Қазақ тілі. ӨЗдік жұмыстарға арналған мәтіндер
жүктеу/скачать 1.49 Mb.
|
Сөздік жайылу – распространяться, становиться известным құштарлықтың жетелеуімен – ведомый увлечением жас жасында – в молодости құбылыс – явление таңсық көрінетін кезде – время, когда все казалось желаемым алғырлық – способность, находчивость байсалдылық – уравновешенность ұзамай – вскоре жоғалтқан жоқ – не потерял мағыналы – содержательный зер салмау – не обращать внимание данышпандық – гениальность, мудрость болжам жасамаған – не предвидеть деуге болады – можно сказать Тапсырмалар 1. Мәтінге жоспар құрып, мазмұнын жоспар бойынша айтып беріңіздер. 2. Мәтіннің абзацтарына сұрақтар құрастырыңыздар. 3. Мәтіннен Сіз үшін жаңа сөздермен сөйлем құрастырыңыздар. 4. Сөйлемдегі етістіктердің түрлерін белгілеңіздер: негізгі- туынды, негізгі- көмекші, сабақты- салт, болымды -болымсыз, дара -күрделі. 5. Мәтін бойынша кез келген сөздерді қолданып, келесі тапсырмаларды орындаңыздар: дыбыстық талдау, морфологиялық талдау, сөз құрамына талдау, синтаксистік талдау. 6. Мәтіннен келесі үлгімен жасалған сөздерді теріп жазаңыздар: түбір, етіс жұрнағы, шақтың жұрнағы, жіктік жалғау. 7. Мәтіннен септік жалғау қосылған есімшелерді табыңыздар.
Әбу Насыр ибн Мұхаммед – Оңтүстік Қазақстан облысы Қызылқұм ауданының территориясындағы Фараб (Отырар) қаласында дүниеге келген. Кәмелетке толғанда Бағдат, Алеппо, Дамаска қалаларында тұрды. Данышпан ойшыл Аристотельді атағандай, оны көзінің тірісінде-ақ «екінші ұстаз» (Аристотельден кейін) деп атады. Ғалым-энциклопедист және философ Әл-Фараби ұрпақтарына орта ғасыр басындағы білімнің барлық салаларын қамтитын орасан зор мұра қалдырды. Оның еңбектерінің саны 200-ге жетеді. Бізге әлемнің көптеген тілдерінде жазылған және аударылған 50-ден астам шығармалары жеткен. Ол түрік, араб және парсы тілдерін жетік білді, латын, грек және санскрит тілдерінде емін-еркін сөйлеп, жаза білді. Бірінші болып әлемде жан туралы ілімнің үйлесімді жүйесін баяндап берді. Ол сондай-ақ өз еңбектерінде физика мен математиканың, психологияның, педагогиканың және музыканың теориясын қарастырады. Негізгі шығармалары: «Данышпандық геммалары», «Рақымшыл қала тұрғындарының көзқарасы туралы трактат», «Ғылымды жіктеу туралы трактат», «Астрология», «Музыка туралы үлкен кітап». Сөздік кәмелеттік – совершеннолетие кәмелетке толғанда – по наступлении совершеннолетия данышпан – гений, мудрец тірісінде-ақ – ещё при жизни орта ғасыр – средневековье қамту – охватывать орасан зор – огромный қалдыру – оставить жету – достигать, доходить жетік болу – знать хорошо, в совершенстве емін-еркін – свободно ілім – учение баяндау – излагать соңдай-ақ – также қарастыру – рассматривать «Данышпандық геммалары» – «Геммы премудрости» «Рақымшыл қала тұрғындарының көзқарасы туралы» трактат – трактат «О взглядах жителей добродетельного города» «Ғылымды жіктеу туралы» трактат – трактат «О классификации наук» Тапсырмалар 1. Мәтінді оқып, мазмұнын айтып беріңіздер. 2. Мәтіннен Сіз үшін жаңа сөздермен сөйлем құрастырыңыздар. 