Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы (1858-1931 жж.)

Ол өлең жазумен қатар, ауыз әдебиеті үлгілерін жинап бастырумен де айналысты. Шежірелер мен айтыстарды, көптеген тарихи жырларды хатқа түсіріп, кейінгі ұрпаққа аманаттады. Сонымен бірге ол күллі ғұмырын қазақ халқын сауаттандыруға жұмсады.

10-15 жасынан бастап-ақ өлең жазып, хат жазарлық болғаннан-ақ Мәшһүр Жүсіп халық әдебиетін ел аузынан да, қағаз бетінен де жинаумен айналысады.

1887 жылы 29 жасында Мәшһүр Жүсіп Бұхара, Ташкент, Түркістан, т.б. шаһарларға сапарға шығады. Мәшһүр Жүсіп бір жыл Бұхарада тұрып оқып, білімін толықтырады. Араб, парсы, шағатай, түркі тілдерін үйренеді. Өзбек, тәжік, және т.б. тілдерді де біледі, әдет-ғұрпын түсінеді. Көптеген ғылыми кітаптарды оқып, танысады.

Келесі жылы Бұхарадан қайтып, Түркістандағы атақты Қожа Ахмет Яссауидің басындағы Әмір Темір салдырған көк күмбезін көреді. Онда да бірсыпыра уақыт болып, бірнеше ғалымдармен танысады. Одан әрі Сыр өңірін аралап, Шу мен Сырдан өтіп, Ұлытау мен Кішітауды басып, Есіл мен Нұраны жайлап, мекен қылған жұртты аралайды. Осындай екінші сапарына Мәшһүр Жүсіп 37 жасында, яғни 1895 жылдар шамасында шықса, үшінші сапары 49 жасына (1907) сәйкес келеді.

Мәшһүр Жүсіптің үш кітабы: «Сарыарқаның кімдікі екендігі», «Хал-ахуал», «Тіршілікте көп жасағандықтан көрген бір тамашамыз» атты туындылары 1907 жылы жарық көреді. Мәшһүр Жүсіп жинаған фольклор үлгілерінің басым көпшілігі – аңыз бен әңгімелер. Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының аңыз-әңгімелерді, тарихи әңгімелерді, шешендік сөздерді қағазға түсірумен ғана шектелмей, фольклордың басқа да жанрлық түрлерін, атап айтқанда, тұрмыс-салт жырларын, эпос, ертегі, мақал-мәтел, ақындар айтысын, т.б. жинағаны белгілі.

Зерттеуші ел арасынан түрлі ертегілер де жинаған. Халық поэзиясы үлгілерін, оның ішінде мақал-мәтелдерді Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің ерінбей ұзақ жинаған.

Мәшһүр Жүсіп сондай-ақ ақындар айтысының не бір тың үлгілерін де жинаған, тәрізді ақындардың сөз қағыстырулары Мәшһүр Жүсіп қолжазбаларында белгілі бір тәртіппен, реттілікпен берілген.

Ақын қолжазбаларында көптеген ақын жыраулардың өлең мен қиссалары, дастандары т.б. бар, ақындар туындыларын қағазға түсірген.

Бұл жинаушылық барысында Мәшһүр Жүсіп өзіндік жинау әдісіне сүйенгені белгілі. Олар: тілдік ерекшеліктерді сақтау, дәлділік, айтушы аузынан сол қалпынан көшіру, арнайы бір тақырыпқа материал жинау, т.б.

Сондай-ақ айтушы не айтты – бәрін түгел қалдырмай жазу шарты, еш сөзін қысқартуға, алып тастауға немесе өз жанынан басқа бір нәрсені қосуға мүлде болмайтындығы, диалектілік ерекшеліктер болса, оны да тастамай көрсетіп отыру керектігі жөніндегі т.б. талаптар барлық фольклорист ғалымдар үшін ортақ. Сол тәрізді шығарманы кім, қашан, қайдан, кімнен естіп жаттап алды деген сауалдарға жауап жазу керектігі тәрізді талаптарды Мәшһүр Жүсіптің орындап отырғандығы бізге мәлім.

