Қазақстан халқы ассамблеясы қарағанды облысының Әкімдігі
жүктеу/скачать 7.5 Mb. Pdf көрінісі
|
| сайлау құқынан айырылады;
– 1928 ж. «Аса ірі бай шаруашылықтары мен жартылай феодалдарды тәркілеу және жер аудару туралы» декрет, 1928 ж. 1-қазан – 1929 ж. 1-желтоқсан аралығында атылған шаруалар саны – 277 және 56498 шаруа жауапқа тартылды, олардың 34 мыңнан астамы сотталды. Көріп отырғанымыздай, Ф.Голощекин ауылды кеңестендіру жұмысы әлсіз, оны күшейту керек дей келе, бірінші кезекте қазақ байларын және рулық қатынастарды жою керек деп есептеді. Жергілікті кеңестер (1928 ж. 1 қазанда Қазақстандағы барлық кеңестердің 2199- ы қазақ шаруалары, 1209-ы орыс-украин шаруалары кеңестері болды) қазақ ауылдарындағы ғасырлар бойы қалыптасқан рулық-туыстық жүйеге қарағанда көптеген мәселелерді шешуде қауқарсыз еді. Сондықтан, бірінші кезекте, ауылдағы ауқаттыларға қарсы күресті күшейтуді ұсынды. Ол негізсіз емес де еді. Тек 1929-1931 жж. ұжымдастыруға қарсы 372 жаппай толқулар мен көтерілістер болып, оған 80 мыңнан адам қатысты. Авраам Линкольн «мықтыны әлсірете отырып, әлсізден күштіні жасауға болмайды, байды құрта отырып, кедейге көмектесу мүмкін емес» десе, А.Байтұрсынов «қазақтарда бай мен кедейдің арасында таптық қайшылық жоқ, оларда рулық мүдде немесе жалпы қазақтық мүдде таптық мүддеден басым түсіп жатады» деген еді. Алайда, аса ірі бай шаруашылықтары мен жартылай феодалдарды тәркілеу және жер аудару саясатының мәні қазақ қоғамы мен қазақ ауылындағы кеңестік билікке қарсы тұрар күштерді алдын-ала құрту және индустрияландыру саясатын пәрменді жүргізу үшін ауылда қатаң вертикальға негізделген жаңа билік құрылымын қалыптастыру болатын. 1928 жылғы ірі байларды тәркілеу 1928 жылғы 27-тамыздағы «Бай шаруашылықтарын тәркілеу туралы», 1928 жылғы 13-қыркүйектегі «Аса ірі және жартылай феодалдарды тәркілеу және жер аударуға қарсы әрекет жасағаны үшін қылмыстық жауаптылық туралы» және 1930 жылғы 19-ақпандағы «Жаппай ұжымдастыру аудандарында ауыл шаруашылығын социалистік жолмен қайта құруды нығайту жөніндегі және кулактар мен байларға қарсы күрес жөніндегі шаралар туралы» қаулыларына сүйенді. Науқан бойынша Қазақстанда барлығы 696 бай- феодалдар тәркіленсе, Гурьев округінде 24 адам тәркіленді. Бұл кешенді түрде және кең көлемді зерттеуді талап ететін тақырыптардың бірі. Атырау облыстық архивінде сақталған 1928 жылы округте жүргізілген ірі байларды тәркілеу, олардың азаматтық құқықтарын шектеу және жаңа билік орнауы жолындағы қуғын-сүргін шаралары туралы мәліметтер Атырау мемлекеттік университетінің тарихшы ғалымдары Ш.Нағимов, Л.Бердіғожин, А.Сарсенов зерттеулеріне жарияланып келеді. Архив құжаттары көрсеткендей, Гурьев округінде бай-феодалдарды кәмпескелеу шаралары 1928 жылдың 6 қазанында округте кәмпеске шараларын өткізу жөнінде комиссияның құрылуымен басталды. Алғашқыда өлкелік комиссия жоспары бойынша Гурьев округінде 40 шаруашылық, оның 35-і бірінші топ, 5-і екінші топ ретінде кәмпескеленуге тиісті болды. Округтік комиссия құрамында округтің төрағасы, округтік жер басқармасының бастығы, «Қосшы» одағының бастығы, округтік прокурор болған. Кәмпескелеу комиссиясына сенімді қызметкерлер, бірінші кезекте, коммунистер тартылған. Жоспарланған жұмысты жүзеге асыру «Тарихтан тағылым – өткенге тағзым» 169 үшін аудандық комиссиялар кәмпескелеу жүргізілетін ауылдардың бәріне арнайы өкілдер бөліп, оларды қажетті басшылық және үгіт материалдары мен қамтамасыз еткен. Округтегі 120 ауылға 98 уәкіл бөлінсе, оның 71-коммунист (72,4%), 5-комсомол (5,1%), 22 (22,5%) партияда жоқтар болған. Оларға көмек ретінде құрылған 