3. Мәтіннен сан есімдерді теріп алып, мағынасын анықтаңыздар. 4. Мәтіннен үстеулерді қатысты сөздермен теріп жазыңыздар. Үстеулердің мағынасын белгілеңіздер. 5. Қарамен берілген сөздерді формалдық белгілері арқылы қай сөз табына жататынын анықтаңыздар. 6. Мәтіннен етістіктерді, етістік формаларын жазып алып, құрамын көрсетіп, түсіндіріңіздер. 7.3 Ахмет Байтұрсынұлы (1873-1938 жж.) Байтұрсынов Ахмет (1873-1938, қазіргі Қостанай облысы Жангелдин ауданы Сарытүбек ауылы – Алматы) – қазақ халқының 20 ғасырдың басындағы ұлт-азаттық қозғалысы жетекшілерінің бірі, мемлекет қайраткері, ақын, публицист, қазақ тіл білімі мен әдебиеттану ғылымдарының негізін салушы ғалым, ұлттық жазудың реформаторы, ағартушы. Ахметті әкесі Ерғазы Торғайдағы 2 сыныптық орыс-қазақ мектебіне береді. Оны 1891 ж. бітіріп, ол Орынбордағы 4 жылдық мектепке оқуға түседі. 1895 жылдан 1909 жылға дейін Ақтөбе, Қостанай, Қарқаралы уездеріндегі орыс-қазақ мектептерінде оқытушы, Қарқаралы қалалық училищесінде меңгеруші қызметін атқарады. Байтұрсыновтың барлық жастық, саналы өмірін халқын отарлықтан құтқаруға сарп етті. Патша үкіметінің отарлау саясатына қарсы қызмет жолына түсуі 1905 жылынан басталады. Сол кезеңнен бастап жандармдық бақылауға алынып, бірнеше рет тұтқындалды. 1913-18 ж. А. Байтұрсынов Орынборда өзінің ең жақын сенімді достары Ә.Бөкейханов, М. Дулатовпен бірігіп, сондай-ақ, қалың қазақ зиялыларының қолдауына сүйеніп, тұңғыш жалпыұлттық «Қазақ» газетін шығарып тұрды. Бүкіл қазақ жұрты «Қазақты» оқып, оңы мен солын тани бастады, жаңа қалыптасып келе жатқан ұлт зиялылары осы басылымды оқып есейді. 1919 ж. Алашорда үкіметі атынан Мәскеуге Кеңес үкіметімен келіссөзге аттанды, осы жылғы шілдеде РКФСР Халық Комиссарлар Кеңесі мен Қазақ әскери-рев. комитеті төрағасының орынбасары болып тағайындалды. Байтұрсынов 1920- 1928 жылдары түрлі мемлекеттік қызметке ат салыса жүріп, сонымен бір мезгілде өзінің жаны сүйген оқытушылық-ұстаздық жұмысынан да қол үзбеген. 1928 ж. Алматыда ҚазМУ-дің ашылуына байланысты ректордың шақыруымен осы оқу орнына профессор қызметіне ауысты. 1929 ж. 43 Алаш қозғалысы қайраткерлерімен бірге ол Алматыда тұтқынға алынып, осы жылдың соңына қарай тергеу үшін Мәскеудегі Бутырка абақтысына жөнелтілді. 1930 ж. ату жазасына кесілді. 1933 ж. мамырда денсаулығы нашарлап кетуіне байланысты қалған мерзімді Батыс Сібірде айдауда жүрген отбасымен (әйелі мен қызы) бірге өткізуге рұқсат беріледі. 1934 ж. М. Горькийдің жұбайы Е.П. Пашкованың көмегімен Байтұрсынов отбасымен мерзімінен бұрын босатылып, Алматыға оралады. Бұл жерде тұрақты жұмысқа қабылданбай, түрлі мекемелерде қысқа мерзімдік қызметтер атқарды. 