Қазақ тілі лексика, фонетика, морфология мен синтаксис
§ 156. Мезгіл бағыныңқылы сабақтас сөйлем
жүктеу/скачать 3.22 Mb. Pdf көрінісі
|
| § 156. Мезгіл бағыныңқылы сабақтас сөйлем
Бағыныңқы сөйлем басыңқы сөйлемдегі айтылған ойдың мезгілін білдіріп тұратын сабақтасты м е з г і л б а ғ ы н ы ң қ ы л ы с а б а қ т а с с ө й л е м дейді. Мезгіл бағыныңқылы сөйлем қ а ш а н ? қ а й к е з д е ? қ а й у а қ ы т т а? деген сұрақтардың біріне жауап береді. Бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы төмендегі морфологиялық тұлғада айтылу арқылы мезгіл бағыныңқылы сабақтас сөйлем жасалады: 1. Бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы жатыс септік жалғаулы өткен шақтық есімше болып келуі арқылы мезгіл бағыныңқылы сабақтас сөйлем жасалады. Мысалы: 1) Селоға кіре бергенде Құрышбай бастаған бір топ телеграф сымын кесіп, бағанасын өртеді. (3. Ш.) 2. Бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы шығыс септік жалғаулы өткен шақтық есімше болып, оған соң, кейін, бері шылауларының бірі тіркесіп айтылу арқылы, кейде соң шылауы өткен шақтық есімшеге тікелей тіркесіп айтылуы арқылы да, мезгіл бағыныңқылы сабақтас сөйлем жасалады. Мысалы: 1) Ол өзіне қойган орындыққа отырған соң, әлдекімді іздегендей үй ішіне айнала қарады. (Әб. Нұр.) 2) Алма өзінен айырылғаннан бері, Бейсен сияқтылардың жорамалы әр жерден бір бұрқ етіп қояды. (Ғ. М.) 3. Бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы өткен шақтық есімше болып, оған кезде, шақта, уақытта, күнде сияқты мезгілдік мағынасы бар сөздердің бірі 341 тіркесіп айтылу арқылы да мезгіл бағыныңқылы сабақтас сөйлем жасалады. .Мысалы: Көк жиектен күн шашырап, сагым сәулеттене бастаған кезде, Шығанақ Мүхиттың «Айдайына» басты. (Ғ. М.) 4. Бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы өткен шақтық есімше болып, оған - ше жұрнағы жалғануы арқылы мезгіл бағыныңқылы сабақтас сөйлем жасалады. Мысалы: 1) Зылиқа халатының қалтасынан алып бергенше, Әшім созылған қолы дірілдеп отырғандарға көз тастады. (К. О.) 2) Бисен шұбатылып шанадан түскенше, еті қызған ат жүріп кетті. (Ғ. М.) 5. Бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы өткен шақтық есімше болып, оған сайын шылауы тіркесіп айтылу арқылы да мезгіл бағыныңқылы сабақтас сөйлем жасалады. Мысалы: Сұлтан жоғарыдан жан-жағына көз жіберген сайын, мына көрініс халықтық жеңістің куәсы сияқтанады. (К. 0.) 6. Бағыныңқы сейлемнің баяндауышы шартты райлы етістік болып келсе де, кейде мезгіл бағыныңқылы сабақтас сөйлем жасалады. Мысалы: 1) Ақ боз атпен ағызып жар тасқа шыға келсе, төменде, ойда, сай жағалап Ақшулан зытып барады. (3. Ш.) 2) Асқар мен Ержан киініп далаға жүктеу/скачать 3.22 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|