Қазақ философиясы тарихы. Ежелгі дәуірден қазіргі заманға дейін. – Т. Қазақ философиясының

5 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1. ҚАЗАҚ ФИЛОСОФИЯСЫ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ТАРИХИ-
МӘДЕНИ АЛҒЫШАРТТАРЫ 
 
1.1. ҚАЗАҚ ФИЛОСОФИЯСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 
Ұлттық философия – халықтың өзін өзі тұрақтандыратын және оның барлық 
әрекеттеріне негіздеме беретін, оның асқақ мұраттарын қалыптастыратан 
рухани ізденіс аймағы. Ұлтымыздың философиясын, дүниетанымын зерделе-
удегі басты мәселе біздің өскелең ұрпаққа басқа елдермен терезесі тең болар-
лық рухани қор жинадық па, жинамадық па? деген сұраққа барып тіреледі. 
Адамзат қол жеткізген ғылыми-техникалық жаңалықтардың нәтижесінде ел 
мен ел қарым-қатынасы тез өрбіп, күн өткен сайын кеңейіп келе жатыр. 
Бұрындары ұшы-қиыры жоқтай болып көрінетін үлкен әлем бүгінгі комму-
никация құралдарының күрделенуінің арқасында бір ауылдай кішігірім болып 
қалған сияқты. Осы заман талабы философиялық мұраны да кең тұрғыдан 
қарастыруды қажет етеді, өйткені бүгінгі халықаралық байланыстар, бүгінгі 
мәдени сұхбат деңгейі томаға тұйықтыққа жол бермесі хақ. Сондықтан да 
мәдени қор жасау өз халқымыздың қолда бар мәдени мұрасы мен рухани 
игіліктерін сақтап, оны жаңғыртумен шектелмесе керек. Рухани қазынамызды 
байытуда бүкіл әлемдік алдыңғы қатарлы, озық ой үлгілерінің тәржімаланып, 
жалпы жұрттың қолына жеткізу ісі аса маңызды да жауапкершілікті бастама 
екендігі сөзсіз. Онсыз біз ұлттық философиямызды өрелі өркениеттілікке бас 
бұрғанын іс жүзінде емес, тек сөз жүзінде ғана көрсетіп қойған болар едік
Қазақ философиясының ерекшеліктеріне тоқталудан бұрын, жалпы фило-
софия не деген мәселені анықтап алайық. Философияның ежелгі грек ой-
шылдарының дәуірінен бері «даналыққа құштарлық» деп анықталып келгендігі 
белгілі. Алайда философияның кең танымал осы ұғымынан өзге түсініктері де 
тарихи-философиялық еңбектерде молынан ұшырасады. Мысалы, Платон 
«...геометрия және басқа философиялар» деген сөздерінде философия ұғымын 

6 
«ғылым» сөзінің мағынасына жақын қолданады. Оның айтуынша Сократ 
«философия» терминін даналыққа құштарлықты, ақиқатқа жетуге деген 
құмарлықты белгілеу ретінде пайдаланған. Ал Аристотельдің шәкірттері болса, 
болмыстың іргелі негіздерін айқындауға мүмкіндік беретін жалпылама ғылым 
ретінде бұл «бастапқы философияны» метафизика деп атады. 
1. 
Аристотельдік 
мағынада 
бұл 
термин 
болмыстың 
өзіндік 
тұтастығындағы әралуандылықты игеруге бағытталған философиялық білім 
түсінігімен тығыз байланысты. «Физика», әдетте, жаратылысты, натуралды 
табиғатты, оның заттар мен процестердегі сыртқы көрінісін зерттейді. Демек 
«метафизиканың» үлесіне бұл құбылыстардан «кейін» орналасқан, олардың арғы 
жағындағы 
нәрсе 
тиесілі. 
Аристотельдің 
пайымдауынша 
заттардың, 
жағдайлардың, құбылыстардың, процестердің сыртқы көрінісінің арғы жағында 
мәнділік орналасқан. Метафизика осы мәнділікті, болмыстың универсалдық 
заңдылығын, яғни сезімдік таным деңгейінен тыс, тікелей және жанама 
қабылдаудан жасырын жатқан нақтылықты зерттейді. Демек, бұл «арғы жаққа 
үңілу» жасырын нақты мәнділікті ашуға бағытталған белсенді танымдық 
ойлаудың қозғалысы, пайымдаушы күш. Ал М. Хайдеггер былай деп жазады: 
«… Метафизика - бұл мәнділікті жеке және тұтас түрінде принципиалды тану. 
Бірақ бұл «дефиницияны» мәселенің қойылуы ретінде ғана бағалауға болады, 
яғни мынадай сұрақ қойылады: «бар нәрсе болмысының мәні деген не?» 
(Хайдеггер М. Кант и проблема метафизики. - М.: Мысль, 1997, 5-8-бет).
Демек, осыдан күрделі сұрақтар тізбегі құралып, «не өмір сүреді?» деген 
мәселе туындайды. Мұны «не нақты өмір сүреді?» деген сұрақ жалғастырады. 
Бұл жерде бар нәрсенің өмір сүруі туралы мәселеден оның мәнділігі туралы 
мәселеге көшеміз. Бұл сұрақтардың тізбегін осы мәнділікті тану мүмкіндігі 
мәселесі аяқтайды, яғни бұл жерде таным процессінің мәні туралы мәселе 
қойылады. Сонымен, болмыс туралы сұрақ ойлау туралы сұраққа алмасады. 
Хайдеггердің 1935 жылы жазған «Гельдерлин және поэзияның мәні» деген 
еңбегінде осы айтылған цикл тіл туралы сұрақпен аяқталады. ХХ ғасырдың ұлы 
философының пайымдауынша тіл ең соңғы негіз, адамзат болмысының соңғы 
нақты тұрағы және сонымен қатар, оны игерудің жалғыз универсалды құралы 
болып табылады.
2. 
«Философияның даналықтан туатын, даналықпен тығыз байланысты 
тағы бір қыры, тағы бір анықтамасы түсінік», - дейді Т. Рысқалиев. Оның ойы 
бойынша, философия ежелден бері дүниедегі заттарды, құбылыстарды, болып 
жатқан оқиғаларды танып қана қоймай, оларды түсініге тырысты; оларға өзінің, 
өзі арқылы адамның қалай қарайтынын білдіруге тырысты. Философияны белгілі 
бір шамада бір сөзбен түсінік деп қарауға болады, яғни адамның қоршаған 
ортаны, дүниені, тарихты, жағдайды, басқа адамдарды, өзін, өзінің дүниеге 
қатынасын түсінуі. Даналықты біліммен шатастыру сияқты, түсінік те таныммен 
шатастырыла беріледі. Танымда, ғылымда – тағы да баса қайталауға тура келеді - 
адам жоқ. Адам жоқ жерде түсінік бола ма? Адамның жетілгенің, жетіскенін, 
Декарт айтқандай, ойлаумен емес, түсінікпен өлшеу керек. Әйтпесе, ойлауға 
машинаның да қабілеті жетеді. Көп нәрселерді, көптеген рухани дүниелерді, көп 
ойшылдарды біз әлі жете түсінбей келеміз. Әлі де арамызда Паскальды, Кантты, 

7 
Руссоны, Шопенгауэрді, Ницшені, Достоевскийді, Толстойды, Абайды, 
Мағжанды түсінбеген оқымыстылар бар. «Қолда барда алтынның қадірі жоқ» -
бұдан артық бізге қандай байлық керек?! Даналық та, түсінік те, осыларды 
бойына жинай білген философия да қазақ ойынан: Қорқыттан, Асан Қайғыдан, 
Шалкиізден, Бұқардан, Абайдан, Ыбырайдан, Шәңгерейден, Ғұмар Қараштан 
табылады. Осы жағынан біз олардың туындыларын «Қазақ философиясы» деп 
ауыз толтырып айта аламыз (Рысқалиев Т. Даналық пен түсініктің үлгілері. - 
Алматы: Философия және саясаттану институты, 1999). 
Енді «даңалыққа құштарлық» деп анықталатын философияға қайта ора-
лайық. Бұл сөз тіркесіндегі «құштарлық» белгілі бір нәрсеге таңдануды, өзінен 
жоғары тұрған нәрсені сезіміңмен мойындауды және басқа осындай әсерлерді 
білдірумен қатар, «өзге» үшін «өзіңді ұмыту», өзіңнен бас тарту сезімін де 
аңғартады. Даналыққа құштар осы адам үшін «өзге нәрсе» нені білдіреді? Ол 
физикалық тұрғыдан алғанда да, рухани тұрғыдан алғанда да өзіндік « меннен» 
өзге нәрсе. Тіпті, ішкі идеалды «меннің» өзі де физикалық тәннің өмір сүруінен 
өзгешеленеді. 
Иә, бұл пәнилік өмірдің шектелуі екендігі бәрімізге белгілі. Былайша 
пайымдауға болады: адамды өзінің шектеулі шеңберінен шығарып, «өзгеге» 
құштарлықпен ұмтылуға мәжбүрлейтін құдіреттің бар екендігін ескерсек, оның 
жалғыз тәсілі—бұл рухани күш жігер болып табылады. Мұны идеалдық, 
руханилық, ақыл-ой және т.б. атаулармен атауға болады. Осылай зерделеудің 
нәтижесінен мынадай түйін келіп шығады: философия дегеніміз адамның өзінің 
шеңберінен шығуға мүмкіндік беретін рухани форма. 
Сонымен, философияны «даналық» түсінігімен байланыстырар болсақ, онда 
бұл соңғы ұғым «білімнің жоғары синтезі», белгілі бір нәрсе туралы «толық 
жетілген білім» деген мағынаны білдіреді. Демек, философия осындай білімге 
деген құштарлық, ал бұл даналықтың объекті—менің өзімнен тыс табиғат және 
адамзат әлемі, сонымен қатар, өзім және феномен ретіндегі білімнің өзі (ескерте 
кетейік, антикалық дәуірде философия білімге ұмтылуды, таза да тұнық 
Ақиқатқа жетуді білдірді). 
Адам – ақыл-ойы бар әлеуметтік жан. Оның іс-әрекеті белгілі бір мақсатқа 
бағынады. Күрделі қазіргі әлемде мақсатқа сай қимылдау үшін көп біліп қана 
қоймай, сонымен қатар адамның түбірлі мүддесі мен заман талабына сай дұрыс 
шешімдер қабылдап, дүрыс мақсаттар таңдай білу қажет. Ол үшін ең алдымен 
әлемді терең және дұрыс түсіну, яғни жалпы және жеке мақсаттарды, және 
оларға жету әрекетінің тәсілдерін таңдауға мүмкіндік беретін дүниетанымның 
қажеттілігі шарт. Адамға қоршаған ортада бағдар жасауына, оны өзгертуіне 
көмек беретін — ғылым. Мысалы, физика бір энергия түрінің екіншісіне 
ауысуына мүмкіндік береді, химия табиғатта жоқ нәрсені қалай синтездеуді 
үйретеді, математика керемет компьютерлер жасауға жағдай жасайды, 
техникалық ғылымдар жаңа транспорт құралдарын даярлайды, байланыс 
жүйесін, ғарыш кемелерін және жаңа тұрмыстық техника жасап шығарады. 
Ғылымның осы барлық салалары жекелей және барлығы жиылып әлемді белгілі 
дәрежеде түсінуге септігін тигізгенімен дүниетанымның орнын алмастыра 
алмайды. Дүниетаным ғылым жетістіктерінің негізінде қалыптасады, бірақ ол 

