Қазақстан халқы ассамблеясы қарағанды облысының Әкімдігі
«АЗАЛЫ КІТАПТА» – ҚЫЗЫЛДАР ҚЫРҒЫНЫ
жүктеу/скачать 7.5 Mb. Pdf көрінісі
|
| «АЗАЛЫ КІТАПТА» – ҚЫЗЫЛДАР ҚЫРҒЫНЫ
Ж. Қалқаман, ҚХА мүшесі, Ахмет Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университетінің профессоры Қостанай қ., Қазақстан Бүгінде төл тарихымызды таразылап, тереңінен танып, біліп жатқанымызға да 25 жылдан астам уақыт өтседе, әлі де біз білмейтін, кейде көңілде бөлмейтін деректер кездеседі. Азда болса сол олқылықты толтыратын бір дерек көзі ол 2001 жылы «Қазақстан» баспасынан шыққан «Азалы кітап». Бұл кітапта Қостанай өңіріндегі 1930-1950 жылдары саяси қуғын-сүргін құрбандары болып, жазықсыз жаламен атылған 1294 азаматтың аты-жөндері, туған жерлері алғаш рет толығымен жазылған. Солардың бірі, «Азалы кітаптың» 9-бетінде қазақ әдебиетінің іргетасын қалаушы, еліміздің абзал ұлдарының бірі биыл 95 жылдығын тойлағалы отырған облыстық «Қостанай таңы» газетінің алғашқы шығарушыларының бірі Бейімбет Майлин көрсетілген. Би-аға туралы жазылған еңбектер, естеліктер, мұрағаттық мұралар баршылық. Бірақ ол туралы әлі де тың деректер жетерлік. Облысымыздағы мемлекеттік мұрағатта Би-аға туралы бір құжатқа көзіміз түсті. Ол Б.Майлинге 1923 жылдың 13 қарашасында берілген № 617 мандат. «Арақарағай облысының Қостанай ояздық IV съезіне делегат» делінген. Екінші бір құжатта осы съезге қатысқан делегаттар тізімі бар. Онда 39 нөмірлі болып Б. Майлин аты жазылған. Оның жанында қарындашпен таспен басқандай етіп қол қойған. Бұл дерек біздер үшін аса қымбат. Б. Майлиннің өз қолымен ұстаған құжаттарды қолымызға алу, көзбен көру, журекпен қабылдау адамды тебірентетін жай. «Азалы кітаптың» 10-шы бетінде Мұхтар Бабақайұлы Мурзин есімі бар. Ол 1896 жылы Кеңарал болысы Меңдіқара ауданында дүниеге келген. 1935 жылы жасы қырықтан асар-аспас шағында ұсталып, өмірден өтті. Соңғы тұрған мекені Шымкент қаласы. М. Мурзин туралы не білеміз? Облыстық мұрағат деректері бойынша ол 1919-1926 жылдары қатарынан екі рет ояз және төрт рет болыс съездеріне, Қостанай губерниясының атқару комитетіне сайланып, әлеуметтік қамсыздандыру саласында жауапты қызметкер болған. Жеке іс қағаздарында (толтырылған мерзімі 1924 жыл, 12 қаңтар) Мурзин Мұхтардың партия қатарында болмағанын, орысша білім алғанын көрсетеді. 1926 жылы қазан айында Жітіқара болысы Жайылма ауылына Қостанай губерниялық атқару комитетінің өкілі ретінде «мәдени орталық» ашуға жіберілгені туралы іссапар куәлігі сақталыпты. Мұрағат құжаттар ішінен тіпті Мұхтардың әкесі Бабақай Мурзин туралы да деректер кездеседі. Мурзин Бабақай 1919 жылы қазан айында Кеңарал болысының төрағасы болып сайланған. Жеке іс құжатында отбасы жайлы да мағлұматтар сақталыпты: әйелі – Камила, ұлдары: Ахмет – 27-де, Мұхтар – 23-де, Ғазиз – 20-да, Қамза – 16-да, Төлебай – 6-да, қызы Рахила – 13-те, келіні Қазина – 25-те. Немерелері Еркентай (қыз бала) – 3 жаста, Зәкір – 1 жаста деп корсетілген. Тіпті азды көпті шаруашылығы жайлы да дерек жазылыпты. Мәселен, 1919 жылғы 26 желтоқсанда толтырылған құжат бойынша Мұхтардың әкесінде 60 жылқы, 40 қой, 200 десятина жер болған екен. Қарап отырсаңыздар, құрметті оқырман мұрағат орындары сарғайған қоймасы емес, тарихи бағалы деректер, рухани мұралар қазынасы деуге болады. Ал, енді «Азалы кітапты» социологиялық тұрғыда сұрыптап, сараласақ, 1294 адамның ішінде жазықсыз жазаланған 38 әйел