хаҷми пул дар ҶТ дар солҳои 2004-2009

2006

2009

2005

2008

2004

2007

Солхо

449367

536587

824472

1019397

1402988

1768381

543503

669184

1026964

2539684

1409885

1955000

дгрегати М^ _хазор_сомони_ дгрегати М₂ хязор сомонӣ

Нишондиҳан-

724599

1027460

1864460

3326651

3175809

4212715

даи пулҳон ва-

сеъМ,_х ҳазор

сомонӣ

'Сарчашма: Бюллетени омори бонкӣ, декабр 2009

М - миқдори пул дар муомилот; Ау - арзишч умумии молҳои фурӯхташуда; К - арзиши молхои ба қарз фурӯхташуда, ки мӯҳлати пардохташон нарасидааст; П_к - нардохтҳо аз рӯи ӯхдадориҳои қарзн; У_п - арзиши ӯҳдадориҳои байниҳамдигарй, ки барои иҷрояшон пул истифода намешавад; С_Г]| - суръати гардиши пул.

Ин қонун дар шароити амали стандарти филизй ифода шуда буд ва муомилоти пулҳои қоғазисро, ки ба филиз иваз мешуданд фаро мегирифт. Дар ин давра миқдори пул дар му-омилот ба ҳаҷми гардиши мол мутобиқ буда, номуташаккило-на (стихиявӣ) танзим мешуд. Бо сабаби даст кашидан аз стан-дарти тиллоӣ ва қатъ гардидани амали механизми ба таври автоматикӣ мувофиқ кунонидани талаботи гардиши мол ба пул вазъият дигаргун шуд. Дар ҳолати дар муомилот будани аломатҳои арзиш (пулҳои қарзӣ ва қогазӣ) нақши танзими му-омилоти пулӣ ба давлат мегузарад.

Пулҳои қарзии ба тилло ивазнашаванда баъзе хусусиятҳои пулҳои қоғазиро ба худ гирифта, аз тарафи давлат бароварда мешаванд ва давлат ба оиҳо қурби маҷбурӣ мебахшад. Эмис-сияи онҳо бе назардошти арзиши молҳои истеҳсолшуда ва хизматҳои расонидашуда дар мамлакат ба зиёдшавии пулҳои қарзӣ дар муомилот ва ба бекурбшавии онҳо оварда мерасонад.

Вобаста ба ин, масъала оиди зарурияти муайян намуда-ии миқдори лозимаи пул дар муомилот аҳамияти калон пай-до менамояд. Мувофиқи назарияи классикии А.Маршалл ва И. Фишер миқяори пул бо вобастагии сатҳи нарх аз ҳаҷмй пул муайян мегардад:

М С = Н-М

П П1 М

С_гп - суръати гардиши пул; Н - нархи мол; М_м - миқдори моли ба бозор пешниҳодшуда.

МАВЗӮИ 2. МУОМИЛОТИ ПУЛИ ВА НИЗОМИ ПУЛИ

хизматрасониҳо мекунанд, яъне дар вақти хизматрасонии доду. гирифтҳо мебошад.

Барои ҳисоби гардиши пул ду нишондиҳанда истифода мешавад:

1. Нишондиҳандаи суръати гардиши пул дар гирдгарди-ши даромадҳо

С„

_ММДскиДМ

М, ёки М₂

ММД - маҷмӯи маҳсулоти дохилӣ; ДМ - даромади миллӣ. Ин нишондиҳанда адоқаи муомилоти пулиро бо ҷараёни рушди иқтисодӣ нишон медиҳад.

2. Нишондиҳандаи гирдгардиши пул дар гардиши пардохт

_ Ҷамъи П

^г" ҲМСП

Ҷамъи П - ҷамъи маблагҳои интнқолшуда аз рӯи ҳисобҳои бонкӣ; ҲМСП - ҳаҷми миёнаи солонаи пул дар гардиш.

Барои таҳлили дараҷаи таъминнокии иқтисодиёт бо воси-таҳои пулӣ нишондиҳандаи коэффитсиенти монетикунонӣ (бо пул таъминшавӣ К ) истифода мешавад:

_к _м₂(м_)-

ммд

Нииюндиҳандаххж суръати гардиши пул ва коэффится-енти монетикунонӣ дар ҶТ дар давраи солҳои 2004 -2009 дар ҷадвали 2.6.1 оварда шудааст. Ҳаминро қайд кардан зарУР аст, ки коэффитсиенти монетикунонӣ дар ҶТ нисбат ба бисё-рии давлатҳои тараққикарда ва рӯ ба тараққӣ хело кам аст.

60