8 
сонымен қатар, қоғамның тарихи тәжірибесіне, оның мәдениетіне сүйенеді, 
әлеуметтік дамудың жеткен деңгейі мен өмір сүру тәртібін бейнелейді. Мұның 
бәрі білімнің ерекше жүйесі — философияны игеруді қажет етеді. 
Дүниедегі өзінің орны туралы, жеке және қоғамдық өмірдің мақсат-
мүдделері туралы, өзінің өмірлік ұстанымы мен іс-әрекеті туралы ойлана 
отырып адам белгілі бір философиялық көзқарастар қалыптастырады. Өзінің 
мәдени деңгейіне байланысты, арнаулы немесе жалпы білім дәрежесіне орай, 
әртүрлі өзара әңгімелесудің әсерімен және бұқаралық ақпарат құралдары мен 
әдеби кітаптардан алынған мағлұматтарын жинақтай отырып, ол өзінің жеке 
өмірлік философиясын, жүйелі және ғылыми негізделген болмаса да өз 
дүниетанымын құрастырады. Кейде қарапайым тұрмыстық және өндірістік 
жағдайлардағы «бір сәттік» дүниетанымның өзі де қанағаттандырарлық болуы 
мүмкін. Белгілі француз философы Огюст Конт (1798-1857) философияның 
дәуірі өтті деп санады. Қалыпты немесе, оның терминологиясы бойынша 
«позитивтік» ғылымдар—физика, математика, химия және т.б. философияны 
керек етпейді. Олар барлық мәселелерді өздері шеше алады, олар «өздерінше» 
философия. Бұл көзқарас позитивизм деген атауға ие болды. 
Контпен келісуге бола ма? Ол үшін кітапхана сөрелеріндегі әр елдерден 
басылып шыққан жүздеген, тіпті мыңдаған философиялық кітаптар мен жур-
налдарға көз жүгіртіп, жоғары және орта арнаулы оқу орнындарында фило-
софияның оқытылатынын ескерсек те жеткілікті. Ғалымдар мен мемлекет 
қайраткерлері, саясаткерлер мен өнер адамдарының философиялық еңбектерге 
деген қызығушылығын жоққа шығару мүмкін емес. Және бұл қызығушылық 
өсе түсуде, сондықтан жоғарыдағы Конттың пікірі өзін ақтамайды. 
Философия тарихындағы әмбебаптылық тенденциялар мен дәстүрлер фи-
лософияның ұзақ уақыт бойы сақталуына ықпал етеді. Табиғи, адамзаттық және 
идеалдық әлемнің мәнін тануға деген әмбебапты ұмтылысты философия қалай 
жұзеге асырады немесе, басқаша айтқанда, философия қалай «болады?». 
Жауабы айдан анық: философия дегеніміз адам рухының (немесе «ой-
лауының», «зердесінің» және т.б.) сөз арқылы болуы. «Бастапқыда Сөз болды» 
деген тезистің философияның қалай «болатынына» қатысы бар. Француз 
философы Альбер Камюдің мынадай пікірі бар: «Адамның адам болуы көбінше 
оның пікір айтқанынан гөрі, үндемей қалуының арқасында». Бұл біздің 
өміріміздің кейбір жағдайларында белгілі бір ақиқатты білдіргенімен, қойылып 
отырған мәселеге келгенде оны қанағаттандыра алдмайды. Себебі жалпы тіл, 
сөз біздің ойымыздың нақтылығын білдіреді. 
Сонымен бұл «сөз», бұл білім мен даналық не туралы дейтін болсақ, оның 
«жалпы бар нәрсе», өмір сүретін нәрсе туралы екендігі философия тарихынан 
белгілі болды. Бұл тұрғыдан алғанда, оның ең бастапқы саласы, іргетасы он-
тология, болмыс туралы ілім болып табылады. Мұнан ары біз болмыстың 
деңгейлерінің осы типологиясын пайдалана отырып, философиялық білімнің 
әртүрлі салаларын жеке дара жүйелеп қарастырамыз. Философиялық білімді 
жіктеуде көптеген әдіс-тәсілдердің бар екендігін ескерткеніміз жөн. Мысалы 
философиядағы ең кең танымалы ретінде теориялық философия және прак-
тикалық философия деген бөлінісі. Оның біріншісіне болмыс теориясы (он-

9 
тология) мен таным, білім теориясы (гносеология) жатады. Екіншісінің өзегін, 
ең алдымен этика құрайды, оған құқық философиясы, тарих философиясы және 
т.б. жатқызылуы мүмкін. 
Философияның теориялық және практикалық деп бөлінуі өзінің бастауын 
антикалық классикадан алады. Аристотель үшінші бөлігін ерекшелеп, оны 
«пойетикалық философия» деп атады. Бұл шығармашылық мақсаттағы білімді 
көздейді, ал оның негізін сөз шығармашылығының эстетикасы — риторика 
және поэтика құрайды.
Ақырында, өз кезегінде бірнеше «әлемдерге» бөлінетін адамзат рухының 
болмысына (мысалы, наным-сенімдер әлемі, адамгершілік және эстетикалық 
құндылықтар әлемі, ғылым әлемі, ментальдық қабілеттер мен мүмкіндіктер 
әлемі және т.б.) қатысты филоссофия мынадай салаларға бөлінеді, мысалы, дін 
философиясы, этика, эстетика, рух феноменологиясы және философиясы, 
философиялық герменевтика, жаратылысы жағынан философиялық болып 
табылатын психология және риторика, ғылым философиясы, және де фило-
софиялық антропология және т.б. 
Зерттеушілердің басым бөлігі философиялық дүниетанымның қалыпта-
суында ғылыми деректермен қатар миф пен діннің ерекше рөлін атап көрсетеді. 
Әр халықтың өзіндік мифологиясы мен сенім-нанымдары бар екендігіне күмән 
келтірмейміз. Сол себепті қазақ рухани дүниесінен бастау алатын қазақ 
философиясы туралы айту орынды.
Философияның тек рационалдық парадигмаға негізделген батыстық түрінен 
басқа да формалары жеткілікті. Мысалы, К.Ясперс өзінің «Тарихтың мәні мен 
міндеттері» атты еңбегінде философтардың мынадай типтерін атап өтеді: 
- Адамгершілік өлшемін берген әулиелер… 
- Философиялық жасампаздар… 
- Философиялық жаңғыртушылар… 
- Ұлы жүйе құрушылар… 
- Даналық өрісіндегі философтар 
- Поэзиядағы философтар…
Сонымен, философия болмыстың мәнін осылай игерумен (немесе оны 
құрайтын заттардың, құбылыстардың, жағдайлардың, деңгейлердің, процес-
тердің және т.б. мәнділігі), адамның әлемге қатынасының мәнін және ондағы 
адамның мәнділік орнын танумен айналасады. 
3. 
Философия дүние мен адамның қатынасындағы әмбебапты негіздерді 
зерттейді. Оларды өзара байланыстырып, қабыстырып тұрған тетік – мәдениет, 
ал ол қашанда этникалық сипатта болады. Егер философия мәдениеттің рухани 
мәйегін, өзегін, күре тамырын құраса, онда әрбір этномәдениеттің өзіндік 
философиясы бар екендігі анық. Осыдан әлемде қанша ұлттық жетілген 
мәдениеттер бар болса, сонша ұлттық философиялық жүйелердің болатындығы 
анық дәлелденеді. ұлттық философияда ұлттық мәдениет өз қисындылығына 
жетеді. Бұл арада философия мен жеке ғылымдардың арасындаұы айырмашылық 
анық көрініс табады. Табиғаттану ғылымдарынан өзгеше философия, 
(метафизика) пәні физиканың арғы жағында жатыр. Айталық, неміс химиясы 

10 
жоқ, бірақ неміс философиясы бар (Мырзалы С. Философия әлеміне саяхат. -
Алматы, 2001, 2 бөлім, 158 б.). 
Философтын ойы бойынша, негізінен алғанда, Жаңа дәуірге – машиналық 
индустрия пайда болғанға дейін - қазақ жеріндегі ең тиімді шаруашылық 
формасы көшпелі мал шаруашылығы болды. Сондықтан, біздің арғы бабала-
рымыз мындаған жылдардың шеңберінде осы іспен айналысты. Ол, біріншіден, 
табиғатқа бас иіуді, оған табынуды талап етті – казақ халқы басқа да Шығыс 
халықтары сияқты ешқашанда табиғаттың патшасы болу, оны өз еркіне сай етіп 
қайта өзгерту мақсатын өз алдына қойған жоқ. Сондықтан, ежелден қазақ 
халқының қазіргі тілмен айтқанда экологиялық санасы биік етеді, оған тән 
саяси формалар – соғыс демократиясы, әрі кеткенде – алғашқы феодалдық 
қатынастар, дамыған феодализм қазақ жерінде ешқашанда болған жоқ, ол 
көшпенділік шаруашылық формасының табиғатынан шығады. 
Екіншіден, қазақ философиясында онтологиялық және гносологиялық 
(дүниетаным) мәселелерден гөрі адам мәселесіне көбірек көңіл бөлінеді; 
Үшіншіден, адам мәселесі, қазіргі тілмен айтқанда, көбіне экзистенциялдық 
тұрғыдан қаралады және ол көшпенділік өмір туған жеріңнің ұлан-ғайыр уақыт 
пен кеңістік әлемінде жалпы дүние болмысымен барынша бауырластығын сену 
көркемдік таным игілігінің маңызды бір шарты болып табылады. Кешегі мен 
бүгінгінің бәрін аялап, адамзат ұрпағын бір-бірімен сабақтастырып жатқан 
алмаймыз. Бұл дүние – нақты құбылыс пен адам бауырластығынан туатын 
шындық.
Төртіншіден, көшпенді халықтың арасындағы әлеуметтік айырмашылықтар 
аэ болғандықтан тендікке негңзделген әділеттілік құндылығы. Сондықтан да 
бүгінгі танда жүріп жатқан қайта әлеуметтік топталу – рестратификация – (аса 
байлар мен қатар кедей, қайыршылардың пайда болуы) адамдардың жан-
дүниесінде ауыр жарақаттар қалдыруда; 
Бесіншіден, байлыққа жетуден гөрі ар-намысты жоғары ұстау – бұл да ха-
лықтың қанына терең сіңген құндылық болып табылады. Онымен тығыз бай-
ланыста бар нәрсеге қанағат ету де қазаққа тән нәрсе; 
Алтыншыдан, ұжымдық мүддені жеке мүддеден горі жоғары ұстау – ол да 
көшпенділік өмір салтынан шығатын құндылық; 
Жетіншіден, үне бойы көшіп-қону барасында әрқашанда неше-түрлі 
қиындықтарды, қауып-қатерлерді бастан кешуге тура келеді – ол ерлікті, ба-
тырлықты қасиет етуді талап етеді. Сондықтан, беске келген жылқының жы-
лында ойнап, 14-15-ке келгенде батырлықты армандап, біздің бабаларымыздың 
көбі 20-25-інде елін аман сақтау жолында өмірлерін қия білген. Ұлы Отан 
соғысында қазақ азаматтары осы ұлттық қасиетті бүкіл әлемге айқын көрсетті. 
Қазақ халқының дербестігін көтере алмай жүрген кейбір арам пиғылды 
саясаткерлар оны білуі қажет; 
Сегізіншіден, көшпелінің өмірі қысқа, үне бойы қауып-қатерлерден, 
соқтығыстардан тұрганнан кейін ол күнбе-күнге өмірді бағалап өмірден алудан 
гөрі болуды жаратқан. Әрбір күнді той-думанға айналдыру, өзін шешен сөзбен, 
даналықпен көрсете білу, неше-түрлі сайыстарға қатысу, «бір сырлы, сегіз 
қырлы болу» – бабаларымызға тән нәрселер болған; 

11 
Тоғызыншыдан, дүниеге, басқа халықтарға деген ашықтық, қиналғандарға 
риясыз қол ұшын беру – бұл да біздің халықтың керемет қасиеттерінің бірі; 
Оныншыдан, көшпенділердің негізгі құндылықтарының бірі – ата-ананы, 
үлкендерді сыйлауы.
Проф. Қасабек А. қазақ философиясының басқа да бітімдік ерекшеліктеріне 
назар аударады. Ақындар мен жыраулар, саясаткерлер мен батырлар, хандар 
мен қолбасшылар, айтыскерлер мен ертекшілер, билер мен серілер - бәрі де 
өздері өмір сүрген заманның объективті құбылыстарын тілге тиек етіп, жалпы 
алғанда жоғарылай даму тенденциясы шеңберінде қазақ халқының қоғамдық, 
саяси, мәдени, сайып келгенде философиялық ойлау жүйесінің құрылымын 
жасады. Олар - анайы реализм, білімнің негізгі жақтары, екрін ойлау, деистік 
және пантеистік көзқарастар, адамгершілік, ізгілік, имандылық, зорлық-
зомбылыққа қарсы күресу, хұқтың саяси және философиялық жақтары, 
мемлекет, қоғам, жеке адам мәні, тағы басқалар еді. Осы аталған көзқарастар 
сыңаржақтыққа, консерватизмге, тоқыраушылыққа және білімсіздікке, қазақ 
халқының прогрессивті дамуына кедергі болатын басқа да кемістіктерге қарсы 
бағытталды. Бұны да қазақ философиясының қалыптасуы мен дамуының 
өзіндік ерекшелігі деп атап айтуға болады (Қасабек А., Алтаев Ж. Қазақ 
философиясы тарихы. - Алматы: Қазақ университеті, 1998).
4. 
Қазақ халкының философиялық дүниетанымын танып-білу үшін 
философиялық пен қарапайым саналардың арақатынасы мәселесінің басын ашып 
алуымыз қажет. Философиялық әдебиетте қарапайым сананы эмпирикалық 
тәжірибе, эмпирикалық сана, эмпирикалық біліммен шектейтін көзқарастар 
кездеседі. Бұл пікірлермен келісу қиын. Әрине, эмпирикалық білім қарапайым 
санадан төмен, оның құрамдас бөлігі ғана. Қазақ философиясын зерттеуші проф. 
Г. Нұрышева атап өткендей, эмпирикалық түсінік эмпирикалық фактіні адам 
санасында жәй бекітіп қана қояды, ал қарапайым сананың ауқымы мен 
мүмкіндігі мол, оның жалпылап, қорыту қабілеті бар. Бірақ бұл қорыту 
философиялық-ғылыми емес, қарапайым деңгейде ғана (Адам өмірінің 
философиялық мәні. - Алматы, 2001). 
Белгілі философ проф. О.А. Сегізбаев атап көрсеткендей, «философиялық 
сана – фактілерді біліп қою ғана емес, сонымен бірге тәжірибенің нәтижелерін 
түсініктер түрінде қорыта білу. Қарапайым сана, әрине, оны жасай алмайдың. 
Сондықтан да қарапайым сана тәжірибені нақты-сезімдік бейнелерде белгілей 
отырып, философиялық сананың негізін қалыптастырады десек дұрыс деп 
ойлаймыз. Осыдан келіп қарапайым сана мен философиялық сананы бір-біріне 
қарама қарсы қоюдың қисынсыз екені түсінікті. 
5. 
Жазбаша философиялық шығармалар қазақта кейінірек пайда болды, ал 
оған дейін қазақ халқы өзінің философиялық ойларын вербальдық формаларда 
бейнеледі. Рухани дамудың вербальдық кезеңін жер бетінде өмір сүріп отырған 
халықтардың барлығы да басынан кешкен, себебі дамды қоршаған ортаның өзі 
вербальды. Адам сөздің көмегінсіз, тек елестету арқылы объектілер мен олардың 
арасындағы қатынастарды есінде сақтап қала алмас еді» (Казахская философия 
XV- XVІ, 49 б.).

