Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі ғылым комитеті философия, саясаттану және дінтану институты
III тарау. Қазақтың халық философиясының
жүктеу/скачать 1.97 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Қазақ философиясы тарихы
| III тарау. Қазақтың халық философиясының
дүниетанымдық ерекшеліктері не қымбат, не қиын?» деген үш сұраққа берген жауаптары дәстүрлі қоғамдағы рухани өмірдегі құндылықтар жүйесінен мағлұмат береді және олар көшпелі мәдениет туралы үстірт пікірлерге қарсы нағыз дәлелді қайтарым болады деген ойдамыз: 1 Тату болса, ағайын жақын, Ақылшы болса, апайың жақын. Бауырмал болса, інің жақын, Алдыңа тартқан адал асын, Қимас жақын – қарындасың, Сыбайлас болса, нағашың жақын. Адал болса, досың жақын. Еркелейтін немерең жақын. Өз ұрпағың – шөберең жақын. Жан серігің жас кезіңнен Бәрінен де әйелің жақын 2 Алтын ұяң Отан қымбат Құт-берекең – атаң қымбат Аймалайтын анаң қымбат Мейірімді апаң қымбат Асқар тауың – әкең қымбат Туып өскен елің қымбат Ұят пен ар қымбат Өзің сүйген жар қымбат 3 Арадан шыққан жау қиын, Таусылмайтын дау қиын Шанышқылаған сөз қиын, Дәл осындай жағдайда, Пана болмас өз үйің. Жазылмаса дерт қиын, Іске аспаған серт қиын. Ақылыңнан адасып, Өзің түскен өрт қиын. Не істеріңді біле алмай, Ашиды сонда бас, миың [11, 31 б.]. Сөйтіп, дала ағартушылығының қайнар бұлағы – ауыз әдебиеті десе де болады. Бұл ғажайып рухани мұрада қазақтың діліндегі, рухындағы қасиеттердің бәрі бар. Онда халықтың этникалық 212 Қазақ философиясы тарихы (ежелгі дәуірден қазіргі заманға дейін) келбеті, ғұламаларының өрге қарай сүйреген ұлағатты сөздері, рухани бағдарлары бар. Сондықтан рухани құндылықтардың інжу- маржандарын билер шығармашылығынан да, шешендік сөздерден де, мақал-мәтелдерден де көптеп таба аламыз [12, 50–52 бб.]. Міне, осы рухани дүниенің өзіндік келбеті жаһанданудың табанына тапталмауы керек. Ағартушылық іс-қимылымен танымал болған Ыбырай Алтынсарин қазақ жастарының білімді болғанын қалады, жаңа мектептер ашуға ат салысты. Өзі оқулықтар жазып, педагогикалық көзқарастарын жүйелеп жеткізе білді. Ол ескі діни мектептердегі жаттатып оқыту әдісіне қарсы тұрды, оның орнына ғылымның әр саласынан түсінік беретін пәндік оқуды қуаттады. Бұл мұғалім мен оқушы арасындағы сұхбатты қатынасты өрбіту жөніндегі жаңаша көзқарас болатын. Қазіргі кезеңде педагогикада осы мәселе өзекті кейіпте енуде. Ақындығы бар ағартушы өзі жазған не елден алып өңдеген өлеңдерінде олардың тәрбиелік, нақыл-насихаттық мәніне ерекше зер салады. Сол арқылы жас буынды ізгілік пен адамгершілікке, әділдік пен әдептілікке, зейінділік пен еңбекке баулуды көздейді. Бұл топтағы жырлар көбінесе мағынасы мақал-мәтел сияқты өткір, көлемі шағын болып келеді. Мәселен, ақын «ұрлық түбі қорлық» деген мәтелдің мәнін тереңірек ашып, былай жырлайды: Араз бол кедей болсаң ұрлықпенен, Кете бер кессе басың шындықпенен. Қорек тап бейнеттен де, тәңірім жәрдем, Телмірме бір адамға мұңлықпенен, – деп Ақиқат алдындағы емтиханда тек адалдық, шынайылық, еңбек- қорлық қана адамға серік болатынына меңзейді. Ал келесі бір еңбегінде «Тура биде туған жоқ, туған биде иман жоқ» деген мақалды былайша жыр жолдарына қосады: Азған елдің билерінің Барар болсаң алдына, Алым бермей тамағына Қарар ма ол сенің әліңе. Қораңдағы малыңа Төре берсе керек-ті, – деп парақорлық сияқты келеңсіз құбылыстың әлеуметтік ортада іріткі салатынын, адамды рухани дамудан алшақтата түсетіндігін |