Мәшһүр Жүсіп жазбаларында фольклордың барлық жанрлары қамтылған. Егер жанр бойынша жіктеп жүйеге келтірсек, ертегілерден 15 шақты мәтін үлгі; батырлық жырлардан – 5-6; ғашықтық жырдан – 2-3; қисса-дастандардан – 11-12; тұрмыс-салт жырларынан – 30-40 шақтысы; аңыз-әңгімелердің – 200-300 үлгісі; жаңылтпаштың – 100-150 шақты көлемі; жұмбақтың қара сөз бен өлең түріндегісі – 50 шақтысы; мақал-мәтелдердің 2,5 мың жолдық мөлшері; ақындар айтысының 27 үлгісі; 30-40 шақты ақын-жыраулардың өлеңдері, дастандары т.б. орын алған.

Шығыс, батыс мәдениетін, қазақ тілін жетік меңгерумен бірге араб, парсы, орыс, көне түркі тілін жете игеруі және ХІХ ғасырдың соңғы ширегі мен ХХ ғасырдың бас кезінде қазақ даласын көп аралауы нәтижесінде Мәшһүр Жүсіптің қазақ халық әдебиетін өз замандастарына қарағанда, анағұрлым мол жинап, ол туралы кеңірек зерттеу жүргізу мүмкіндігі болды.

Мәшһүр Жүсіп жазып қалдырған көп материалдарды шолып қарай отырып, оның жинаушылық еңбектерін саралауға бастайтын мынадай ерекшеліктерін жинақтап айтуға болады. Біріншіден, Мәшһүр Жүсіп ертегінің, не аңыздың қысқартылған сұлбасын, шығарма фабуласын берумен шектелмеген. Ақын белгілі бір материалды ел арасындағы айтылу қалпын сақтай отырып, неғұрлым толық қамтып отырған.

Екіншіден, әрбір сөздің сол кездегі дыбысталу қалпын, орфоэпиясын ескеріп, белгілі бір сөздерді естілуі бойынша қағазға түсірген.

Үшіншіден, Мәшһүр Жүсіп қай материалды кімнен қандай жағдайда қалай жазып алғанын жеткізіп отырған.

Төртіншіден, ел тарихын, мәдениетін, әдет-ғұрпын кең білген Мәшһүр Жүсіп жинаған материалдарға деген өз бағасын, байқауларын қоса жазып отырған.

Мәшһүр Жүсіптің фольклорист ғалым ретінде қалыптасуының үш қайнар көзі бар. Бірі – өз елінің ауыз әдебиеті мен фольклор үлгілерінен тұратын бай мұрасын қабылдауы; екіншісі – шығыс елінің, оның ішінде орта ғасырлық ғалымдар жетістіктерін игеруі; үшіншісі – батыс ғалымдары, оның ішінде орыс зиялыларының әсері.

хатқа түсіріп – зд. записать

аманаттау – оставить на хранение

күллі ғұмыр – вся жизнь

сауаттандыру – обучать грамоте

жұмсау – зд: посвятить

шаһар – город

сапарға шығу – путешествовать

толықтыру – зд: углублять

көк күмбезін – голубой купол

аралау – обойти

мекен қылған – выбравшие местом проживания

сәйкес келу – зд: приходится

басым көпшілігі – преобладающее большинство

шектелмеу – не ограничиваться

атап айтқанда – в частности

ерінбей – зд: не жалея сил

сондай-ақ – а также

не бір тың үлгілерін – лучшие образцы

тәрізді – наподобие

жинаушылық барысында – в процессе сбора

тілдік ерекшеліктер – языковые особенности

өзіндік жинау әдісі – собственные методы сбора

сүйену – опираться

дәлділік – точность

сол қалпынан көшіру – переписать в первозданном виде

қалдырмай жазу – зд: написать все

қысқарту – сокращать

алып тастау – убрать

қосуға мүлде болмайтындығы – ничего не добавлять

жіктеу – классифицировать

жүйеге келтірсек – привести в систему

ғашықтық жыр – песнь влюбленных

жолдық мөлшері – объем строк

мүмкіндік болу – появиться возможности

шолу – обозревать

жинаушылық – собранный

саралау – отбирать

сұлба – образец

шектелмеген – не ограничиться

қалпы – состояние
Тапсырмалар
1. Мәтінге жоспар құрып, мазмұнын жоспар бойынша айтып беріңіздер.