12 
Қазақ халқының философиялық дүниетанымын арнаулы зерттеген ғалым 
О.А. Сегізбаев қазақтардың ой қызметінің алғашқы кезендерінде дүние мен 
оны түсіну туралы информацияны жинап, сақтайтын және жалғастыратын 
коммуникативтік функцияны атқарған модельдік-бейнелеу (тасқа қашалған 
суреттер) мен символдық-белгілік (таңба-ру белгілері) жүйелердің орнын 
басқан вербальды-дискурсивті ойлау орта ғасырларда қалыптасқанын айтып, 
«енді басты рольді халықтың ауызекі тілі атқара бастады, бірақ бұл тұрмыстың 
коммуникация функциясының аумағынан шықпайтын тіл емес, адамдардың 
араласуының творчестволық формасына тән дискурсивтік, яғни пайымдық тіл 
еді. Вербальды - дискурсивті дамудың негізгі құралы – тіл, дыбыстық сөз», - 
деп атап көрсетеді (сонда). 
Қасабек А. қазақ философиялық ойының келесі бір ерекшелігі деп оның 
шынайы патриотизмін, халқына сүйіспеншілігін, оның бақыты, мүддесі және 
болашағы үшін күресуге және оған жету жолардын өз қадірінше анық, жан-
жақты көрсете білуі дер едік. 
6. 
Бұл айтқандардан қазақ философиясы басынан-ақ аяғынан тік тұрған, 
бірден қалыптасын кеткен жүйе деген пікір тумаса керек. Біртұтас көзқарас, 
дүниені жан-жақты танып-білу, оның заңдылықтарын, таным процесін, әле-
уметтік мәселелерді дұрыс түсіну, ойлау түрлерінің жүйесін анықтау - соңғы 
ғасырлардың үлесіне тиеді. Дегенмен халықтың ақындық шығармашылығында 
қоршап тұрған табиғат пен әлеуметтік орта туралы ойлаудың біршама 
жиынтығы болды. Олар негізінен кездейсоқтық, жүйесіздік қасиетке толы бір 
қалыпқа сия бермеуі мүмкін, бірақ адамдардың бай практикалық өмірін, халық 
даналығын көрсететін философиялық мәні бар еді. Ойлау тәсілі ерекше, 
шығармашылық жолы мен шығармалардың сақталуы ауыз әдебиетіне сай, тез 
жаттап алу, оны есінде сақтау және ұрпақтан-ұрпаққа өзгертпей, жоғалтпай 
жеткізу - бұл философия тарихындағы ғажап құбылыс» (Қасабек А., Алтаев Ж. 
Қазақ философиясы тарихы. - Алматы, 1998). 
Әрине, халықтың мындаған жылдар шеңберінде бойына жыйнаған көп қа-
дыр-қасиеттерінің ішінен біз негізгілерін ғана көрсеттік. Енді келесі мәселеге - 
қазақ философиясының ерекшеліктеріне тоқталуға мүмкіншілік пайда болды.
Қазіргі кезде тарихи-философиялық ғылымның көптеген халықтардың 
философиялық мұраларын зерттеген тәжірибесі ұлттық философияның қа-
лыптасуы, дамуы және негізгі бағыттары туралы, оларды зерттеудің теориялық 
және методологиялық мәселелері жөнінде жиынтықталған, жалпы ойларды 
тұжырымдауға мүмкіндіктер береді. Касабек А. қазақ философиясының тарихы 
– халық тарихының ең маңызды құрамдас бөліктерінің бірі дейді. Онда ғылыми 
таным процесі мен халықтың идеялық ізденістері, бай тарихы мен ұлттық ойлау 
айшықтары көрініс тапқан. Қазақ философиясы халқымыздың тарихын жан-
жақты түсіну үшін үлкен негіз және методологиялық құрал. Ол қоғамдық 
сананың басқа да түрлерімен тығыз байланыста, сондықтан оны зерттеп, 
үйренбейінше қазақ ғылымының тарихын, саяси идеолигиясын, өнерін, 
әдебиетін, адамгершілік қағидаларын, діндарлығын және т.б. пайымдау мүмкін 
емес. Халықтың ұлт-азаттық қозғалысымен тығыз қоянқолтықтасқан қазақ 
философиясы ғылыми құндылығымен қатар, жоғары азаматтық қасиетімен, 

13 
әлеуметтік әділеттілікке жету жолдарын тікелей іздеуге атсалысқандығымен, 
өзінің жемісті жетістіктерімен ерекшеленді (сонда).
7. 
«Қазақ философиясы» ұғымын анықтағаннан соң, осы философияның 
ерекшеліктеріне қысқаша тоқталайық. Бұл мәселе туралы Ғ. Есім, Ә. Нысанбаев, 
А. Қасабек, Ж. Алтаев, О. Сегізбаев және тағы басқалары сүбелі зерттеулерін 
жүргізуде. Кейбір маңызды пікірлерге назар аударайық. Ғ.Есім «қазақ 
философиясы –»өмір сүру философиясы», философия пәні рухы жағынан қазіргі 
экзистенциализмге жақындау» (Сана болмысы. - Алматы, 1994, 59-б.),
– дейді. Оның пікірінше, қазақ халқы бойкүйездікке салынбай, белсенді 
әрекетті қолданған. Қазақ философиясы сөз құдіреттілігіне негізделген. «Аталы 
сөзге тоқтаған, бір ауыз сөзден жеңілген, сөздің ұлағатын білген қазаққа қазір 
сәл нәрсені ұқтыру үшін ұзақ-ұзақ «насихат» айтуың керек» (сонда), – дейді 
ғалым. Бұл тұрғыдан герменевтикада көп мүмкіндік баршылық деуге болады. 
8. 
Қазақ философиясын мойындадық делік, тілі бар, діні бар, ділі бар, 
мәдениеті мен тарихы бар, билер мен даналары бар халықта философия болмады 
дегенге сену қиын. Сонда: «қазақ философиясы қандай философия?» деген сұрақ 
ойға оралады емес пе? Бұған Ғұмар Қараштың сөзімен «өмір пәлсапасы» деп 
қысқа жауап беруге болады. 20 ғасырда «экзистенциализм», «экзистенциалдық 
философия» деген ұғымдар кең тарады. Көпшілік мұны тек біздің 
заманымыздың туындысы деген пікірге апарады. Шындығында, экзи-
стенциалдық мәселелер философтарды сонау гректер заманынан бері толған-
дырып келеді (Рысқалиев Т. Даналық пен түсініктің үлгілері. - Алматы, 1999). 
«Қазақ философиясынан әдіснаманы да, гносеологияны да іздеп әуре бо-
лудың қажеті жоқ», - деп, ойын жалғастырады қазақ философиясын зертте-
ушілердің бірі – Т. Рысқалиев. Олардың орнын табиғи туа біткен сезім, аңғару, 
интуиция басып жатыр. Философия дегенді анықтайтын негізгі белгілер осы 
мәселелердің төңірегінде болып келеді: рационалдық-теориялық философиялық 
жүйе, бірімен-бірі байланысты категориялар жүйесі, ғылым, әдіснама, 
гносеология, онтология, идеология. Қазақ философиясынан таза түрде 
бұлардың бірде бірі орын алмаған. Олай болса, бір кезде Мұхтар Әуезов 
айтқандай, Абайды да, Шәкәрімді де, Ыбырайды да, Ғ. Қарашты да философтар 
қатарына жатқыза алмайды екенбіз. Осы дағдылы түсінік бойынша, біз өмірге 
ғаламат көркем, мәнді де сырлы терең толғамдар, суырып салма айтыстар 
(диалогтар) әкелген халықты философия әлемінен алшақтатуға мәжбүр 
боламыз. Философиялық дәстүрі, арнаулы философиялық трактаттары мен 
еңбектері, философиялық жүйелері жоқ халықты философияға жақындату 
қиынның қиыны болып шығады. Осы ма сонда мәселенің тоқ етері? Жоқ. 
Мәселе - қазақ философиясының өзіндік сипатында, ерекшелігінде болып отыр 
(сонда).
Сонымен, қазақ философиясын зерттеу жаңа заманда жаңа деңгейге 
көтеріле бастады. Алдағы сараптауымызға тікелей қатысы бар төмендегідей 
қазақ философиясының ерекшеліктерін атап өткенді жөн көрдік:
1. Қазақ философиясы философиялық емес сарындағы даналық тәжірибесіне 
жатады (М. Орынбеков, І. Ерғалиев, Т. Рысқалиев, Т. Бурбаев және т.б.); 

14 
2. Қазақ философиясы табиғатқа бас июмен, оны тәңірі тұтумен сипатта-
лады, оның терең экологиялық мазмұны бар (Ғ. Ақпанбек, С. Мырзалы, Т. 
Ғабитов, А. Қасабек, Ж. Алтаев және т.б.); 
3. Қазақ философиясы көшпелілік менталитетпен тығыз байланысты (Д. 
Кішібеков, Ж. Молдабеков, С. Ақатай және т.б.); 
4. Қазақ философиясы онтологиялық және гноселогиялық мәселелерден гөрі 
этика мен антропологияға көбірек көңіл бөледі; 
5. Қазақ философиясында аксиологиялық мәселелерге, әсіресе рухани 
құндылықтарға ерекше назар аударылады (Ә. Нысанбаев, С. Нұрмұратов және 
т.б.);
6. Қазақ философиясы өзінің ғарышпен, әлеммен үндестігі арқылы сипат-
талады (М. Хасанов, Қ. Нұрланова, Т. Ғабитов); 
7. Философиялық мәселелер, қазіргі тілмен айтқанда, негізінен экзистен-
циалдық, дидактикалық және прагматикалық сипатта қарастырылады; 
8. Қазақ философиясында нәпсіден, байлықтан, табыстан гөрі ар-намыс, 
қанағат, тәубе, әділеттілік және тағы басқалары жоғары қойылады, алудан гөрі 
беру дәріптеледі; 
9. Ұжымдық мүдде жеке мүддеден жоғары қойылады (Сегізбаев О. А. және 
т.б.).
Қазақ философиясының болмысы мен мәні, шын мәнісінде, Қазақстан 
тәуелсіздік алғаннан кейін ғана ел философтары тарапынан кең талқылана 
басталды. Өйткені, осыған дейін бұл философия жөнінде теріс ұстындар ба-
сымдық танытып келді. Оларды былай топтастыруға болады: 
1. Еуропаорталықтық позиция бойынша, шынайы философияны тек Батыс 
өркениеті қалыптастыра білді, өйткені онда философия туралы рефлексия бар. 
Шығыста философия емес, тек дана ойлар ғана болды. 
2. Көшпелі халықтардың философиялық ойға жету қабілеттілігіне күмән 
келтірушілер де жеткілікті. Олардың пікірінше, номадалар варварлық сатыдан 
көтеріле алмаған, оларға рационалдық пайымдаудан гөрі, көркем бейнелеу тән. 
3. ХХ ғасырға дейін философия тарихында «прогресс сатылары» деген 
түсінік үстемдік етіп келді. Бұл түсінік бойынша, ғылым мен философияны 
ұштастыра білген озық халықтар және тарих көшінде кенже қалып қойған, 
«артта қалған» ұлыстар бар. Соңғыларын тек ағартушылық әрекет нәтижесінде 
озық философиямен таныстыруға ғана мүмкіндік бар («өркениеттендіру», 
«аккультурация» ілімдері). 
4. Кеңес Одағында да қазақ философиясы болды деп ешкім ашық айта ал-
мады. Шоқан, Абайлардың өздері де орыс мәдениетінің ықпалымен кейбір 
философиялық ойларға жетті делінді. 
Осы пікірлер арасынан философия Шығыста болған жоқ, тек Батыста қа-
лыптаса алды дегенді ерекше біліп алу қажет. Өйткені бұл мәселені шешіп 
алмай, қазақ философиясы туралы айту артық болар еді.
Өзіндік болмыс ұғымына жақын тұрған ерекшелік ұғымы көбінесе салт пен 
дәстүрде, рухани мұра мен адамдардың мінез-құлықтарында басым қол-
данылады. Бұл ұғым қоғамның сапалық ерекшелігін көрсетуде белсенді түрде 
көрінеді. Бұның өзі жалпы адамзат айғағының экономикалық шындыққа 