1937 ж. 8 қазанда тағы да қамауға алынып, екі айдан соң, яғни 8 желтоқсанда атылды. Абақтыда отырған кезінде Байтұрсынов тергеушілердің сауалына: «Менің идеалым – қазақ халқының тұрмыс жағдайын, мәдениетін мүмкін болғанша көтеру...» деп жауап қайтарған еді. Байтұрсыновтың Абайдың ақындық шеберлігі, поэзияға деген көзқарасы туралы ғылыми тұжырымдары қазақ әдебиеттану ғылымында жалғасын тапты. Оның «Әдебиет танытқыш» деген зерттеуі қазақ әдебиеттану ғылымының негізін салды. Сондай-ақ, ол – әдебиет тарихының мұрасын, ауыз әдебиеті үлгілерін жинаған зерттеуші ғалым. Байтұрсынов – қазақ кәсіби журналистикасын қалыптастырған ірі қайраткер. Ол қазақ халқына, зиялы қауымға газеттің қоғамдық қызметін ұғындырып, баспасөздің өркениетті, тәуелсіз елге аса қажет нәрсе екенін жанкешті іс-әрекетімен көрсетті. Ол – қазақ ғылымы тарихында ұлттық әліпби жасап, жаңа үлгі ұсынған реформатор. Байтұрсынов әліпбиі қазақ тілінің табиғатына бейімделген араб жазуы негізінде жасалды. Бұл әліпби ұлттық жазудың қалыптасуындағы ірі мәдени жетістік болып табылады. Байтұрсыновтың «Оқу құралы» – қазақша жазылған тұңғыш әліппелердің бірі. Байтұрсынов қазақ тілінің тазалығын сақтау үшін қам қылды. Байтұрсынов қазақ мектептерінің қазақ тілін пән ретінде үйрететін тұңғыш оқулықтар жазды. Байтұрсыновтың ақын, аудармашы, ғалым-тілші, әдебиеттанушы ретіндегі ұлан-ғайыр еңбегі өз дәуірінде зор бағаға ие болды. 1929 ж. шыққан «Әдебиет энциклопедиясында» (Мәскеу) Байтұрсынов тұлғасына «аса көрнекті қазақ ақыны, журналисі және педагогі. Ол қазақ тілі емлесінің реформаторы және қазақ әдебиеті теориясының негізін салушы» деген ғылыми әділ баға берілді. Сөздік саналы өмір – сознательная жизнь құтқару – спасать сарп ету – посвящать жизнь зиялылар – интеллигенция басылым – издание есею – расти, мужать келіссөз – соглашение аттану – собраться в путь тағайындалу – быть избранным ат салысу – помогать, оказать поддержку жаны сүйген – любимый қол үзбеу – не прерывать связь ауысу – поменять қозғалыс – восстание тұтқынға алу – взять под арест тергеу – следствие, допрос абақты – место заключения, тюрьма жөнелтілу – быть отправленным ату жазасына кесілу – быть приговоренным к расстрелу нашарлап кетуіне байланысты – в сявзи с ухудшением қалған мерзім – оставшееся время айдау – гонения бұрын босатылу – освободиться раньше тұрақты жұмыс – постоянная работа қысқа мерзімдік қызметтер – кратковременная служба мүмкін болғанша – по возможности ақындық шеберлік – поэтическое искусство тұжырым – заключение көзқарасы – взгляд өркениетті – цивилизация жанкешті – патриотический ұсыну – предлагать бейімделу – приспособить қам қылу – заботиться ұлан-ғайыр – бескрайний Тапсырмалар 1. Мәтінге жоспар құрып, мазмұнын жоспар бойынша айтып беріңіздер. 2. Мәтіннің абзацтарына сұрақтар құрастырыңыздар. 3. Мәтіннен Сіз үшін жаңа сөздермен сөйлем құрастырыңыздар. 4. Мәтіндер бойынша кез келген сөздерді қолданып, келесі тапсырмаларды орындаңыздар: дыбыстық талдау, морфологиялық талдау, синтаксистік талдау. 5. Мәтіннен көмекші сөздерді қатысты сөздермен теріп жазыңыздар. 6. Мәтіннен етістіктерді, етістік формаларын жазып алып, құрамын көрсетіп, түсіндіріңіздер. 7. Мәтіннен алынған келесі сөздердің синонимдерін келтіріңіздер: сауал, тұңғыш,негіз салушы, жұмыс, оралу. 8. Есімдіктерді жазып алып, олардың мағынасына қарай түрлерін белгілеңіздер. 9. Мәтіндегі бірыңғай сөйлем мүшелері кездесетін сөйлемдерді жазып алып, сол сөйлемдердің синтаксистік талдауын орындаңыздар.