2. Мәтінге сұрақтар құрастырыңыздар.

3. Мәтіннен берілген келесі сөздермен сөйлем құрастырыңыздар: ерекшелік, қамту, нәтиже, әсер, жіктеу, саралау, көшіру, тәртіп, ерінбей, толық, күллі, сапарға шығу, керектік, жеткізу, талап.

4. Мәтіннен -шы -ші жұрнағы бар сөздерді алфавит ретімен теріп жазыңыздар.

5. Келесі сөздерді оқып, олардың қай сөз таптарынан жасалатынын көрсетіңіздер: ерекшелік, дәлділік, қысқарту, керектік, айтыс, қолжазба, шешендік, жинаушылық, екіншіден, жазбалар, ойшыл, сауаттандыру.

6. Мәтіннен етістіктерді, етістік формаларын жазып алып, құрамын көрсетіп, түсіндіріңіздер.

7. Мәтіндер бойынша кез келген сөздерді қолданып, келесі тапсырмаларды орындаңыздар: дыбыстық талдау, морфологиялық талдау, сөз құрамына талдау, синтаксистік талдау.

8. Есімше мен көсемшелерді байланысқан сөздермен жазып алып, жұрнақтарын белгілеңіздер.

9. Есімдіктерді жазып алып, олардың мағынасына қарай түрлерін белгілеңіздер.

10. Мәтіннен құрмалас сөйлемдерді жазып алып, түрлерін анықтаңыздар.

11. Мәтіннен зат есімдерді (қатысты сөздерімен) жазып алып, жалғауларының түрін анықтаңыздар.

12. Мәтіннен сан есімдерді теріп алып, мағынасын анықтаңыздар.

Еңбек жолын 1965 жылы бастады. «Қазақ әдебиеті» газетi... бөлім меңгерушiсi, 1967-1971 жылдары «Жазушы» баспасы... бас редактор... орынбасары, Қазақ КСР Ғылым академиясының М. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты... аға ғылыми қызметкер болып iстеген, Мәскеуде М. Горький атындағы Әдебиет институты... қазақ фольклоры мен қазақ әдебиетi тарихы бойынша арнайы лекциялық курстар жүргiздi. 1984-1986 жылдары «Жазушы» баспасы... бас редакторы. 1988 жыл... берi «Жұлдыз» журналы... бас редакторы.

Баспасөз бетi... алғаш рет 1959 жылы көрiндi. «Қобыз сарыны» атты ғылыми монографиясы жарық көрген (1968). «Көк мұнар» (роман, 1972), «Бiр атаның балалары», «Көк мұнар» (повестер мен әңгiмелер), «Аласапыран» (тарихи роман-диология, 1980-1982), «Шақан Шерi» (роман), «Мен» (ғұмырбаяндық роман-хамса), «Ұлтсыздану ұраны» (мақалалар) және тағы басқа кiтаптары жарық көрген.

2002 жылы он үш томдық шығармалар жинағы басылып шықты. Көптеген шығармалар... орыс тiлi... аударылған. Қазақстанның Халық жазушысы.

Көп нүктенің орнына жалғауларын қосыңыз.

Мәтінді оқып, мазмұнын айтып беріңіздер.

Мәтіннен Сіз үшін жаңа сөздермен сөйлем құрастырыңыздар.

Замените причастия, выступающие в предложении в роли сказуемого, формой глагола прошедшего времени.

Асты сызылған сөздерді формалдық белгілері арқылы қай сөз табына жататынын анықтаңыздар.

Мәтіндер бойынша кез келген сөздерді қолданып, келесі тапсырмаларды орындаңыздар: дыбыстық талдау, морфологиялық талдау, сөз құрамына талдау, синтаксистік талдау.

Мәтіннен сын есімдерді жазып алып, сапалық және қатыстық екенін белгілеңіз.

Мәтіннен зат есімдерді (қатысты сөздерімен) жазып алып, жалғауларының түрін анықтаңыздар.