15 
қатысындағы үлкен рухани бағалы орнын жоққа шығарады. Шығыс 
қоғамдарының ерекшелігі тұрақты рухани мұраны әлеуметтік байлықпен тығыз 
бірлікте қарастырады. Осыдан біз индустриялық қоғамға қарсы бағытталған 
әлеуметтік қатынастардың түбегейлі өзгешелігін көреміз. Сондықтан да, рухани 
байлық бастауы «ерекшелік» ұғымының жүгін арқалап, шығыстың ойлау 
ерекшелігін айқындап тұр.
9. 
Еуропалық әмбебаптылықтан бас тарту елеулі салдарға әкелді, ол 
қоғамның арғы-бергі түп тамырын зерттеуге, өткен мен бүгіннің бірлігін 
бағалауға, әрі уақыт пен кеңістік мәдениеттерінің ара-қатынасына негізделген. 
Шығыс әмбебаптылығының жаңа концепциялары белсенді сөз бола бастады. 
Мұның маңызды қорытындысы - әр кез шығыс халықтарының мәдениеттері 
арасынан тарихи және мазмұндық сәйкестік тауып, Отан, патриотизм, эндогендік 
идеяларына негізделген ортақ бір мәдениет бар деушілерді біріктіру (Орынбеков 
М. Ежелгі қазақтың дүниетанымы. Алматы, 1996). 
Өркениеттің рухани аспектісінің көлемді болғаны соншама оның Шығыс 
қоғамындағы орны Батысқа қарағанда мүлдем өзгеше. Ал бұның өзі қоғамның 
экономикалық, саяси бейнелерінің (ракурстерінің) тарихи есінде сақталуымен 
ерекшеленеді. Ол әрқашан тарихи тәжірибені шыңдауға мүмкіндік береді, 
қоғам жүгінерлік прецеденттер қалыптастырады, мәдени мұраның жүрек 
соғысы болып табылады. 
Осы негізде Шығыс өркениет батыстың өмір сүру үлгісіне конфронтация-
лық қатынасын қалыптастырады. Шығыс қоғамдарының дербестік және тәу-
елсіздік шегін белгілейді. Ол таза рухани аспектіге ұласады және шығыс 
мәдениетінің, өзіндік тұрмыстық, автономдық принциптердің негізінде ха-
лықаралық құқықтық жүйеленуіне белсенді әсер етіп, халықаралық және 
ұлттық қауымдастықтардың әрекет ережесі болып қалыптасады (сонда).
М. Орынбеков атап өткендей, бұрынғы әлемдік философия тарихының 
қазіргі мәселе қою жағдайынан өзгешелігі сол, онда еуроцентризм үстемдік 
алды. Ол Батыстағы шешімді асырып жіберіп, Шығыс философиясын теріс 
бағалады. Бұған сенсек, Шығыста барлық уақытта бір түрлі философия өмір 
сүрген. Оның негізгі белгілері – пессимизм, иррационализм, идеализм. 
Отаршылдықтың көптеген ғасырлары Шығыс ойларының пессимистілігі, 
инерттілігі делінетін менсінбей қараушылықпен белгілі. Бұл Гегель концеп-
циясында тіркелген, онда Батыс философиясы Шығыс философиясынан 
әлдеқайда жоғары бағаланған. Бір жағынан, Шығыс тұрғындары отаршылдыққа 
қарсы күрес барысында «мәдени империализммен» әртүрлі күрес тәсілдерін 
тапты. Бұл Шығыс ұлтшылдығының әртүрлі қалыптарында жалпыланды 
(сонда). 
Шығыс философиясына үңіле зер салсақ, оның ешқашан жалпы бол-
мағандығын, ең аз дегенде, үш дербес бағытта, үнді, қытай, араб мұсылман 
болып дамығандығын көреміз.ондай-ақ рационализмнің, материализмнің, ак-
тивизмнің, экстраверттіліктің, тағы да басқа бағыттардың әртүрлі қалыптары 
Шығыста өмір сүргендігі белгілі. Шығыс философиясының ерекшелігінің өзі - 
қатып қалған, қатаң бұлжымас флософия түрлерінің болмауында. Сондықтан 

16 
да, жаңа еуропалық ойлау әдісінен шығатын өлшемдерді қолдану дұрыс емес 
/М. Орынбеков/. 
Егер мейлінше жалпылай қарасақ, философия адамзат мәдениетінің, оның 
дүниетанымдық әмбебаптылығының түпкі негізінің рефлексиясы. Бұған бақсақ, 
философия адамдар үшін міндетті емес, тек оның тіршілігін қалыптастыратын, 
әмбебап дүниетанушылық қана қажеттілік екендігі белгілі. Философия тек 
мәдениеттің күйзелу кезеңдерінде ғана қажет. Ол кезде мөлдір, айқын даналық 
әдістері қажет болады. Ал дәстүрлі салыстырмалы түрде жай дамитын 
мәдениетке тура философиялық емес қалыптағы даналықтың өзі керек. 
Қазақ қоғамы үшін философиялық емес қалыптағы даналық тән. Ол адам 
тіршілігін қалыптастыратын дүниетанымдық әмбебаптылық дәрежесінде 
қолданылады. Сондықтан да шығыс «философемі» дәстүрлі көркем және діни 
әдебиеттерде малтығып, философия тарихшыларын философиялық жүйені 
әлеуметтік аспектіде зерттеуге, дүниетанымдық бағыттағы текстерді тануға 
итермелейді.
10. Дүниетанымдық типтердің алмасуы барысында философиялық еңбек-
терде мифологиялық, дәстүрлік және жаңашылдық кезеңдер ерекшеленеді. 
А.Х.Қасымжанов қазақ халқының рухани мәдениетіндегі мынадай кезеңдерді 
бөліп алады: «1. Мифология. 2. Ренессанс (Қайта өрлеу). 3. Ағартушылық» 
(Духовные корни. - Казах. - Алматы, 1994. 90 б.). 
Біздің ойымызша, қазақтардың дәстүрлі дүниетанымы түркі тайпаларының 
этникалық бірігуі тұсында қалыптасқан. Этникалық процестердің жойқын күші 
Исламдық Ренессанстың біріктіруші шеңберін бұзып шықты. Бұл процесті 
әртүрлі бағалауға болады. Қалыптасушы этностар (қазақтар, қырғыздар, 
өзбектер және т.б.) тұрғысынан көшпелі орталық-азиялық империялардың 
құлауы жағымды оқиға болды. Бірақ , сонымен бір мезгілде көрші отырықшы 
империялар бас көтеріп, номадтарды жаулап алуға дайындалды. Қазақ 
мәдениетінің дәстүрлі кезеңі түркі номадизмінің мәнін өз бойына неғұрлым 
толық сіңірген, өйткені ол ХХ ғасырдың басына дейін көшпелі мал 
шаруашылығын сақтап келді.
Философиядағы дәстүр мен жаңашылдықтың арақатынасы ең алдымен 
уақыттың белгілі бір социум өмір қамының негізі ретіндегі түсінігімен бай-
ланысты. Қазақтың дәстүрлі дүниетанымында уақыт адамнан бөлінбеген және 
«уақытты өткізу (немес өлтіру)» ол үшін мүлдем жат. Дәстүрлі дүниетаным 
уақыттың сызықтық емес циклдік өлшемін пайдаланады және оның негізіне 
кәдуілгі табиғи ритмдер жатады. Мысалы, қазақтың ай атауларын алайық - 
«көкек»- құстардың оралу уақыты, «мамыр»- жаңару кезеңі, «отамалы»- мал 
барынша тойынады, «қазан»- шөптің таусылуы, «қаңтар»- күннің қысқарылуы, 
қаңтарылуы және т.б. Минут, сағат, секунд сияқты уақыттың линиялық 
өлшемдерінің орнына қазақтар «ат шаптырым», «ет асым», «сүт пісірім», «бие 
сауым» және т.б. қолданады. 
Егер Батыс дүниетанымында (бос кеңістік және абсолюттік шексіздік 
идеясына негізделген) адам «күнделікті тірлікпен» басылып қалса, онда номад 
бұл мәселені шеше алды. Табиғатпен оңаша қалған адамға әр бір мезет құнды 
және бұл әлемдегі өз болмысының үйлесімділігінің сақтауға мүмкіндік береді. 

17 
«Қалай жағдай?» деген сұраққа көшпенді жақсы көңіл-күймен «әдеттегідей» 
деп жауап береді.
Көшпелінің дәстүрлі дүниетанымы болмыстың тұлғалық тылсымдық 
ырғақтарға мән береді. Адам өмірі өткінші жағдайдан «бақи дүниеге» өтпелі 
кезеңі ретінде қарастырады. Бұл өмірде адамға мәңгілікпен жақындасу 
мүмкіндігі беріледі. Ең басты шарт - «адам болу» (Абай).
Жыл санаудың он екі жылдық белгілі циклын жеке тұлғаның өзіне де 
қолдануға болады. Циклдер арасындағы аралық жылдар ерекше маңызға ие 
болады (мүшел жас - 13, 25, 37, 49, 61…). Күн белсенділігінің он бір жылдық 
циклдері де өмір қамының ырғақтарына ықпал етеді. Өзге мысал: Ресей про-
фессоры А.Жабин 11842 белгілі қайраткерлердің өмірбаянын зерттей келе, 
адамдардың шығармашылық белсенділігінің 15 жылдық циклі болады деген 
қорытындыға келді. («Известия» 1996 жыл, 24 шілде). Жыл санаудың он екі 
жылдық циклінен өзге қазақтарда «қозы жасы»- 10 жас, «қой жасы»- 15 жас, 
«жылқы жасы»- 25 жас және «патша жасы»- 40 жас туралы көзқарастар да 
кездеседі.
Дәстүрлі дүниетанымда уақыт басымдылығын жоғалтып, жаңашылдықтарға 
бейімделе бастайды. Мысалы, көшпелілердің дәстүрлі құдайы Тәңірі уақыт өте 
келе, Алланың бейнесімен бірігіп кетеді, Албасты бірте-бірте исламның зұлым 
рухтарының қасиеттерін бойына сіңіріп, ал Баба Түкті Шашты Әзиз мұсылман 
әулиесіне айналады. Осы тұрғыда бұл мәселені А.Байтұрсынов өзінің 
«Қобыланды аңызындағы әйел бейнесі» мақаласында қарастырады. «Кең 
байтақ… және өзгелерге толығымен таңсық болған қазақ даласы өз ұлдарына 
ұлттық сипат пен халықтық ерекше бет-бейнені әуел бастапқы тазалығын 
бүлдірмей ұзақ уақыт сақтап қалуға септігін тигізді. Сыртқы ықпалдан жерана 
арқылы қозғалған қазақтар әдет-ғұрпын, өз халқына (номадқа) тән өзіндік өмір 
тәртібін сақтап қалды» /18/.
«Қобыланды» эпосының бірнеше варианттары болды. Оның қыпшақтық 
вариантында тәңірішілдік пен шаманизмнің көптеген элементтері кездеседі 
және бұл қазақтардың исламға өту жағдайын бейнелейді. Бұрынғы наным-
сенімнің көрінісі ретінде кейіпкердің бірінің анасы Көктен кемпір мифтік 
қырымен ерекшеленеді. Эпоста жаңа, мұсылман дініне орын берген ескі наным-
сенімге деген халықтың терең ықыласы байқалады. Кейіпкердің анасы Аналық 
- мұсылман әйелінің символы. «Бұл - өзгенің қуанышымен және қайғысымен 
өмір сүретін әйел» (Ә. Бөкейханов). Оның күйеуі ескі номадтық тәртіптерді, 
ата-бабаның наным-сенімін ұмытқысы келмейді. Ол бағынышты жан ретіндегі 
әйелге деген мұсылмандық көзқарасты қабылдағысы келмейді.
Қазақтардың дәстүрлі дүниетанымын қарастырғанда бірнеше тарихи са-
лыстырулар жүргізуге болады. Батыс Рим империясының құлауымен Европада 
батырлық ғасырлар орнайды (А. Тойнби. Постижение истории. М., 1991). 
Алайда батырлық кодекстің осалдығы, оның институционалды емес, жеке 
тұлғалық сипат алуында болды. Көсемге деген адалдық индивидуалдық 
әлеуметтік жүйеге сүйенеді. Ұзақ уақытқа шыдайтын берік әлеуметтік және 
саяси институттар құруға батырлар қабілетті емес. Оның мысалын Аттилланың 
өлімінен кейін батыс ғұндардың құлауынан байқауға болады. Қазақ мәдениеті 