Бектұров Әбікен Бектұрұлы 1901 жылы желтоқсанның жиырма бесінде Павлодар облысының Баянауыл ауданында дүниеге келген. 1931 жылы Омск қаласында институт бітірген. 1945 жылдан бастап Бектұров Қаз. ССР Ғылым Академиясының академигі, техника ғылымдарының докторы болған. 1944 жылдан КПСС мүшесі, 1946 жылдан профессор болған. 1946-1968 жылдары Қаз. ССР Ғылым Академиясының минералдық қор бөлімінің академик-секретары болып жұмыс істеген. 1937-1950 жылдары Қазақ мемлекеттік университетінің жалпы химия кафедрасының меңгерушісі болған. Бектұров – минералды тыңайтқыштар өндіру жөнінде көрнекті ғалым. Оның басшылығымен фосфат қосылыстарын өңдеудің қышқылдық және термиялық әдістер мен тыңайтқыштар жасаудың тәсілдері ұсынылды, фторсызданған мал азықтық фосфат өндірудің циклонды әдісі ашылып, Жамбыл қаласындағы заводта өндіріске енгізілді, Қаратау фосфоритынан күрделі және концентрациялы минералды тыңайтқыштарды өндіру жүйеге келтірілді. Бектұровтың жетекшілігімен 29 адам кандидаттық, 3 адам докторлық диссертация қорғады, 200-дей ғылыми еңбегі, 2 монографиясы бар. 1945 жылы Ленин орденімен, 1951 жылы «Құрмет Белгісі» орденімен, медальдармен наградталды.
2. Мәтіннен Сіз үшін жаңа сөздермен сөйлем құрастырыңыздар. 3. Мәтіндегі ырықсыз етіс тұлғадағы тұрған етістіктерді көрсетіңіздер. 4. Мәтіннен сан есімдерді теріп алып, мағынасын анықтаңыздар. 5. Мәтіндер бойынша кез келген сөздерді қолданып, келесі тапсырмаларды орындаңыздар: дыбыстық талдау, морфологиялық талдау, сөз құрамына талдау, синтаксистік талдау. 6. Мәтіннен тәуелдік жалғаулы сөздерді жазып алып, жағын және жекеше-көпше түрін көрсетіңіздер. 7. Сөздерді оқып, олардың қай сөздерден жасалатынын көрсетіңіздер: көрнекті, басшылық, концентрациялы, жетекшілік, кандидаттық, бесінші, мемлекеттік, меңгеруші, қышқылдық.
Әлкей Хақанұлы Марғұлан (1904-1985) — Қазақстан археология мектебінің негізін салушы, ғылымның көптеген салалары бойынша көрнекті қайраткер. Филология ғылымдарының докторы, Бүкілодақтық География қоғамының толық мүшесі, Қазақ ССР ҒА академигі, профессор, Казақ ССР ғылымының еңбек сіңірген қызметкері. 1904 ж. мамырдың 11 қазіргі Павлодар облысы, Баянауыл ауданында дүниеге келді. Əкесі Хақан – атақты Олжабай батырдың тікелей ұрпағы. Əлкейдің əкесі Хақан мен шешесі Нұрила көптеген халық ертегілері мен аңыздарын білген, үйде халық əндері мен Абай əуендері жиі шырқалатын. Əлкей бес жасында оқып, жаза білуді үйренді, бала кезінде «Қобыланды», «Алпамыс», «Көрұғлы», «Қозы Көрпеш - Баян сұлу» дастандарын жатқа білген. Хақанның шаңырағында белгілі ақын, ғалым Мəшһүр-Жүсіп Көпеев, Жаяу Мұса, Имантай Сəтбаев жəне қазақ даласына белгілі басқа да адамдар жиі бас қосқан. Əлкей бастауыш білімді ауыл мектебінен алып, Баянауылда үш сыныпты орыс мектебінде оқыды. 1919 жылы Əлкей Хақанұлы Павлодар қаласындағы мұғалімдер курсына түсіп, белгілі əнші Майраның үйінде тұрады. Курсты бітірген соң туған ауылына оралып, мектепте мұғалімдік қызмет атқарады. 