Мәтіннен алынған келесі сөздердің синонимдерін келтіріңіздер: туу, бітіру, жарық көру, аудару,алғаш рет.

Алғаш ауыл молдасынан оқып, сауат ашқан. 1911-1915 жылдар аралығында Троицк қаласындағы Уәзифа медресесінде, Қостанайдағы орысша-қазақша мектепте, Уфадағы Медресе-Ғалияда оқып білім алған. Алғашқыда мұғалімдік қызмет атқарған (1916-1919 жж.). «Еңбекші қазақ» (қазіргі «Егемен Қазақстан») газетінде қызмет істеп, Қазақтың пролетар жазушылары ассоциациясын (ҚазАПП) ұйымдастыруға қатысты (1928-1932 жж.). Мұнан кейінгі жылдарында «Социалистік Қазақстан» (қазіргі «Егемен Қазақстан») газетінде бөлім меңгерушісі, редактордың орынбасары, «Қазақ әдебиеті» газетінде бас редактор қызметін атқарды. Саяси репрессияның құрбаны болды.

Бейімбет Майлин – поэзия, проза, драма саласында бірдей өнімді еңбек еткен қаламгер. Ол «Садақ» қолжазба журналында, «Айқап» журналында, «Қазақ» газетінде жарияланған алғашқы өлеңдерінен бастап-ақ ел өмірінің сан-сала көкейкесті мәселелеріне ден қояды.

Бейімбет қазақ поэзиясында поэма жанрының өрісін ұзартып, өресін биіктетуге қомақты үлес қосқан. Ол «Байдың қызы», «Рәзия қыз», «Қашқын келіншек», «Зайкүл», «Маржан», «Өтірікке бәйге», «Кемпірдің ертегісі», «Бөліс», «Мырқымбай» поэмаларының авторы. Бейімбет Майлин дарыны оның прозалық шығармаларында айрықша жарқырап көрінген. Ол – көркем әңгімелері арқылы өзі өмір сүрген заман тынысы мен қоғам өмірін энциклопедиялық кемелдікпен сомдай алған ұлы суреткер.

Бейімбет Майлин – он беске тарта повесть, бұған қоса «Азамат Азаматович» атты роман жазған қаламгер. Оның «Қызыл жалау», «Қоңсылар» атты романдары аяқталмай қалған. Мұның сыртында ол – ірілі-ұсақты 25 пьеса, либретто, сценарийлердің авторы. Бейімбет Майлин шығармалары қазақ әдебиетін барлық салада байытқан рухани асыл қазына ретінде халқымен мәңгі бірге жасайтын болады.
Сөздік
қалыптастырушы – основатель

туып-өскен жері – родная земля

алғаш – вначале

сауат ашу – обучаться грамоте

қызмет атқару – работать

ұйымдастыру – организация

бөлім меңгеруші – заведующий отделом

бірдей – одинаково

өнімді еңбек ету – продуктивно работать

қаламгер – писатель

қолжазба – рукописный

жариялау – публиковать

сан-сала – разносторонний

көкейкесті – актуальный

мәселе – проблема

ден қою – обращать особое внимание

өріс – сфера

ұзарту – продлить

өрес – статус

қомақты – весомый

жарқырап көріну – ярко засветиться

көркем әңгімелері арқылы – с помощью художественных рассказов

өзі өмір сүрген – то, что пережил сам

заман тынысы – зд: веяние времени

сомдай алу – описать

аяқталмай қалу – остаться незаконченными

мұның сыртында – за этим

ірілі-ұсақты – зд. небольшие

Мәтінді оқып, мазмұнын айтып беріңіздер.

Мәтінге сұрақтар құрастырыңыздар.

Мәтін бойынша синквейн ( 5 жол өлең- пятистишие) құрастырыңыз.

Берілген тірек сөздерден толық сөйлем құрастырыңыз: жарқырап, Бейімбет Майлин кемелдікпен, мәңгі,сауат ашқан, үлес қосқан.

Мәтіннен мекенжайды білдіретін сөздер мен сөз орамдарын анықтаңыз.