18 
дәстүрлі кезеңінің өзіндік санасының үстем формасы батырлық эпосы болып 
табылады. Эпос әлемі әдетте дәстүрлі. Онда қиын-қыстау ахуалдардағы жүріс-
тұрыс қалыптары (агрессияны тойтару, стихиямен күрес және т.б.) көрініс 
табады. Эпикалық дәстүрлі кеңістік мынадай оппозицияға негізделеді: «біздікі 
және біздікі емес (бөтен),» «достар – дұшпандар». Және бұл белгілі бір формаға 
ие болады. Мысалы, қазақтың батырлық жырларында шексіз дала «біздікі» деп 
есептеледі және оның ар жағында жау бар деп саналады. Батырлық кезең 
әрқашанда оқиғаларға толы, қиын-қыстау ахуалдарда ол қоюлана түседі. 
Этномәдениет уақытын бағыттарына қарай шартты түрде реликтілік (сақ-
талу) және динамикалық (өзгермелі), архаикалық (көне), актуальды (өзекті) 
және футуристік (келешектік) деп бөлуге болады (Л. Н. Гумилев, А. Тойнби). 
Бұл жерде біз моральдық бағалауға ұмтылмаймыз. Мысалы, тоталитарлық 
жүйеде утопиялық болашаққа (коммунизмге) бола бүгінгі күн құрбан болатын. 
Алайда, әдетте болашаққа бағдар ұстанған динамикалық жүйелер өміршең 
болып келеді. Уақыттың өткен шақтан бүгінгі арқылы болашаққа қарай 
ағатыны сияқты жаңашылдық мәдениеттер де үлкен жетістіктерге қол жеткізуі 
мүмкін. Табиғат әрқашан Қазақстан тұрғындары үшін абсолюттік және мәңгілік 
дүние бастауы, бірден бір ақиқат болды. Ол өздігінен жаратылған, тіршілік 
етудің имманенттік себептері мен факторларының, белсенділік пен 
эволюцияның негіздері болды. Адамдарға алғашында табиғат заңдарына 
мойынсұнып қалтқысыз бағыну ғана қалды. Оның себептерін түсініп және 
соған өз болмысын құрып, табиғат катаклизмаларынан қашқақтап отырды. 
Табиғат бұл жерде адамдарға тұрмыстың формалары мен әдістерін, 
көшпенділіктің немесе егіншіліктің таңдауларын белгілеп беретін ғалам ретінде 
көрінеді. 
Көне заманда адамдарды күн сайын рудың немесе тайпаның дүниетаным-
дық ұстанымына адалдығын дәлелдеп отыруға мәжбүр етті, өйткені тіршілік 
етудің ауыр және қатал жағдайлары руластардың әлеуметтік бағдар мен сал-
ттардан бұлтаруына жол бермеді, әйтпесе оларға рудан аластауы, көп жағдайда 
мұның арты өлімге апарып соқтыратын еді. Дүниені сезіну айқындала түсті, 
дүниені түсіну айқын әрекеттерге итермеледі, дүниетаным нақты жағдайдан 
туатын, шын айқын болды. Табиғат дүниенің аяқталған қалыпты жағдайы, ал 
адам табиғаттың бір бөлшегі ғана болды.
Алайда, адамзат баласының даму эволюциясының нәтижесінде еңбектің 
практикалық және жаңғыртушылық қызметі бірте-бірте түсінікті бола түсті, 
сөйтіп табиғи ортаны адам қажетіне бейімдеп, қайта жаңғырту жүзеге асы-
рылды. Егіншілік пайда болады, жинаушылық бау-бақша өсіруге айналады. Үй 
малдарына шөп шабу іске асады. Табиғи ортаны бейімдеуден адамдар оны 
өңдеуге ауысады. Оның енді бір формасы аңдарды қолға үйрету болды. 
Жабайы жылқыны қолға үйрету жабайы мал өсіру мен көшпенділікке жол 
ашты. Бұл сол заманда прогрестік құбылыс болды. 
Табиғи ортаны өзгертудің пайда болуы философиялық көз-қараста адамның 
айқын мақсатты қызметін, мақсат қою факторын өмірге келтірді. Мұның өзі 
адамның табиғаттан бөлініп дербес тіршілік иесі болып қалыптасуының алғы 
шарты еді. Адамның мақсаткерлік қызметі объективтік процестің шешуші 

19 
формасы болып табылады. Біртұтас, бірақ қарама-қайшылықты процесте ол 
табиғи заңдылық және адамдардың мақсаткерлік қызметі ретінде көрініс тапты. 
Тұтас дүние қалпы енді үнемі адамдардың мақсатты қызметімен, оның «табиғи 
бөлшегі» емес, оның әміршісі, өзгертушісі болуға ұмтылған әрекеті 
нәтижесінде бұзыла бастады. Әзірге мұнда ешқандай оғаштық жоқ еді бірақ көп 
ғасырлардан кейін бұл әрекет экологиялық және антрапологиялық дағдарысқа 
әкеп соқтырды. 
Табиғат әлемі адамдардың мақсаткерлік қызметінің барысында адам әлеміне 
айналады. Енді қажеттіліктің «темірдей ерік-жігерін» талап ететін табиғи 
заңдылықтар емес, адамдардың ерікті қызметі шешуші рөл атқарды. Олар 
сыртқы жағдайлардың детерминациясы сияқты емес, бостандық заңы бойынша 
әрекет етті. Осының өзі жалпы алғанда кейіннен тіршілік етудің 
дүниетанымдық бағдарына жеткізеді. Қоғамдық санада олардың өзі-ақ әле-
уметтік мінез-құлықтың нормалары, салты, дағдысы ретінде қалыптасады да, 
адамдардың қауымдастығының, сондай-ақ қазақтың арғы тегінің де өмір сүруін 
реттеп отырды. 
Қазақтардың арғы тектері дүниетанымы қалыптасуында ерекше рөл 
атқарған генотеизм діннің атауы ретінде ғылыми қолданыста да, тұрмыстық 
қолданыста да әртүрлі мағынаға ие. Белгілі бір пайғамбарлар немесе оның 
ізбасарлары арқылы негізгі қаланған діндердің көпшілігімен салыстырғанда 
генотеизм ертеде пайда болғанына қарамастан, халық дүниетанымының не-
гізінде табиғи, тарихи жолмен қалыптасқан дүниетаным болып саналады. Онда 
адамның қоршаған табиғатқа, оның тылсым күштеріне деген қатынасымен 
байланысты ерте діни және мифологиялық көзқарастар да ерекше орын алады.
Генотеизм адамзат қоғамы дамуының ерте кезеңдерінде материалдық өмір 
мен ұжымдық сананың жалпы заңдылықтары шеңберінде табиғи жолмен пайда 
болып, қалыптасты. Генотеизм ұрпақтан ұрпаққа ауызша және визуалды дәстүр 
арқылы жеткізіліп сақталды және бұл бүгінгі ұрпаққа осы дін туралы белгілі бір 
түсініктің болуына мүмкіндік береді. Қазақтар мұсылман болғанымен дәстүрлі 
шамандық наным-сенімдерін, ерте түркілерден тарайтын Тәңіріге, Ұмайға, 
Жер-Суға табынушылықтарын сақтап қалды. Қазақ шамандары (бақсылары) 
өздерінің құрбандық шалуын мұсылман пайғамбарлары мен әулиелеріне 
жалбарынудан, мұсылман сүрелерін оқудан бастады және аяқтады. 
Ш.Уәлихановтың айтуынша «Ғаламның барлық ғажайыптарын тану 
қажеттілігі, өмір мен өлім мәселесі және адамның табиғатқа қатынасы 
шамандықты, яғни Ғаламды немесе табиғатты және өлген адамдардың рухын 
қастерлеуді тудырды».
Шаманизмнің культтық (табынушылық), ғұрыптық (ритуалдық) ерек-
шелігіне кеңінен тоқталмай, біз оның маңызды қырына - моральдық-этикалық, 
адамгершілік-тәрбиелік қырына көңіл қоямыз. Қоршаған табиғат - оған 
бағыныштылыққа орай діни сезім тудыратын бастапқы нәрсе. Табиғатты 
бейнелеу барлық тайпалар мен халықтарда заңды және универсалды құбылыс 
болды. Ол адамдардың бастапқы дүниетанымын бейнелейтін мифологияның, 
фольклордың, діни түсініктердің өзгешелігін тудыратын қоғамдық сана да-
муының кезеңі ретінде қарастырылады. Бақсылар бүкіл өзінің табынушы 

20 
құралдарымен адамның құдайлар мен рухтарға толық бағыныштылығы идея-
сын орнықтырды. Жекелеген адамның тағдыры, оның өмірі, денсаулығы, ма-
териалдық игілігі рухтар мен құдайларды тұтуға бағынышты болды.
Ендігі жерде, отбасылық тұрмыс жағдайында адамның рухтар мен құдай-
ларға қатысты жүріс-тұрыс ережелерінің кейбір түрлерін қарастырған орынды. 
Бұл әсіресе, отбасы ошағын білдіретін от-ана құдіретін тұтуға байланысты 
тыйымдарды қамтиды. Жалпы отқа табыну түркі халықтарына ғана емес, 
Азияның моңғол немесе иран халықтарына және өзге халықтарға да тән 
әмбебапты құбылыс. Қазақтардағы отқа табыну жоғарыда аталған от-ананы 
тұтумен байланысты. Кейде «от-ана» өзін құрметтемегені, тұтпағаны үшін 
жазалаушы әрекетімен де көрінеді. Отты бүлдіруге, яғни оған қиқым лақты-
руға, өткір темір заттар тастауға, оны аттап өтуге, күлді басуға және т.б. тыйым 
салынады. Отты күн сайын шаңырық иелерінің қоректенетін тағамынан ауыз 
тигізіп отыру да міндетті саналады. Тіпті үйдің ошағынан шыққан күлді де 
адам мен мал баспайтын жерге төгеді. Бұл тәртіптер мен қалыптар бұзылса, от 
құдайы бұл үйдің иелерін зұлым рухтан қорғамайды, әртүрлі аурулармен 
жазалайды, кейді тіпті белгілі бір заттарды, үйді өртеп те жіберетін. Өрт от 
құдайының ашуын, қаһарын білдірді, сондықтан онан кейін құрбандық 
шалынып, құдайға жалбарынып құлшылық етеді.
Осылайша, ошақ бақыт пен бақтың көрсеткіші, зұлымдықтың қарсыласы 
ретінде барлық түркі халықтарында қастерленді. Қазақтың киіз үйінде ошақпен 
қатар, табалдырық та қасиетті деп саналады. Оған отыруға немесе керуге 
болмайтын еді, өйткені онда үйді қорғайтын есіктің иесі орналасады. Ол да бұл 
ғұрыптан тайғандарды зұлым рухтарды немесе ауруларды жіберу арқылы 
жазалай алады. 
Азиялық көшпенділердің культтық өмірінде Аспан құдайының (көктің) рөлі 
мен маңызы ерекше болғандықтан Ж.П.Ру бұл діни нанымдарды Тәңірішілдік 
деп атады. Малшы көшпендінің табиғатқа толық бағыныштылығы құдіретті, 
тылсым күштерді қастерлеуге, әулиелендіруге әкелді. Қазақ-көшпенді барлық 
қайғы-қасіретті, пәле-жаланы, ауру-сырқауды көктің жазалаушы күшімен 
байланыстырды және барлық үмітін де көк тәңірімен байланыстырды. 
Қазақтар Айға, Күнге, отқа, суға, аспанға, Жерге табынды, оларды қасиетті 
деп есептеді және соның нәтижесінде анттар пайда болды. Ант абырой және 
адалдықпен қатар тұтынылды. Антты бұзудан өлім артық болды (ең жаман 
қарғыс - «ант ұрсын»). Қарғыс адамның басына бақытсыздық әкеледі деген 
сенім пайда болды. Халық бүгінгі күніне де өзінің жек көрушілігін қарғыспен, 
сүйіспеншілігі мен игі тілегін батамен білдіреді. Адамды тәрбиелеуде оны 
қайырымды істерге ұмтылдырып, жаман қылықтардан бойды аулақ ұстауда 
батаның ролі өте үлкен.
Адамдар қазіргі күні де қайғы-қасіреттен құтылу осы өмірдегі қайырымды 
қылықтар мен игілікті істердің арқасында деп пайымдайды. Сондықтан да бата 
орындалды деп түсінеді. Мазмұндалған бұл материалдан жер бетінде игілікті 
өмір сүрудің жалғыз жолы рухтар мен құдайлар алдындағы бағыныштылықты 
уағыздайтын дін ретіндегі генотеизмнің идеологиялық мәні айқын көрінеді. 
Оның тағы бір еркшелігі адамдардың бұл өмірдегі әртүрлі қылықтары мен 