1921 жылы Əбікей Сəтбаев сынды белгілі қазақ ағартушысы директор болған Семей техникумына оқуға түседі. Семейде оқып жүрген кезінде Əлкей Хақанұлы «Таң» журналы мен «Қазақ тілі» газетінің редакцияларымен байланыс жасап тұрады. Осында ол Мұхтар Əуезовпен танысады, екеуінің арасындағы достық ұзақ жылдарға созылған сыйластық қарым-қатынасқа айналады. М. Əуезовпен бірге Абайдың туған жеріне барып, атақты қазақ ақыны Мағжан Жұмабайұлымен танысып, достық байланыста болады. 1925-31 жж. арасында Ленинградтағы Шығыс институтының əдебиет факультетіне түсті. Ə. Марғұлан Ленинградтың бай мұрағаттарында қазақ халқының мəдениеті мен тарихы бойынша əдеби жəне архивтік материалдарды зерттейді. Осы жылдары ол əдеби шығармашылық қызметке де ден қояды. Оның аудармасы арқылы қазақ оқырманы алғаш рет атақты орыс жəне шетел жазушыларының шығармаларымен танысады. Ленинградта Əлкей Хақанұлы А. Затаевичпен танысып, онымен бірге туған өлкеге келеді, атақты музыкатанушы көптеген қазақтың халық əуендерін жазып алды. 1926-1927 жылдары ерекше комитеттің халқын зерттеуге арналған қазақстандық жəне алтайлық экспедицияларына қатысады. 1929 жылы Ə. Марғұлан Шығыс институтындағы оқуын бітіріп, келгеннен кейін Ә. Марғұлан Қазақстан Оқу Халық Комиссариатының жанындағы Жаңа әліпби комитетінде ғылыми қызметкер болады. Әлкей елге келгеннен кейін түрлі қазба жұмыстарын жүргізіп, бұрынғы зерттеу жұмысын одан әрі жалғастыра отырды, сонымен қатар 1957-1967 жылдары Ш. Уәлихановтың әдеби мұрасын жинастырып, оның бес томдық шығармалар жинағын бастыруға басшылық етті. Ол қазақ халқының тарихы мен әдебиетін зерттеуге зор еңбек сіңірді. Марғұлан – тарих, археология, этнография, әдебиет және өнер тарихынан үш жүзден астам ғылыми зерттеу жұмысының, жүзден астам энциклопедиялық мақалалардың авторы. Әлкей Марғұлан Ленин ордені, Еңбек Қызыл Ту ордені және медальдармен наградталған. Сөздік шығыстану – востоковедение шырқау – исполнять жатқа білу – знать наизусть оралу – возвратиться қызмет атқару – работать сынды белгілі – известен как байланыс жасау – связать созылған сыйластық – продолжительная дружба ден қою – обратить внимание, заняться аударма арқылы – посредством перевода қазба жұмыстары – раскопки сонымен қатар – наряду с этим жалғастыру – продолжать еңбек сіңірген – внес большой вклад Тапсырмалар 1. Мәтінге жоспар құрып, мазмұнын жоспар бойынша айтып беріңіздер. 2. Мәтіннің абзацтарына сұрақтар құрастырыңыздар. 3. Мәтіннен Сіз үшін жаңа сөздермен сөйлем құрастырыңыздар. 4. Мәтіндегі өзгелік етіс тұлғадағы тұрған етістіктерді көрсетіңіздер. 5.Мәтіннен сын есімдерді жазып алып, сапалық және қатыстық екенін белгілеңіздер. 6. Есімше мен көсемшелерді байланысқан сөздермен жазып алып, жұрнақтарын белгілеңіздер. 7. Мәтіннен көмекші сөздерді қатысты сөздермен теріп жазыңыздар. 8. Мәтіннен үстеулерді қатысты сөздермен теріп жазыңыздар. Үстеулердің мағынасын белгілеңіздер. 9. Мәтіннен сан есімдерді теріп алып, мағынасын анықтаңыздар.