Мәтіннен берілген келесі сөздермен сөйлем құрастырыңыздар: мәселе, әнгіме, ден қою, сан сала, бірдей, қомақты, айырықша, байыту, мәңгі, атқару, саяси, алғашқы.

Мәтіннен етістіктерді теріп жазып, қандай тұлғада тұрғанын анықтаңыздар.

Мәтіннен көмекші сөздерді қатысты сөздермен теріп жазыңыздар.

«Сын есім + зат есім», «үстеу + етістік», «зат есім + зат есім» сөз тіркестерін құрыңыздар. Сөз тіркесінің 1- сөзі мәтіннен болуы тиіс.

Сөздерді оқып, олардың қай сөздерден жасалатынын көрсетіңіздер: орысша- қазақша, қалыптастырушы, ұйымдастыру, алғашқы, қаламгер, қолжазба.

Мәтіннен үстеулерді қатысты сөздермен теріп жазыңыздар. Үстеулердің мағынасын белгілеңіздер.

Мәтіннен зат есімдерді (қатысты сөздерімен) жазып алып, жалғауларының түрін анықтаңыздар.

Мәтіннен сан есімдерді теріп алып, мағынасын анықтаңыздар.

Балалық бал дәурені соғыс жылдары... ауырлық-тауқыметімен тұспа-тұс келеді. Әкесі Сүлеймен соғыста қаза болып, анасы Нағиман Мұқағалидың өкшес...н баса туған үш ұлды өзі асырап, жеткізген. Орта мектепті интернат... жатып бітірген Мұқағали еңбекке ерте араласып, ауылдық кеңес... хатшысы, қызыл отаудың меңгерушісі, комсомол қызметкері, жеті жылдық мектептің мұғалімі болады.

Содан Нарынқол аудандық «Советтік шекара» газеті... орналасып, қаламгерлік... ден қояды. Мұнан соң «Социалистік Қазақстан» (қазіргі «Егемен Қазақстан») газетінің, «Мәдениет және тұрмыс» (қазіргі «Парасат»), «Жұлдыз» журналдары... редакциясында, Қазақстан Жазушылар одағы... қызмет атқарады.

Мұқағали Алматыдағы қазақ әдебиеті мен өнерінің қаймақтары шоғырланған ортада өткерген аз ғана жылдар ішінде өзіндік дара үнін, суреткерлік қайталанбас дарынын танытып, өнімді еңбектене білді.

Мұқағали поэзиясы... қайнар көзі, шабыт тұғыры – туған елі, өскен жері, Отан тағдыры, замана тынысы, замандас...ының арман-аңсары. Ол өз шығармалары арқылы қазақ поэзиясы... жаңа биіктерге көтеріп, мазмұны... байытты. Мұқағали поэзиясы тек өнер үшін туындаған өнер деңгейі...гі ғана құбылыс емес. Оның өлмес өнері, қанатты поэзиясы қазақ халқы... сезімін байытып, кісілігін биіктетіп, парасатын кемелдендіре түсті.

Мұқағали аударма сала...нда да өзіндік шеберлік-шалым...мен толымды еңбектер тындыра алды. Ол Дантенің «Құдіретті комедиясының», «Тамұқ» атты бөлімін, Шекспирдің «Сонеттерін», Уолт Уитменнің өлең...ін қазақ тілі... аударды. Біртуар дара дарын Мұқағали Мақатаевтың қаламынан туған қанатты жырлар халқы... бірге мәңгі жасай бермек.

балалық бал дәурені – детские годы

ауырлық-тауқымет – трудность, лишения

тұспа-тұс – противоположный

өкшесін баса туған – родившиеся следом за

асырап жеткізу – вырастить и воспитать

кеңестің хатшысы – секретарь совета

қаламгерлікке ден қояды – зд: занялся писательством

өнерінің қаймақтары – зд. лучшие творения искусства

шоғырлану – концентрироваться, скапливаться

өткеру – провести, пропустить

өзіндік дара үні – собственный голос

қайталанбас – неповторимый

шабыт тұғыры – вдохновение, желание, муза

арман-аңсары – душевные мечты

сезімін байыту – обогатить сознание

кісілігін биіктету – возвысить благородство

кемелдендіру – обогащать

тындыра алу – суметь довести до конца ???
Тапсырмалар

1. 
   Мәтінді оқып, «шын» немесе «жалған» екенін анықтаңыз.
   