21 
қылмыстары, сондай-ақ жақсылықтары оның өлгеннен кейінгі тағдырына әсер 
етпейді. 
Генотеизм қарапайым малшылардың діни санасында терең және берік орын 
алған. Генотеизмге тән мәнді белгі ретінде оның діни мәнділігі жазбаша түрде 
сипатталмағанына және насихат түрінде уағыздалмағанына қарамастан тарихи 
тұрғыдағы тұрақтылығын да айтуға болады. Ол отбасылық және ру-тайпалық 
деңгейде ұрпақ арасындағы үздіксіз байланыс жолымен жалғасты. Оның 
маңызды себептерінің бірі көшпенділер өмірінің ерекше экономикалық 
шарттарымен сипатталады. Генотеизмнің моральдық-этикалық түсініктері 
ақын-жыраулардың адамгершілік көзқарастарының қалыптасуы мен дамуына 
тікелей ықпал етті, бұл олардың шығармашылығынан айқын аңғарылады. 
Қазақтың ата тегінің болмыс шындығына тікелей жақын болуы – олардың 
бақылайтын, қабылданатын, дүниеге сезімдік тұрғыдан жақын болуы, бұл 
болмыспен тамырластығы уақытты, кеңістікті, адамның ішкі дүниесі, тіршілік 
етудің басқа да жақтарын, болмыс мәнін, ар-ождан бастауларын түсінуінен өз 
көрінісін тапты. Мұның бәрінің нақты өмірде нақты түп тамыры бар, осыдан 
келіп басқа ешбір дүние түсінігімен шатыстыруға болмайтын дүниенің ұлттық 
образы, дүниетанымы пайда болады. 
Қазақтың ата тегінің мәдениетіне назар аудару ондағы этностың менталитеті 
ұғымын түсінуге мүмкіндік береді. Яғни, бұдан қоғам мүшелерінің барлығына 
қатысты және индивидуалдық деңгейде көрінетін қоғамда ұжымды түрде 
қалыптасатын ойлау және психика құрылымын ұғынамыз. Мәдениеттің бұл 
«ферменті» әрбір адамның әлеуметтік мінез құлқында шешуші рөл атқарады. 
Өйткені ол оның санасында орныққандықтан оған қоғамдық қозғалыстың 
жолын айқындайды, сан қилы өмір сәттеріне бағдар береді, ең бастысы, барлық 
объективті мүмкіндіктердің ішінен өз қалауын таңдауға жөн сілтейді. Егер 
түйсік дәрежесіндегі қалау архетиптік қалыптың базасында жүзеге асып, 
инстинктер импульстерде көрініс тапса, ал менталитет «ғылыми мінез-құлық» 
пен әдет-ғұрыптардың жиынтығы негізінде бағдар таңдауы талап етеді, 
бұларды тәрбие мен білім беру т.б. арқылы коллектив береді. 
Осыдан кейін Шығыста қабылданған он екілік санаққа орай он екі жылдық 
өлшем қалыптасты. Мұның өзі кейбір рухани мистикалық бастауларды 
ұстанды. Мәселен, жылан жылы бақытсыздық жылы болып саналды, өйткені 
әдетте он екі жыл сайын осы жылы жұт келеді. Жылқы мен қой жылдары 
бақытты болып саналады, әдетте бұл жылдары мал қоңды, халық тоқ болды. 
Түнгі аспанға көз салған көшпенділер көк күмбезінде сексен сегіз 
шоқжұлдызды белгіледі. Олар ерекше мәнге ие болды. Өйткені аспан жарты 
шар ретінде көз көрім әлемді жауып тұрушы және жұлдыздар қозғалысы 
төменгі әлемге байланысты, оған елеулі ықпал етеді деп санады. Егер бірінші 
он екі айдан тұратын жылдық циклге көңіл аударар болсақ, олар белгілі бір 
шоқжұлдыздарға сай құрылды. Уақытты одан әрі түсіну он екі жылдық циклге 
алып келді оған тышқан, сиыр, барыс, қоян, ұлу, жылан, жылқы, қой, мешін, 
тауық, ит, доңыз енеді /Орынбеков М.С./. 
Қазақтың ата тегінің даму үстіндегі уақыт ұғымы болмыс пен тікелей қа-
тысты құбылыстан, сезімдік нақтылықтан шығып, эволюция барысында фе-

22 
нелогиялық және циклдік сападағы кезеңдерге, «тірі хронологияға» және одан 
әрі ұзақ жыл санау жүйесіне өткеніне қарамастан өз бойларында нақты 
болмысқа тән қасиетін сақтап қалды. Санасыз инстинкттердің немесе саналы 
импульстердің, бұлардың екеуі де бірден пайда болады, серпінді формалары 
түрінде қалады. Мұның өзі тарих барысында айтарлықтай өзгеретін, бірақ 
ешқашан базистік өзегін жоғалтпайтын архетип немесе оның көрінісі ретінде 
бағалауға негіз болады. Уақытты бұлай түсіну арқасында ол образды және 
эмоционалды сипатқа ие болады, бұл оның сезімдік нақтылыққа жақын 
екендігін білдіреді. Қазақ философиясының нақты болмысқа тәнділігі мен 
сезімдік нақтылығы осыдан көрінеді.
Қазақ философиясының нақтылы халықтық көрінісіне мақал-мәтелдер 
жатады. Бірнеше ғасырлар бұрын пайда болған, данышпандықтың сүзгісінен 
өткен, мәңгілік өмір сүруге құқылы, біздің заманымызға дейін жеткен қазақтың 
мақал-мәтелдері, ертегілері бүгін де өз маңызын жоғалтпай, өзінің жарқын 
бейнесімен халықтың адамгершілік-психологиялық дамуының тарихи жолын 
нұрға бөлеп тұр. Қанатты сөздер, мақалдар мен мәтелдер, аңыздар мен 
өлеңдерге, айтыс пен толғауларға еніп кеткен. Мақалдар халықтың қуанышы 
мен қайғысын, даналығы мен өмірлік тәжірибесін білдіретін ең кеңінен 
таралған формасы ғана емес, моральдық нормалардың өзіндік кодексі де болып 
табылады. Мақалдардан көрінетін моральдық кодекс балалық шақтан кәрілікке 
дейінгі тәрбиеде маңызды рөл атқарады. Қазақ мақалдарының тақырыбы 
барлығын қамтиды. Ол өмірдің барлық қырын құрамына енгізеді: күнделікті 
тұрмыстан тарихқа, өмірге дейін, халықтық этика нормаларының кең кодексін 
қамтиды. /М.С. Орынбеков/. 
Көшпелі өмір тәртібіне сай қазақ халқының өз еңбек әрекетіне деген 
көзқарас мақалдарда бейнеленеді. Бақыттың көзі ретіндегі еңбекке деген 
көзқарас көп мақалдарда кездеседі. Мысалы, «таяқпен құлын табасың, 
құлынмен тұлпар табасың, тұлпармен бақытыңды табасың». 
Архаикалық өмір тәртібін бейнелейтін қазақ мақалдарын зерттеу олардың 
идеялық мазмұнының өзегі «жаман адам» мен «жақсы адам» түсініктерінен 
құралатынын көрсетеді. Қолдаушы формула «жақсы адам» мен кінәлаушы 
«жаман адам» отбасылық өмірдегі де, қоғамдық өмірдегі де моральдық нор-
малардың бүтін жиынтығын білдіретін қорытындылаушы түсініктер болды. 
«Жақсы» мен «жаман» халықтық мораль тұрғысында былайша бағаланады 
немесе сыналады: «Жақсы іске келеді, жаман асқа келеді», «Жақсыдан қашпа, 
жаманға баспа». 
Қазақ мақалдарында қайырымдылықтың зұлымдықпен күресі мәселесі 
үлкен орын алады. Халықтың қолдайтын барлық жүріс-тұрыс нормалары мен 
принциптері, жағымды бағаланатын адамгершілік әрекеттердің барлығы 
қайырымдылық болып табылады. Ал халықтың кінәлайтын, қолданатын әре-
кеттері мен қылықтарының барлығы, адамның қоғамдық және жеке өміріне 
зиян келтіретін нәрсенің бәрі зұлымдық болып табылады. Сонымен қатар 
қайырымдылық ақылмен және біліммен байланыстырылады, адамгершілік 
өмірде үлкен мәнге ие болып, зұлымдыққа қарсы күресте маңызды құрал 
ретінде бағаланады.

23 
Қазақтың халық даналығы адам абыройын түсіретін моральдық принцип-
терді қатал айыптайды. Және керісінше, батырлық, патриотизм, төзімділік 
сияқты жағымды адамгершілік қасиеттер бағаланады. «Ер» түсінігі туралы 
мақалдар өте көп. Мысалы, «Ерді намыс өлтіреді, қоянды қамыс өлтіреді». 
Мыңжылдық тәжірибеден туындаған «Таспен ұрғанды, аспен ұр» деген да-
налықты айту үшін қазақ халқы небір қиын-қыстау күндерді бастан өткізді. 
Көшпендінің кең пейілділігі мен қонақжайлылығы мына мақалдан көрініс 
табады: «Кездескен адамыңды сыйла, мүмкін оны соңғы рет кездестірген 
шығарсың». 
Осылайша, қазақ мақал-мәтелдеріндегі адамгершілік-этикалық идеяларға 
үстірт шолу жасаудың өзі Қазақстандағы этикалық ойдың халық даналығының 
тереңдегі таусылмас қайнар бұлағынан нәр алатын бай адамгершілік ма-
териалға негізделгенін көрсетеді. Қазақтың ақын-жыраулары ойдың асыл інжу-
маржандарын осы мақал-мәтелдерден алып отырды. Көпғасырлық халық 
даналығы адамгершілік-этикалық идеяларға толы. Тарихтың бүкіл өн 
бойындағы өзара қатынастарды реттеп отыратын адамгершіліктің қарапайым 
нормалары бүкіл халықтың жинақтаған тәжірибесінің нәтижесі мен қоры-
тындысы болып табылады. Біз мазмұндалған материалдың өзектілігін рухани 
ақиқаттар тұрғысынан жеткізуге тырыстық, бірақ оның алғы шарты кез-келген 
философиялық проблематика сияқты философияның өз дамуының ішкі 
(имманентті) қажеттіліктерімен қатар, әлеуметтік дамудың сыртқы қа-
жеттіліктерімен де сипатталады.
Өзінің табиғатқа көзқарасы қалыптасқаннан бастап, осы күнге дейін түпкі 
ипостосия ретінде қарайтын және мәңгілік әрі өткінші емес болмысты біртұтас 
дүние деп тани отырып, қазақ халқы өзінің этноспен шендесуіне қол жеткізді, 
өйткені оның табиғатқа жақындығы мейлінше айқын әрі талас туғызбайтын еді. 
Ғасырлар бойы эволюция барысында қазақ әрқашан табиғатқа қайта оралып 
отырды. Бұл оның бірінші ажырамас белгісі болды. Оның тіршілігіне тән 
екінші бір қасиет – оның түп негізіндегі қайшылық. Бұл қайшылық ғұндардың, 
үйсіндердің, қаңлылардың ара қатынастарынан, мал өсіру мен егіншіліктің, 
көшпенді және отырықшы тайпалардың кей кездерде қайшылықтарға дейін 
жетіп, соғыс жолымен шешуге дейін баратын өзара әрекеттерінен туған еді. Бұл 
амбиваленттілік осы халықтың бүкіл тарихымен қатар жүреді. Ол адамдар 
санасына әлеуметтік материяға тереңдей еніп, бітіспес таластар туғызды.
Қазақ философиясында даналық үлгілері ауызекі мәдени ақпаратты берудің 
тиімді тәсілі – поэзиялық үрдіс арқылы түйінделген. Батыста философиялық 
пайымдаулар рационалдық ғылыми әдістемені мұрат тұтса, еуразиялық дала 
көшпелілерінде даналық әдеп талаптарымен синкретті түрде көрініс табады. 
Қазақ философиясы соңғысына жақын.
Профессор М. Орынбековтың пікірі бойынша, идеялардың мыңдаған 
жылдық құпиясын өз бойына жинақтаған қазақ философиясы тарихы бұгінгі 
таңда орасан зор мәнге ие болды. Өз ұлтының түп-тамырына, салт-санасына 
және ерекшелігіне назар сала бастаған жаңа тәуелсіз мемлекеттер үшін мұның 
маңызы ерекше зор. Жаңа мемлекеттің тарихи-қоғамдық аренасындағы 
орталық ұғымы «төлтумалылық», өзіндік болмыстылық. Бұл енді өзінің барлық 