Қ. Сәтбаев – аса көрнекті қазақ совет геологы, ғалым, қоғам қайраткері, Қазақ ССР Ғылым Академиясын ұйымдастырушы және оның тұңғыш президенті, Қазақ КСР академиясының академигі, қазақстандық металлогения мектебінің негізін қалаушы. Қаныш Имантайұлы Сәтбаев 12 сәуірде 1899 бұрынғы Семей губерниясының Павлодар уезіндегіндегі Ақкелін болысының төртінші аулы (қазіргі Павлодар облысының Баянауыл ауданындағы) дүниеге келген. Алты жасынан бастап ауыл мектебінде оқыды. 1912 жылы Қаныш Павлодар қаласындағы орыс-қазақ мектебіне түседі. 1914 жылы Қаныш Семейдің семинариясына түсіп, онда төрт жыл оқиды. Семинарияны бітірген соң 1918-1919 жылдары Қаныш Семей қаласындағы екі жылдық педагогика курсының оқытушысы болып тағайындалып, онда жаратылыстану пәнінен сабақ береді. 1926 жылы Томск технологиялық институтының тау-кен факультетін геология барлау мамандығы бойынша бітірді. Екінші курстан кейін ол өз ұстазы М.А. Усовтың дала жұмыстарына қатысады. 1926-1941 жылдары Атбасар, Қарсақбай трестерінде геология бөлімінің жетекшісі және бас геологы. 1941-1964 жылдары СССР Ғылым Академиясы Қазақ филиалы құрамындағы геология ғылымдары институтының директоры, СССР Ғылым Академиясының Қазақ филиалы президиумы председателінің орынбасары, председателі, Қаз. ССР Ғылым Академиясының президенті. Сәтбаев – рудалық кендер геологиясы саласындағы көрнекті маманы. Пайдалы қазындыларының болжам карталарын құрастырудың принциптерін айқындаудағы Сәтбаевтың еңбегі өте зор. Сәтбаев – Одақтағы металлогения ғылымын жасаушылардың бірі және Қазақстандық металлогения мектебінің негізін қалаушы. Сәтбаев қалдырған бай ғылыми мұралардың ішінде әсіресе Жезқазған кені туралы зерттеулерінің, Сарыарқаның металлогендік және болжам карталары жөніндегі еңбектерінің мәні ерекше. Ол Қарағандыда металлургиялық завод салуда, Қостанай, Алтай темір және марганец, Қаратаудың фосфорит кендерін және осылар секілді көптеген ірі нысандарды игеруге, Ертіс-Қарағанды каналының қазылуына, біраз ғылыми зерттеу институттарының ашылуына тікелей араласып, зор еңбек сіңірді, Қазақстан ғалымдарының зор армиясының ақылшысы, тәрбиешісі болды. Жезқазған, Қарсақбай, Атбасар, Спасск аудандары, Қарағанды тас көмір бассейні және Каратау полиметалл кендері жөнінде ғылыми маңызды еңбектері жарияланды. Жезқазған – Ұлытау ауданында Сәтбаев мыстан басқа темір, марганец, көмір, қорғасын кендерін ашып барлады. 1950 жылдардың басында Сәтбаев және оның шәкірттері советтік геология ғылымының аса маңызды туындыларының бірі – Сарыарқаның комплексті металлогендік және болжамдық картасын жасауға кірісті. Қаныш Сәтпаев дарынды адам еді. Ол – 640-тан астам ғылыми еңбектің авторы. «Жезказған руда кеніші» деген ғылыми еңбегі үшін Қ.И. Сәтпаев Ленин орденімен марапатталды. Қаныш Имантайұлы Сәтпаев 1964 жылғы 31 қаңтарда дүниеден өтті, бірақ ол қазір де біздің жүрегімізде өмір сүруде, өйткені ол еңбексүйгіш, адал да қарапайым адам болып, өзінің бар еңбегін халқына арнады. Ол төрт рет Ленин орденімен, Екінші дәрежелі Отан соғысы орденімен марапатталып, КСРО Мемлекеттік және Лениндік сыйлықтардың иегері болған. Оның есімі институттар мен кен-металлургия комбинаттарына, Қазақстан қалаларының көшелеріне, мектептер мен шаруашылық аттарына берілген. Сондай -ақ Алатаудың бір шыңы мен мұздағы, Қаратаудағы