-Мұқағали Мақатаев – қазақ әйгілі ақыны.

2. 
   Көп нүктенің орнына жалғауларын қосыңыз.
   
3. 
   Мәтінді оқып, мазмұнын айтып беріңіздер.
   
4. 
   Мәтіннің абзацтарына сұрақтар құрастырыңыздар.
   
5. 
   Мәтіннен -лық, -лік,-дық, -дік, -тық, -тік жұрнағы бар сөздерді алфавит ретімен теріп жазыңыздар.
   
6. 
   Мәтіннен етістіктерді теріп жазып, қандай тұлғада тұрғанын анықтаңыздар.
   
7. 
   Мәтіндер бойынша кез келген сөздерді қолданып, келесі тапсырмаларды орындаңыздар: дыбыстық талдау, морфологиялық талдау, сөз құрамына талдау, синтаксистік талдау.
   
8. 
   Мәтіннен табыс септік жалғауы тәуелдік жалғаудан кейін тұрған сөздерді жазып алыңыздар.
   

Оралда ауыл шаруашылық техникумын (1940) бітіріп, 1940-47 жылы Кеңес Армиясы қатарында болды. Ұлы Отан соғысына қатысты.

Одан кейінгі жылдары: «Лениншіл жас» (1948-52), «Қазақ әдебиеті» (1955-56) газеттері мен «Жұлдыз» журналы (1958-63) редакцияларында, Қазақстан Жазушылар одағында (1953-54; 1963-71; 1 секретары) қызмет істеді. Алғашқы өлеңі Орал «Комсомол ұрпағы» газетінде (1939) басылды.

Тұнғыш жинағы «Жеңіс жырлары» деген атпен 1949 жылы жарық көрді. «Жыр туралы» поэмасында (1963) татар ақыны, Кеңес Одағының Батыры Мұса Жәлилдің ерлігі бейнеленген. «Мен қазақпын» поэмасында қазақ халқының өмірі, ұлттық ерекшелігі реалистік тұрғыда берілген. «Айттым сәлем» лирикалық поэмасы (1967) махаббат пен ерлікті жырлайды.

1970 жылы Ж. Молдағалиевтың таңдамалы шығармаларының 2 томдығы жарық көрді. Ж. Молдағалиев көркем аударма мен публицистика саласында да жемісті еңбек етіп келеді. Бірсыпыра шығармалары: ағылшын, неміс, араб, испан, поляк, монғол, француз, венгр және басқа шетел тілдерінде басылып шықты.

Ж. Молдағалиев екі рет Еңбек Қызыл Ту және 2-дәрежелі Отан соғысы, «Құрмет Белгісі» ордендерімен, медальдармен марапатталған.
Сөздік
одан кейінгі жылдары – в последующие годы

ауылшаруашылық – сельскохозяйственный

ұлттық ерекшелік – национальная особенность

реалистік тұрғы – с реальной точки зрения

жырлау – воспевать

таңдамалы шығармалары – избранные произведения

бірсыпыра – немало
Тапсырмалар

Мәтінді оқып, мазмұнын айтып беріңіздер.

Мәтін бойынша диаграмманы толықтырыңыз:

Жұбан Молдағалиев

Ол кім?

Мәтіннен мекенжайды және еңбек құралын білдіретін сөздер мен сөз орамдарын анықтаңыз.

Мәтіннен берілген келесі сөздермен сөйлем құрастырыңыздар: бітіру, ерлік, бейнелеу, ерекшелік, бірсыпыра, марапаттау.

Асты сызылған сөздерді формалдық белгілері арқылы қай сөз табына жататынын анықтаңыздар.

Мәтіннен етістіктерді, етістік формаларын жазып алып, құрамын көрсетіп, түсіндіріңіздер.

Мәтіннен келесі үлгімен жасалған сөздерді теріп жазыңыздар: түбір, тәуелдік жалғау, септік жалғау.