бар екенін аңғарамыз. Ең жасы жазаланғанда 19 жаста ғана екен. Мекен-жайы Қарабалық ауданы Тереньтевка поселкесі. Ең үлкені – Ромашкина Евпраксия Ивановна, 1937 жылы 72 жаста болған. Мекен-жайы Қостанай қаласы. Ерлер арасында ең жасы Ли Су Ир, 1938 жылы жазықсыз жазаланғанда 19 ғана. Мекен-жайы Қарабалық ауданы Голощекино поселкесі. Ең қарты – Унтилов Демьян Федоривич, 1937 жылы 83 жастан асқан. Мекен жайы Таран ауданы Варваровский поселкесі. «Тарихтан тағылым – өткенге тағзым» 166 Кесте – 1. «Қызыл қырғынға» іліккен 1294 адам – 28 ұлттың өкілі 1 қазақтар 467 адам Немесе (36.1%) 2 орыстар 362 адам Немесе (28%) 3 украин 185 адам Немесе (14.3%) 4 кәрістер 79 адам Немесе (6.1%) 5 немістер 57 адам Немесе (4.4%) 6 еврейлер 30 адам Немесе (2.3%) 7 белорустар 26 адам Немесе (2%) 8 поляктар 21 адам Немесе (1.6%) 9 татарлар 10 адам Немесе (0.8%) 10 молдавандар 10 адам Немесе (0.8%) 11 румындар 9 адам Немесе (0.7%) 12 армяндар 8 адам Немесе (0.6%) 13 болгарлар 4 адам Немесе (0.3%) 14 мордвалар 4 адам Немесе (0.3%) 15 ирандықтар 3 адам Немесе (0.2%) 16 эстондар 3 адам Немесе (0.2%) 17 грузиндер 2 адам Немесе (0.1%) 18 башқұрттар 2 адам Немесе (0.1%) 19 латыштар 2 адам Немесе (0.1%) 20 финдер 2 адам Немесе (0.1%) Бұған қоса бір-бірден Австриялық, грек, күрд, қытайлық, литвалық, түрік, сыған, чуваш өкілдері бар. Білім деңгейлеріне қарасақ азапталғандардың 61-і жоғары білімді. 515-інің бастауыш білімдері бар да қалған 250-нің таза сауаты жоқ. Жастарына қарасақ, 1294 адамның: 173-і 20 мен 30 арасындағылар: 477-сі 31 мен 40 жасқа толғандар: 416-сы 41 мен 50-дің аралығында: 134-і 51 мен 60-тың ішіндегілер: 72 адам 61 мен 70-тің арасынды, ал 22 адам 70-тен асқандар болып шықты. Аталғандардың ішінде діндар адамдар аз болмады. Мысалы, Ақмолдин Мұхамбетжан молдалық қызметте жүрген кісі еді. Акимова Алифтина Петровна, Акимова Васса Семеновна, Элтеков Григорий Иванович барлығы да дін жолында жүргендер. Солармен бірге өзімен өзі жай жүрген ешқандай білім жоқ, қарапайым, жүйке емдеу ауруханасында ағаш шебері жұмысын атқарушы Слонов Лаврентий Осиповті де «үштік» атауға жібереді. 1937-1938 жылдарда 107 корей өкілдері жазықсыздан-жақызсыз атылып кетті. Бұлардың бәрі Уссири өлкесінің тұрғындары болатын. Қарап отырсаңыз, бұл кітап мазмұны маңызды мәні бар тарих сабағы ғана емес, тарихи сабақ дер едік. Қарап отырсаңыз, бұл кітап мәні бар тарих сабағы іспеттес. Бүгінде егемен мемлекетіміздің іргетасы қаланып, буыны бекіп, келешекте құқықтық, демократиялық мемлекет құруға бет бұрудамыз. Өркениетті ел болатынымызға сенім мол Қазақстан Республикасының Конститутциясында «Ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға хақысы жоқ. Ешкімнің азаптауға, оған зорлық жасауға басқадай қатыгездік немесе адамдық қадір – қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге иә жазалауға болмайды» делінген. Иә, жазықсыз кеткен жандарды еске алып, осындай ескерткіш кітап жарыққа шығардық. Өткендерді еске алып бас идік. «Өлі разы болмай, тірі байымайды». Биыл еліміздің тарихындағы айтулы оқиғаларының бірі Алаш қозғалысының 100 жылдығын да кеңінен атап «Тарихтан тағылым – өткенге тағзым» 167 өтудеміз. Сондықтан саяси қуғын-сүргін және аштық құрбандары мен Алаш қозғалысына ат салысқандарға арнап облыс орталығында жеке мұражай ашатын уақыт келді. жүктеу/скачать 7.5 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|