48 комиссия құрамында 677 адам, оның 530-ы кедейлер (78,3%), 121-і батырақтар (17,8%), 26-сы орташалар (3,8%) және 10 әйел болды. Кейбір аудандарда үкіметтің байларды кәмпескелеу туралы тапсырмасын орындау үшін жергілікті шолақ белсенділер құлшына кіріссе, кейбір аудандарда әліптің артын бағып, онша белсенділік таныта қоймапты. Архив құжаттары көрсеткендей, округ жұртшылығының басым көпшілігі аудан орталықтарынан, Жайық өзені бойындағы ауылдардан қашықта құмды жерлерде (Мәмбет, Бәйет, Қарой, Орпа, Бекетай, Мыңтөбе, Жалаңшағыл, Тума т.б) көшіп-қонып жүрген. Соған байланысты науқан бойынша келген белсенділер өз жиналыстарына халықтың тек 16-17% ғана жинай алған. Соған қарамастан кәмпескелеуге ұшырауға тиісті байлардың бәрін дерлік қамтыған. Науқан барысында шабындық жерлерді қайта бөлу мен ауыл шаруашылығы объектілеріне салық салу, ауыл шаруашылығын ұйымдастыру, кеңестік аппаратты жат, дұшпан элементтерден тазарту сынды мәселелер де қойылды. Архив деректері көрсеткендей, конференциялар қызу түрде өтіп, барлық жиындарда өкілдер кедейлер мен батырақтардың осал жерлерін дәл тауып, «заман сендердікі, сендердің күндерің туды, байлардың мал-мүлкін ортақтандыруға бар күштеріңді салыңдар» деген сияқты сөздерді олардың санасына әбден сіңіруге тырысқан. Кейбір жағдайдаларда ауыл кедейлері өз ынтасымен өздерінің байларын ашкерелей отырып, оларды декреттің шеңберінде жазаға тартуға шақырды. Кедейлер мен батырақтар конфискацияға ұшыраған тұлғалардың және бөтен элементтердің өткендерін бұлтартпайтын «дәлелдермен» жеткізіп отырды. Мысалы, Новобогат ауданының Новобогат ауылында Жармағанбетов Ерғали есімді байды кәмпескелеу туралы жиналыста, оған қатысушылардың бәрі бір ауыздан оны кәмпескелеуді жақтап дауыс берген. Кедей Жақып Жантазиев өз сөзінде Жармағанбетовтің «зиянды элемент» екенін, 1916 жылы қазақтарды тіл жұмыстарына жинақтаған кезде, старшина Жармағанбетов оны тізімге енгізгенін, бірақ кейін бір бұқа мен 6 сом пара бергеннен кейін тізімнен алып тастағанын айтып, ағынан жарылған. Орта шаруа Аюпов Сұлтан кәмпескелеуге іліккен Омаров Майран туралы сөйлегенде, оның ауыл старшинасы болған кезінде болыс Жоламановпен тығыз байланыста болғанын, бір қойын сойып жеген батырақ Қалиды 6 жыл бойы тегін жұмыс істеткенін бетіне басқан. Есбол ауданы № 12 ауылдың азаматы Қарабаев Қаржаубай Беріш руының ірі өкілі, бұрынғы алашордашыл Әлжанов Ибраштың зиянды әрекеттерін жариялады. Декретке сай дін өкілдерін де қудалау жүрді. Мысалы, Есбол ауданы № 13 ауылдың молдасы Дүйісов ауылдық Кеңес пен Қосшы одағы шешіміне сай зиянды элемент ретінде қуғынға ұшырады. Айта кету керек, аудандарда өткен кедейлердің жиналыстарында көпшілік жағдайда байларды кәмпескелеу туралы мәселеден өзге сол кезде қазақ қоғамында орын алған жер дауы, шабындық дауы, жесір дауы сияқты мәселелер де көтерілген. Науқан барысында бұл жұмысқа орта шаруалар да тартылған болатын. Үгіт-насихат жұмыстарында барлық өкілдер орташаларға Кеңес үкіметінің тиіспейтінін, қайта оларға кедейлер мен батырақтар сияқты шаруашылықтарын нығайтуға көмектесетінін айтты. Бірақ уақыт көрсеткендей бас-аяғы 3-4 жылдан кейін орташалар да барлық малдарын ортаға салып, бір күнде кедей болып шыға келді. Дегенмен қалың жұртшылық әлі де болса мұндай қатаң шараларға баруға дайын емес еді. Сондықтан осы науқанға наразылық фактілері де болды. Мысалы, Теңіз ауданы Госрыбтрест №30 жалпы жиналысында трестің есепшісі болып істейтін Аполихин бай-феодалдардың мал-мүлкін конфескациялау барып тұрған тонаушылық деп бағалағаны үшін тиісті орындардың көз қырына ілініп, жазасын алды. Новобогат |