Мәтіннен сын есімдерді жазып алып, сапалық және қатыстық екенін белгілеңіз.
8.15 Фариза Оңғарсынова
1939 жылдың 5 желтоқсанында Атырау облысы, Новобогат ауданына қарасты Манаш ауыл...нда туған. 1961 жылы Гурьев мемлекеттiк педагогикалық институты... тiл-әдебиет факультетi... бiтiрiп, Балықшы ауданының Еркiнқала, Октябрьдiң 40 жылдығы аты...ғы қазақ мектептерiнде ұстаздық еткен.

1966-1968 жж. Гурьев облыстық «Коммунистік еңбек» газетiнiң партия тұрмысы бөлiмi... әдеби қызметкер болып істеген. 1968-1970 жж. республикалық «Лениншiл жас» газетiнiң Ақтөбе, Гурьев, Орал облыстары бойынша меншiктi тiлшi қызмет...н атқарған. 1970-1978 жж. республикалық «Қазақстан пионерi» журналының бас редакторы болып iстеген.

Алғашқы өлең...i баспасөз беттерiнде 1958 жылдан бастап шыққан. Әр жылдары 20-дан астам өлеңдер жинақтары, очерктерi, таңдамалы шығармалары, «Бiздiң Камшат» повесi, аудармалары «Жазушы», «Жалын», «Молодая гвардия» баспаларынан жарық көрдi.

Ленин комсомолы Орталық Комитетiнiң, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесiнiң Құрмет Грамоталарымен, «Құрмет Белгici», «Парасат» ордендерi... марапатталған. Халық жазушысы.

Тыңдалым. Есіңізде қандай сөздер мен сөз тіркестері қалғанын жазыңыз. Осы сөздердің негізінде мәтін құраңыз.

Мәтін бойынша сөздік құрастырыңыз.

Көп нүктенің орнына жалғауларын қосыңыз.

Мәтіндер бойынша кез келген сөздерді қолданып, келесі тапсырмаларды орындаңыздар: дыбыстық талдау, морфологиялық талдау, сөз құрамына талдау, синтаксистік талдау.

Сөйлемдегі етістіктердің түрлерін белгілеңіздер: негізгі- туынды, негізгі- көмекші, сабақты- салт, болымды -болымсыз, дара -күрделі.

Мәтіннен сын есімдерді жазып алып, сапалық және қатыстық екенін белгілеңіз.

Мәтіннен зат есімдерді (қатысты сөздерімен) жазып алып, жалғауларының түрін анықтаңыздар.

«Өткен күндер» атты тұңғыш өлеңдер жинағын 1914 жылы Қазан қаласында бастырып шығарған. Омбыдағы қазақ жастары ұйымдастырған «Бірлік» қауымы басшыларының бірі болған. 1916 жылы ұлт-азаттық көтеріліске тілектес өлеңдерін жазған. 1917 жылы Бұғылыда мектеп ашып, орыс тілінен дәріс берген. Ақмола қаласында «Жас қазақ» революциялық ұйымын құрған. «Тіршілік» газетін шығаруға ат салысқан. 3 айлық педкурста мұғалім болған. 1917 жылы қарашада «Кел, жігіттер» өлеңін жазып, Қазан төңкерісін қуана қарсы алады. 1918 жылы «Жас қазақ марсельезасын» жазды, «Бақыт жолында» атты пьесасының премьерасы көрсетілді.

1918 жылдың 4 маусымында ақтардың көтерілісі болып, Ақмола Совдепі тұтқындалған. Атаман Анненковтың азап вагонында 47 күн ажалмен арпалысып, Сәкен Колчактың Омбыдағы түрмесінен қашып шығады. 1920-1936 жылдары Ақмола атқару комитеті төрағасының орынбасары және әкімшілік бөлімінің меңгерушісі, Қазақ Кеңес Автономиялық Республикасы Орталық Атқару Комитеті Президиумының мүшесі, «Еңбекші қазақ» газетінің редакторы, халық ағарту комиссарының орынбасары, ҚазКАСР Халық Комиссарлары Кеңесінің Төрағасы, Халық ағарту комиссариаты жанындағы ғылым Орталығының төрағасы, Қазақстан пролетар жазушылары ассоциациясының басшысы, БК(б)П Қазақстан Өлкелік комитетінің партия тарихы бөлімінің меңгерушісі, Қызылордадағы халық ағарту институтының, Ташкенттегі қазақ педагогикалық институтының директоры, «Жыл құсы» альманағы, «Жаңа әдебиет» журналы басшысы, Қазақстан Мемлекеттік институтының доценті, «Әдебиет майданы» журналының редакторы, Қазақтың коммунистік журналистика институтының профессоры қызметтерін атқарған.