ванадий кенінің рудасынан табылған бір минерал (сатбаевит) оның атымен аталады. Оған арналған бірнеше мұражайлар бар. Сөздік көрнекті –выдающийся ұйымдастырушысы – организатор тұңғыш – первый негізін қалаушы – основатель бітірген соң – после окончания тағайындалу – быть назначенным жаратылыстану – география тау- кен – горно-рудный барлау – разведка пайдалы қазындылар – полезные ископаемые болжам – прогноз айқындау – определить, выявить қалдыру – оставлять әсіресе – в частности секілді – такие как нысан – объект қазу – рыть (канал) тікелей – непосредственно араласу – участвовать көмір – уголь маңызды – значимый жариялау – опубликовать кірісу – приступить дүниеден өту – скончаться, умереть біздің жүрегімізде – в наших сердцах дәреже – степень шың – вершина Тапсырмалар 1. Мәтінге жоспар құрып, мазмұнын жоспар бойынша айтып беріңіздер. 2. Мәтіннен Сіз үшін жаңа сөздермен сөйлем құрастырыңыздар. 3. Мәтіннен ауыспалы осы шақтағы етістіктерді теріп жазыңыздар, жағын және жекеше немесе көпше түрін көрсетіңіздер. 4. Мәтіннен алынған келесі сөздердің синонимдерін келтіріңіздер: бітіру, тұңғыш, негіз қалаушы, дүниеге келу, зор, шәкірт, туынды, дарынды, өйткені. 5. Мәтіннен көмекші сөздерді қатысты сөздермен теріп жазыңыздар. 6. Асырмалы шырай тұлғасында тұрған сын есімдерді көрсетіңіздер. 7. Мәтіннен біріккен және қосарлы сөздерді қатысты сөздермен бірге теріп жазыңыздар. 8. Мәтіннен сан есімдерді теріп алып, мағынасын анықтаңыздар. 9. Мәтіннен көмекші есімдерді қатысты сөздермен теріп жазыңыздар.
Қазақ совет тіл білімінің негізін салушылардың бірі, түрколог Сауранбаев Нығмет Тінәліұлы қазіргі Жамбыл облысы Қордай ауданында 1910 жылы мамырдың бесінде туған. Филология ғылымның докторы, профессор, Қаз. ССР Ғылым Академиясының академигі болған. Ауылдың мектебінен білім алған Сауранбаев Халық-ағарту институтының даярлық курсын бітіріп, кейін осы институттың негізгі курсын бітіріп, 1932 -1934 жылы ол Халық ағарту комиссариатында инспектор болып істеді. Мәскеудің Герцен атындағы педагогикалық институтын және Халық-ағарту комиссариаты жанындағы ғылыми- зерттеу институтының аспирантурасын аяқтап, Қазақстан Халық-ағарту комиссариатында, СССР Ғылым Академиясының Қазақ филиалында Тіл-әдебиет және тарих институтының директоры, Қаз. ССР Ғылым Академиясының қоғамдық ғылымдар бөлімшесінің председателі болды. Өмірінің соңғы жылдары Сауранбаев Тіл білімі институтында қазақ тілі тарихы мен диалектологиясы бөлімін басқарды. 1932 жылдан жоғары оқу орындарында сабақ берді, оқулықтар жазды, студенттер мен аспиранттардың ғылыми -зерттеу жұмыстарына жетекшілік етті. Сауранбаевтың тіл білімінде барынша назар аударған саласы – синтаксис, қазақ тілі грамматикасының, оның ішінде морфологиясы, орфографиясы мен алфавиті жайында ғылыми еңбектер жариялады. Әдеби тіл тарихы жөнінде еңбек жазды. Оның ішінде: «Қазақ әдеби тілінің дамуындағы Абайдың ролі», «Қазақ тілінің жасалуы туралы», «Қазіргі қазақ тіліндегі диалектілер», «Қазақ әдеби тілінің тарихын зерттеу туралы». Ол Бейбітшілікті жақтаушылардың бүкілодақтық қоғамының мүшесі, қазақ халқының арнаулы өкілі ретінде бірсыпыра Шығыс елдерінде болды. «Құрмет белгісі» орденімен, медальдармен наградталған. жүктеу/скачать 1.49 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|