24 
мүшелерінің өмірлік доминанттарының жалпылығы және өзіне тән 
ерекшелігіне негізделген қоғамның дербестігін, сапалық айқындылығын 
білдіруге жұмсалады. Бұл жерде қоғамдық тұрмыстың әр қырлары, қоғамдық 
сананың онтологиялық және гносеологиялық аспектілері, тіршіліктің қалып-
тасқан элементтері және дамудың ішкі бастаулары ажырамас бір салаға 
бірігеді. Әртүрлі философтар мен мәдениеттанушылар өзіндік болмыстың орны 
жайында ой түйе келіп, ол – тарихтың қозғаушы күштерінің бірі, мәдениеттің 
өміршеңдік өзегі, ғылымның мәдени өзегі, қоғам дамуының үдемелі қағидасы 
деген ұғым қалыптастырған. 
Жоғарыда келтірілген дәлелдемелер «қазақ философиясы» сөз тіркесін нық 
қолдануға жеткілікті деп ойлаймыз. Әрине, «қазақ философиясы» ұғымы ары 
қарай зерттеуді талап ететін мәселеге жатады.
«Қазақ философиясы» деген терминнің қисындылығы, біздің ойымызша, 
төмендегідей негіздермен айқындалады. Біріншіден, ұлттық философия әр 
халықтың болмыс формаларымен тығыз байланысты. Өйткені әр халықтың 
орналасу аймағына, тіршілік салтына, өмір сүру дағдыларына байланысты 
ортақ мінез-құлық ережелері, жүріс-тұрысы, тыныс-тіршілігі қалыптасады.
Табиғи және әлеуметтік өмірді тікелей бейнелеу, дүниенің құрылымы, оның 
жасарын күштері туралы тұрпайы түсінік – бұл қазақ философиясының 
бастапқы кезеңі еді. Ол кезде жүйелі және негізделген көзқарас болған жоқ, 
сондықтан да философияның басты бағыттары да айқындалмаған еді. 
Қасабек А. мифологиялық көзқарас пен табиғат және қоғам туралы жаңа 
дамып келе жатқан ғылым элементтерінің арасындағы қайшылықтарды шешу 
философияның пайда болуының жолы деген де қалыптасқан тұжырымдар бар 
дейді. Философия мифке тән дүниеге тұтас көзқарастық бағытты сақтауға 
тырысады. Соның негізінде не мифологиялық, не аллегориялық-көркем, не 
символикалық-діни, не нақты-ғылыми ойлау, бірақ олардың әрқайсысан 
қабылданған түрлеріне сыймайтын, жаңа түсініктегі ойлау формаларын 
құрайды. 
Белгісіз дүниені түсіндіруге тырысудан одан белгісіздігі мол дүниені танып 
білуге ұмтылу, егер де ол дүние тіпті танып-білуге мүмкіндік бермесе тәңірге 
немесе құпия ғаоамат күшке сілтеме жасау мифтің қзіне тән ерекшелігі. Адамға 
әлеуметтік басқару жүйесін таңып, оны түсініксіздеу әлдебір күштің әсерімен 
түсіндіру, ғылым мен дамүдың барысында оған сенбеушілік пайда болған 
жағдайда, жеке адамға өзінің дүниеге көзқарасын өзгерту мүмкіншілігін 
жетілдіру – бұл миф пен философияның ара салмағын ажыратудың бір жолы. 
Ақылмен ой қозғау, табиғаттың өзіне бет бұру, дұрыс көзқарастың қалыптасуы 
философияның пайда болуындағы диалектикалық синтез, бастапқы 
қайшылықтардың шешілу процесі. 
Қазақ философиясының пайда болуы туралы сөзді тек ойшылдардың 
дүниеге көзқарасы жалпылықты көзқарастың (әмбебапты) универсалды 
принциптерін немесе «бастауларды» анықтаудағы заңды бағыттары болған 
кезде ғана айтуға болады. Діни-мифологиялық тұжырымдар әдет-ғұрып пен 
беделге бой ұрса, философия заттар мен құбылыстардың, оқиғалардың мәнін 
ашуға, пікірсайыс ретінде қолданылатын рационалды ойлауға, дүниені танып 

25 
білудегі қайшылықтарды аңғару мен шешуге тырысады. Бұл әрекет адамның 
жан-жақты ойлауы және оның интеллектуалды интуициямен бірегей қабысқан 
нәтижесінде тауды. 
Қазақ тарихында көп кездесетін «рулық» генетизм осы қоғамның әле-
уметтік, таптық бөлінуі және «ақсүйектік» рулар пайда болған кезінде күшейді. 
Соңғылардың қоғамдағы «заңдың орындары олардың төркіні құдайдан немесе 
батыр бабаларынан басталады деп түсіндірілді. Сөйтіп олардың әлеуметтік 
дүниенің қажетті және заңдастырылған бөлщегі ретінде қоғамдағы белсенді 
ролі бекітілді. Осы рулардан шыққан ойшылдардың әлеуметтік идеялары 
қоғамның даму тенденциясын біршама дұрыс бейнеледі. Осыдан келіп олардың 
қөзқарасы жеке бастың қөзқарасы ғана емес, қоғамның тарихы дамуының 
мүддесіне сай келгендіктен қоғамдық пікір ретінде қалыптасы. Мысалы, Төле 
би, Қазбек би, Әйтеке би және тағы басқалардың ой-жүйесі, олардың ақыл-
кеңесі, айтқан тұжырымдары осыған дәлел. 
Жалпы дүниежүзілік тарихтан белгілі болғандай, коғам дамуының көп са-
тыларында алдыңғы орыңа экономикалық мүдделер мен саяси қызметке қа-
рағанда философиялық, этикалық, діни т.б. проблемалар шығады. Олар азаттық 
және адам еркіндігі, діни сенім және ақыл-ой, сүру және адамгершілік қасиеті, 
бостандық пен құлдық, керек болса «қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған 
алтын ғасыр» және «ақыр заман» туралы және басқа мәселелер. 
Зерттеу объектіне қайта оралайық. Қазақтың дәстүрлі мәдениетінің уто-
пиядан бас тартып, антиутопияға бағдар ұстанғанын тарихи талдаулар дәлел-
дейді. Батырлық ғасырларға қарамастан «Гүлстан» және «Жерұйық» идеяларын 
«Зарзаман» идеясы алмастырды. Қазақ утопиясы өзінің бастауын шыңғыс 
тұқымдарының номадалық ұлыстарының дағдарысы кезеңінен алады (Сайф 
Сараи. Гүлстан). Бұл идеяның классикалық көрінісі «Бірінші қазақ философы» 
Асан қайғының (Ш.Уәлиханов) шығармаларында орын алады. Асанның 
«Жерұйығы» өзінің амбиваленттілігімен сипатталады: «жұмақ бағы» тәртіп пен 
Хаостың, адам мен табиғаттың, өлім мен мәңгіліктің, дәстүр мен 
жаңашылдықтың үйлесімділігі болып табылады. Тарихи тағдырға орай 
қазақтың дәстүрлі мәдениеті өзінің органикалық дамуын үзуге мәжбүр болды. 
Егер еуропалық этностар Ренессанстан Реформация арқылы Ағартушылыққа 
өтсе, ал Ислам Реннессансының дәмін татқан евразиялық номадалардың 
ұрпақтары Зарзаманға батты. Зарзаман ағымының көрнекті өкілдері 
Шортанбай, Дулат, Мұрат дәстүрлі мәдениеттің дағдарысын көрсетіп, оны 
тәуелсіздіктің жоғалуымен байланыстырды. Олардың қайғысы феодализмнің 
жаңғырығы да емес, орыс мәдениетін жек көрушіліктің формасы да емес, 
жаңашылдықты қабылдауды теріске шығару да емес. Зарзаман тығырыққа 
тірелген жағдайды ұғынды білдіреді: дәстүрлі құндылықтарды қайта бағалау 
қажет, бірақ еркін таңдау жоқ, аяқ-қол империялық темір бұғаумен 
құрсауланған.
Дәстүрлі мәдениетке қатысты Ресей мәдениетінің аккультуралық жаңа-
шылдық рөлі туралы ұзақ жылдар бойы мынадай схемалар – пайымдаулар 
үстемдік етті: Қазақстанның Ресейге қосылуы қазақ халқын жоңғарлардың 
қырғынынан аман сақтап қалды (бірақ XVІІІ ғасырдың ортасына қарай Абы-

26 
лайхан жоңғарларды толығымен жеңіп, Ресеймен және Қытаймен қалыпты 
қатынас орнатты); 2 қазақтар Ресей арқылы Европаның озық мәдениетімен 
танысты (бұл «таныстық» үндістердің американдықтармен таныстығына ұқсас); 
3. Қазақстанда артта қалған феодализмнің орнына озық капитализмнің 
элементтері енді (бұл «жетістік» те үндістердің тағдырына ұқсас). 
Бірақ, күрделі тарихи шарттар мен орны толмас орасан зор шығындарға 
қарамастан қазақ мәдениеті уақыттың талабы мен Тағдырдың сынына абы-
роймен жауап бере білді. Қазақтардың этномәдениетін күлден қайтып пайда 
болатын мифтік құс Феникспен салыстыруға болады. Мәдениеттің дәстүрлі 
негіздерін қайта жаңғырту әрқашанда жағымды процесс болып табылады. Адам 
өзін ұғыну үшін өткенге бет бұрады, онан сабақ алып, келешек даму жолын 
таңдайды. Алайда жаңашылдықты түгел теріске шығарып, дәстүрді 
абсолюттендіретін біржақты ұстаным да бар (архаизм). 
Архаизм ескілікті көксейді, дамудың өткен кезеңдерін қалыптастыруға 
тырысады. Зерттеушілер бұл типке фундаментализм, партикуляризм, орто-
докстық сияқты белгілерді қосады. Әрине, этномәдениет өзінің беріктілігін 
сақтауға, мәдени архетиптерінен алшақтамауға тырысады. Екінші жағынан 
адамның жаңашылдығы, жемістілігі және шығармашылдығы да белгілі. Ар-
хаизмнің бірнеше мысалдарын келтірейік. А. Тойнбидің пікірінше, архаизм 
менталитетте, мінез-құлық типтерінде, өмірде, дінде және саясатта көрініс 
табады. Мысалы, Германияда архаизмнің көрінісі ретінде - тевтонизм мен таза 
арийлік идеясын жандандыру, Израильде өлі тіл - ивритті тірілту, Үндістанда 
санскритті тірілту сияқты талпыныстарды айтуға болады. Дәстүршілдік 
дүниетаным тірі жүйелерді ұйымдастырудың фундаментальды принциптеріне 
сәйкес келмейді. Дж. Холденнің эволюциялық ілімі бойынша тұйық жүйелер 
дегенерацияға ұшырайды. Росс Эшбидің кибернетикасы жабық және қатаң 
жүйелерде энтропия ұлғаяды және коллапс туады деп тұжырымдайды. 
Қазақстандағы азаматтық қоғамды ру-тайпалық басқару және хандық билікпен 
алмастыруға, исламды тәңірішілдікпен және шаманизммен алмастыруға және 
т.б. шақырған ұстанымдарды архаизм ретінде бағалауға болады.
Әрбір халықтың рухани мұрасында әлемдік мәдениеттің жалпы қазынасын 
байытатын құнды ойлар болатыны белгілі. Халықтың бай рухани мұрасын 
зерттеу тек осы мәселені зерттеушілер үшін ғана маңызды емес, сонымен қатар 
бүгінгі күнгі адамдардың өзара адамгершілік қатынастарын дұрыс пайымдау 
үшін де қажет, болашақта адамзаттың адамгершілік процесінің заңдарын дұрыс 
түсінуге көмек береді.
Кез-келген дамудың мұраты сабақтастық идеясымен тұтас байланыста 
екендігі белгілі. Осыған байланысты біз ақын-жыраулардың дүниетанымының 
қалыптасуына ықпал еткен идеялық бастауларға тоқталғанды жөн көрдік. 
Өйткені, олардың өздерін де, шығармашылығын да халық даналығының қайнар 
бұлақтары суарып отырды. Олардың қатарына ерте түркі әдеби ескерткіштерін, 
дала 
тайпаларының 
әлеуметтік-саяси, 
адамгершілік, 
философиялық 
көзқарастарының белгілі дәрежеде квинтэссенциясын білдіретін мақал-
мәтелдер түріндегі халық ауыз әдебиетін жатқызуға болады. Дүниетанымның 
қалыптасуына исламға дейінгі және ислам діндері де үлкен ықпалын тигізді. 

