Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі «Ғылыми қазына» мақсатты бағдарламасы
жүктеу/скачать 2.92 Mb. Pdf көрінісі
|
| Артында атақты ердің қалса сөзі,
«Өлді» деп өкінбеймін оның өзі. Қисынсыз кедергінің керегі не, Базарлап болғаннан соң қайтар кезі («Абайды оқығанда»), – деп одан үлгі алған халқымыздың ғұлама ақыны, «Шаһнаманы» қазақша жырлаған Тұрмағамбет Ізтілеуов те Рабғузи әңгімелерінің кейбірін өлеңге айналдырып жазды. Рабғузидан тәлім- тәрбиелік мәні бар, қызық сюжеттерді таңдап ала білген. Тұрмағамбеттің аса көңіл аударғаны – Лұкман Хакімнің әңгімелері. Бір өлеңінде – Лұқман Хакімнің үш өсиетін баяндайды. Өлең 1906 жылы жазылған. Басына «Лұқман Хакім», «Рабғузидан», – деп көрсетіп еткен 120 . Мазмұны: Ұлына үш насихат айтты Лұқман, Олардың оңалмас жан сөзін жыққан, – Бұларды болма өмірде ұмытушы, Сүйікті, – деді, – ей ұлым, іштен шыққан! Жасырын сырыңды айтпа қатыныңа, Жаңа мал біткеннен қарыз алма, мықтан! Патшаның жендетімен жақын болып, Жаныңа зақым қылар, жүргізбе ықтан! Лұқпанның үш өсиетін сынап көрмекші болып, баласы әкесінің айтқанының бәрін керісінше істейді: «Бұлардың барлығын да байқайын», – деп, Бір қойды қақтап сойып, қапқа тыққан. Күн батып, көз байланып, болғансын түн, Көшеден хәулісіне қарай ыққан. Үйіне арқалаумен алып келіп, Сұрланған секілденіп «шынттап, қорыққан» – Қатыным, қапияда қанын төктім, Адамның жаңа жолда бір жолыққан. Көмейік, көрсе біреу, көрсетпес күн, Осы үйдің ортасынан ашып оқпан... ... Жүргеннен жаңа байып және ақша алды Ділдалы тапса дағы байды тоқтан. Дәруха деген патша жендетімен Дос болды «аларсың», – деп, – мені шоқтан». Ақыры күлкілі жағдайға ұшырап, басы өлімге тігілді. Шынын айтып, көзін жеткізген соң ғана хан босатты. 120 Тұрмағамбет Ізтілеуов. Назым. Алматы, 1972, 114-117 беттер. 227 Әлқисса алып сыйлау ақырында, Құтылып қайтты осы дабырықтан. Тұрмағамбеттің Рабғузидан алып жазған екінші өлеңі: «Ата мен бала» 121 . Мұнда жас та болса, ақылымен әкесінен асқан баланың оқиғасы былай баяндалған. Бір байдың бір қора қойы егіншінің егініне түсіп жеп кетеді. Екеуі арызданып Дәуітке келеді. Сонда Сүлеймен былай болсын дейді: Сонан соң Сүлеймен айтты қой иесіне: – Үзбесін егісінен ол да үмітін. Абзалдап атыз-жабын, жаздай күтіп, Қалдырмай қырмандап бер ішетінін. Қойыңның соған дейін сүтін ішіп, Қайтарсын қырқар кезде жүн-түбітін. Қой иесі, Сүлейменнің сөзіне риза болады. Тұрмағамбет ақын әңгіменің тәлім-тәрбиелік жағын аша түсіп, оны үлгі, ақыл-кеңес беретін жолдармен аяқтайды: Бек тұтып «бала» демей білім бар-ды, Ағартқан ақымақтар көп алқым, ұртын. Оларды төрге отыртып төре еткенмен, Көрсетер кеміс ойлар ақыры бетін. Келмесе орынға ісің, өкінішпен, Көрерсің бұл жаһанның ақыретін. Нендей бір тартып қасірет, шегіп жапа, Жағарсың ақылды ердің ақыры отын. «Жас демей, ақылы барды аға тұт», – деп, Данышпан айтқаи Лұқпан, Аплатон. Бұл келтірілген мысалдардан мыналарды аңғарамыз: Рабғузи кітабы сонау ескі заманда, ескі түркі тілінде жазылса да, кейінгі қазақ арасында түгелдей жат сарын, түсініксіз, бөтен дүние саналмай, ертеден-ақ белгілі болған, көп таралған. 121 Тұрмағамбет Ізтілеуов. Назым. Алматы, 1972, 118-119-беттер. |