Сәкен Сейфуллиннің шығармалары: «Кел, жігіттер», «Жас қазақ марсельезасы», «Жұмыскерлерге», «Жолдастар» сияқты саяси лирикалары, сондай-ақ «Көкшетау», «Альбатрос» поэмалары, «Жер қазғандар», «Айша», «Біздің тұрмыс», «Сол жылдарда», «Жемістер» повестері, «Бақыт жолында», «Қызыл сұңқарлар» драмалары.

С.Сейфуллиннің Қазақ әдебиетінің қалыптасуына айрықша еңбегі сіңірген. Ол өз ұлтын қалтқысыз сүйіп, халқына айрықша еңбек сіңірді. Сәкен – халқымен мәңгі бірге жасайтын, халқының мәңгі сый-құрметіне лайық біртуар тұлға.

Сөздік

қыстау зимовка

қайраткер – деятель

жинақ – сборник

бастырып шығару – издавать, выпускать

ұйымдастыру – организовать, объединить

қауым – общество

ұлт-азаттық – национально-освободительный

көтеріліс – восстание

тілектес – поддерживающий

дәріс беру – вести занятия

ат салысу – принял участие

төңкеріс – революция, переворот

қуана – восторженно, радостно

қарсы алу – встретить

мүшелік – членский, членство

сайлану – быть избранным, избираться

тұтқындалу – быть арестованным

ажал – смерть

арпалысу – бороться

түрме – тюрьма

қашу – бегство, бежать

атқару – исполнительный

төраға – председатель

ағарту – просвещение

орынбасар – заместитель

әкімшілік – административный

бөлім – отдел

меңгеруші – управляющий, заведующий

қалыптасу – формирование

қалтқысыз сүю – зд: сильно любить

айрықша – особенно

сый-құрметіне лайық біртуар тұлға – личность, достойная почета и уважения
Тапсырмалар

1. 
   Мәтінді оқып, «шын» немесе «жалған» екенін анықтаңыз (дұрыс сөйлем- бұрыс сөйлем).
   
   • 
     Сәкен Сейфуллин – 1894 жылы дүниеге келген.
     
   • 
     Павлодардадағы мұғалімдер семинариясында оқыған.
     
   • 
     Ақмола қаласында «Қазақтар» революциялық ұйымын құрған.
     
   • 
     Сәкен Сейфуллиннің шығармаларының ішінде поэмалар, драмалар, өлеңдер.
     
   • 
     «Жаңа әдебиет» журналының басшысы болған.
     

2. 
   Мәтін бойынша синквейн ( 5 жол өлең- пятистишие) құрастырыңыз.
   
3. 
   Мәтіннен анықтағышты білдіретін сөздер мен сөз орамдарын анықтаңыз.
   
4. 
   Мәтінді қысқартыңыз.
   
5. 
   Мәтіннен Сіз үшін жаңа сөздермен сөйлем құрастырыңыздар.
   
6. 
   Мәтіннен келесі сөз тудырушы жұрнақтармен сөздерді теріп жазыңыздар: -лық, -лік,-дық, -дік, -тық, -тік; -ғы, -гі, -қы, -кі; -шы, -ші; -ма, -ме.
   
7. 
   Асты сызылған сөздерді формалдық белгілері арқылы қай сөз табына жататынын анықтаңыздар.
   
8. 
   Мәтіннен есімшелерді жазып алып, олардың жұрнақтарын белгілеңіздер.
   
9. 
   Мәтіндер бойынша кез келген сөздерді қолданып, келесі тапсырмаларды орындаңыздар: дыбыстық талдау, морфологиялық талдау, сөз құрамына талдау, синтаксистік талдау.