27 
Адам жанын ашылған кітаптай оқитын, туған даласымен физикалық тұрғыда 
да, рухани тұрғыда да байланысты болған бізге белгілі және белгісіз 
данышпандардың шығармашылығындағы уақыт жібінің сабақтастығы дәл 
осындай өлшем арқылы айқындалады.
Қазақ философиясы қалыптасуының маңызды қайнар бұлақтарының бірі 
ерте түркі жазбасы болып табылады. Бастапқы ескерткіштердің тас плиталар 
мен балбал тастарда, жартастар мен тұрмыс жабдықтарында сақталғаны белгілі. 
Бізге дейін жеткен санаулы ерте түркі жазбасының мәтіндерінде түркілердің 
ата-бабаларының жоғарғы адамгершілік қасиеттер туралы этикалық мәселелер 
молынан кездеседі. Халықпен, Отанмен, оның абыройын қорғаумен, еркіндігі 
мен тәуелсіздігін сақтаумен байланысты мәселелер жазба әдебиет 
ескерткіштерінің ең ежелгілерінің бірінен саналатын Орхон-Енисей 
жазбаларында өзінің өте өткір қойылуымен ерекшеленеді.
Бұл жазбаларға талдау жасау ертедегі түркілердің әлемге деген көзқарасын, 
олардың идеалды өткен шағымның толық картинасын түйінге және оны жоғары 
адамзаттық қасиеттермен байланыстыруға мүмкіндік береді. Жазбаның авторы 
түркі қағанатының құлауына экелген олардың өміріндегі өзгерістердің себебін 
ата-бабалардың қалдырған өсиетінен ауытқудан көреді. Қағанаттың күші мен 
құдыреті қағанға адалдықпен, аристократияның бірлігімен сипатталады. Автор 
идеалды батыр-қағанға қажет міндетті этикет қалыбын ұсынады: 
1) түркі халқының заңы мен мемлекетін құру және қолдау; 
2) дүниенің төрт бұрышындағы халықтарды басу және қолдау; 
3) дана және батыл қаған болу. Орхон жазбаларында қағанды
«көктен жаратылған» деп атайды. 
Түркілердің шынайы тарихын ерте түркілердің сына жазуымен салы-
стырғанда, оның ақиқаттылығы мәтіндердегі сипаттаудан анағұрлым бай және 
алуан түрлі болғандығы аңғарылады. Бұл жазбаларда өз дәуірі үшін қажет 
идеалдарды, моральдық кодекстерді, яғни өзара қырқысқа жол бермей, ата-баба 
жолымен мемлекеттің құдіреті мен тұтастығы идеяларын ғана автордың 
жариялауға мүмкіндігі болды. Халық өз батырларын даңққа бөледі, соғыста да, 
бейбіт уақытта да батырлық адамның жағымды адамгершілік қасиеті ретінде 
жоғары бағаланды. Батыр болу ерте түркі қоғамында ең жоғарғы өлшемдерді 
қанағаттандыруды білдірді. 
Ертетүркі қоғамында қалыптасқан адамгершілік көзқарастар біздің ата-
бабаларымыздың белгілі бір мораль мәселелері бойынша ақын-жыраулардың 
этикалық көзқарастарынан байқалатын ойлау деңгейін салыстыруға, адам-
гершілік дамуындағы сабақтастықты анықтауға мүмкіндік береді. Ақындардың 
рухани ойының қалыптасуының келесі бір маңызды идеялық бастауы 
шаманизмнің (бақсылықтың) діни- этикалық концепциясы болып табылады.
Түркі халықтары философиялық көзқарастарының қалыптасуына ықпал 
еткен маңызды идеялық бастаулардың бірі исламның діни-этикалық концеп-
циясы болды. Қазақ қоғамында рулық дәстүрдің үстемдігі жағдайында 
мұсылмандық фанатизмнің рөлі төмен болды. Арабтар Орта Азияны жаулап 
алғанға дейін қазақтар Тәңіріге (аспанға) табынды. Тарихшылардың бірауызды 

28 
пікірінше, Орта Азияның отырықшы халықтары 713-714 жылдары арабтарға 
толығымен бағынды.
Ислам дүниетаным ғана емес, адамгершілік туралы ілім де болып табылады. 
Ислам Қазақстанның, Орта Азияның көптеген халықтарының, шетелдік 
Шығыстың бүтіндей бірқатар елдерінің адамгершілік дамуына ықпал етті және 
ықпал етіп келеді. Жалпы исламның этикалық ойы исламның өмір сүру тәртібін 
анықтайтын идея ретінде осы діннің пайда болғанынан бері өмір сүріп келеді. 
Бірақ теологиялық - этикалық жүйе түріндегі бұл ойдың қалыптасуына 
мұсылманшылықтың негізгі деректері - Құран мен Сүннеде көрініс табатын 
мұсылмандардың моральдық қалыптарының жинағы әсер етті. Исламдық 
этикалық ой сүрелер мен хадистерге идеялық бағдар ретінде сүйене отырып 
мұсылман қоғамының тәрбие принциптеріндегі қажеттіліктерін өтей алды. 
Құран бір жағынан ру-тайпалық қауымның дәстүрлерін бейнелейтін, екінші 
жағынан, алғашқы қауымдық құрылыстың қоғамдық институттарына қарсы 
бағытталған пайымдарды бейнелейтін этикалық-құқықтық нормалардан 
құралады. 
Құранның моральдық қағидалары күнделікті өмірдің барлық қырын қам-
тиды: отбасы қатынастары, туыстар арасындағы міндеттер, айналысатын 
пайдалы нәрселердің жиыны, өзге дін (христиан, иудей) өкілдерімен қатынас, 
саудамен және қолөнермен айналысу, тыйымдар, парызды өтеу және т.б. 
Шариатта «бес уақыт намаз адамды күнәдан айырады» деп айтылғандықтан 
намаз оқуға, ораза ұстауға кұрметпен қарайды. Ең ауыр күнә - Құрандағы та-
лаптардан ауытқу. Алланың ізгілігі мен қайырымдылығына қарамастан бұл 
күнә кешірілмейді. Ең жоғарғы қасиет - Алланың еркіне бағыну, шынайы сенім 
үшін өзіңді құрбандыққа шалу. Мұсылмандарға ізгілікпен қарау және 
дінсіздерді қудалау - Құранның негізгі ерекшеліктерінің бірі. Ислам қағидасы 
бойынша тек құдайға қызмет жасап, құлшылық ету жолымен ғана бақытқа 
жетуге болады. Осыған орай, мұсылмандар дұрыс жолды таңдай алады. Бұл 
тезис мұсылмандық ойдың өзегін құрайды және ол ислам ізбасарларының 
рухани өмірінде маңызды рөл атқарды. Мұсылман дінінің моральдық-этикалық 
жүйесінің бүкіл іргетасы осы бағыныштылық талаптарымен құрылғаны белгілі. 
Мұсылман нағыз адам болу үшін, ол моральды тұрғыда таза, өз әрекеті мен 
сөздерінде адал болуы тиіс. Тек сонда ғана ол адамдар алдында да, Алланың 
алдында да құрметке ие болады.
Қазақ халқының қалыптастырған рухани құндылықтары арасында ақын-
жыраулар шығармашылығы маңызды орын алады. Біз бұл жерде философ О.А. 
Сегізбаев ұсынған қазақтардың ақындық шығармашылығының дамуы 
барысындағы үш кезеңге бөлінген жіктелуін келтіреміз:
а) шартты түрде жыраулар дәуірі деп аталатын кезең (XV-XVІІІ ғасырдың 
бірінші жартысы); 
ә) ақындық шығармашылық кезең (XVІІІ ғасырдың екінші жартысы - XІX 
ғасырдың бірінші жартысы); 
б) ақындардың өзіндік сайысы - айтыстың пайда болуымен байланысты 
кезең (XІX ғасырдың екінші жартысы - XX ғасырдың басы) (Казахская фило-
софия XV- нач. ХХ века. Алматы 1996, 120-бет). 

29 
Асан қайғы (XV ғ.), Қазтуған жырау (XV ғ.), Доспанбет жырау (XVІ ғ.), 
Шалкиіз (1465-1560), Ақтамберді (1675-1768), Бұқар жырау (1668-1781), Шал 
ақын (1748-1819) және т.б. - өз дәуірінің, философиялық идеалдарын білдірген 
ойшылдардың бүтіндей бір шоғыры. Жыраулар мен ақындар өздерін 
толғандырған мәңгі философиялық мәселелерді өз шығармаларында бейнелей 
отырып, орасан зор рухани күш жігерді өз бойларында қорытты. 
Ортағасырлық және онан кейінгі дәуірлердегі мұсылман авторларының 
шығармаларының барлығы дерлік Құранның бірінші сүресімен басталады. 
Ақтамберді жыраудың, Үмбетей жыраудың, Бұқар жырау мен Қабан жыраудың 
және т.б. адамгершілік-этикалық көзқарастарында исламның ықпалы айқын 
байқалады. Ақын-жыраулар өздерінің адамгершілікке қатысты ойларын 
құдайдың, пайғамбарлардың атынан айтты және бұл қазақ қоғамында олардың 
көзқарастарының ықпалын күшейтті. Бұл, әсіресе Бұқар жыраудың моралистік-
дидактикалық 
шығармаларынан 
айқын 
байқалады. 
Исламға 
тән 
қайырымдылық, аяугершілік, ізгілік сияқты қасиеттер жыраулардың кейінгі 
шығармаларында молынан ұшыраса бастады. Осылайша, ақын-жыраулардың 
шығармашылығы негізінен діни сипатта, оны рационалдандыру жолымен, 
моральдық-этикалық бағытта уағыздау мен насихаттау сипатында дамыды. 
Демек, қазақ ақын-жырауларының адамгершілік философиясы адамзаттың 
бүкіл тарихи дамуы барысында жинақталған адамгершілік идеялардан және 
философиялық-этикалық теориялардан арасы алшақ емес және қазақ халқы 
өмірінің тарихи жағдайларына сай келетіндей жоғарыдағы идеялардың заңды 
жалғасы мен қорытындысын білдіреді. Ақын-жыраулардың этикалық ойы 
қалыптасуының ең маңызды бастауларының бірі білім мен тәрбиенің, оның 
ішінде адамгершіліктің де қазынасы мен энциклопедиясына айналған мақал-
мәтелдер түріндегі фольклор болып табылады. 
Белгілі қазақ философтары Ә. Нысанбаев пен Ғ. Есім қазақша ойлау жүйесі 
мәселесіне арнаулы тоқталады. Халқымыздың «қазақ» атанып, шаңырақ 
көтергені хандық дәуірде болғаны дау туғызбайтын тарахи шындық. Солай 
болғанмен халқымыздың хандық дәуірі тарихтағы өз орнын енді ғана 
анықтауда. Дегенмен, «хан» және «хандық мемлекет» деген әлеуметтік-саяси, 
тарихи ұғымдар идеологиялық құрсаудан онша арылмаған. Әйтсе де, күні кеше 
хан туралы сөз болса, бетіне қаны шапшып, шекесі қызып шыға келетін 
«белсенділер» бүгінде азайғанға ұқсайды. Сондықтан да республика 
жұртшылығы Қабанбай, Бөгенбай, Райымбек, Сыпатай, Исатай, т.б. халық 
батырларының мерейтойларын тойлауда. Сонымен қатар данышпан ойшыл-
дарымыз Абай мен Әуезовке арналған салтанатты жиындар әлемдік деңгейде 
өтті. Ахмет Байтұрсынов айтқандай, «қазақи» ойлаудан жүйесі хандық дәуірде 
қалыптасқан. Оның тамаша үлгілеріне атақты билер шығармашылығы жатады
Сонымен бірге, дейді профессор Ә. Нысанбаев, ұлтымыз санасында сақ-
талған Тәңір дініне, зороатуштрашылдыққа (зороастризм емес), шамандық 
сенімдерге, пұт дініне, манихей, христиан, иуда діндеріне қатысты ұғымдардың 
бәрі ғылыми тұрғыдан жүйеленіп беріледі. Осы тұста қазақ даласынан шыққан 
ғұламалар Заратуштра, Анахарсис, Қорқыт, Әбу Насыр әл-Фараби, Абай 
бейнелері арқылы ұлтымыз дүниетанымының жалпыадамзаттық өркениетпен 

30 
байланысын, біздің де әлемдік пәлсапалық ойға қосқан қомақты үлесіміз бар 
екенін көрсетпекпіз. Сондай-ақ, Қазақстанды мекендейтін өзге ұлт өкілдерінің 
діни нанымдарын, ғибатханаларын, т.б. қамтып, діндер арасындағы ортақ 
адамгершілік пен имандылық негіздері мен ұғымдарға басаса назар аударып, 
еліміздегі рухани келісім мен қазақстандық менталитеттің берік ғылыми 
іргетасын қаламақпыз. 

жүктеу/скачать 2.98 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: