Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі «Ғылыми қазына» мақсатты бағдарламасы
жүктеу/скачать 2.92 Mb. Pdf көрінісі
|
| Саба ыснайұрда йыгач баң салұр,
Бұлұт йыглайұрда чечаклар күләр. Бустан ічінда кіріб дайым Сенің бірла көңлүм ойнау тіләр. Самала жылынғанда ағаштар түйін салар, Бұлттар жылағанда — гүлдер күлер. Өзіңмен бақ ішіне барып әркез Күліп-ойнап жүруді көңілім тілер. 219 *** Жоғарыда айттық, «Рабғузи қиссалары» бірінші рет Қазанда 1859 жылы Н.И.Ильминскийдің бастыруымен жарық көрген. Бұл нұсқаны 1881 жылы Шамсуддин Хусаинов қайта бастырады. Қиссаның 1859 жылғы тағы бір басылымы бар. Ол — Рахматулла Амирханұлыныкі. Мұнан кейін 1873, 1891, 1899, 1914 жылдары басылғандығы белгілі. А.Соловьевтің, Н.Ф.Катановтың көрсетуі бойынша, университет баспаханасының өзінде ғана 1859 жылдан 1891 жылға дейін 6 рет басылып шыққан 110 . «Қиссаның» бұлардан басқа Ташкенттік басылымдары бар. Кітаптың бұлайша XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың бас кезінде қайта-қайта көп басылуының себебі не? Бірінші себеп, сол кезде Қазан, Ташкент, Орынбор, Астрахань, Қырым, тағы басқа қалаларда шығыс халықтарының тілінде баспаханалар ашылып, жалпы кітап бастыру жүмысының өркендеуі еді 111 . Бір ғана Қазандағы Азия халықтары баспаханасы 1896 жылға дейін 176 кітапты көпшілікке ұсынды. Басылған кітаптардың мазмұны әртүрлі болды: «Қобыланды батыр», «Ер Тарғын», «Қозы Көрпеш — Баян сұлу», «Біржан сал мен Сара қыздың айтысы», «Мың бір мақал» сияқты ауыз әдебиетінің үлгілері, Ыбырай Алтынсариннің хрестоматиясы, М.Көпеевтің, Н.Наушабаевтың, М.Қалтаев пен С.Дөнентаевтың, тағы басқалардың төл шығармалары, шығыстық сюжетке жазылған қисса- дастандар: «Ләйлі — Мәжнүн», «Сейфулмәлік», «Таһир — Зуһра», Жүсіп — Зылиха» т.б. Орыс тілінен аударылған кітаптар: Пушкиннің «Капитан қызы», Қрыловтың «Мысалдары» т. б. Діни қиссалар: «Қисса Жұмжұма», «Мұхаммедтің миғражға шыкқан қиссасы», «Салсал», «Зарқұм», «Сейітбаттал», «Қисас-ұл әнбияның» бірнеше аударма варианттары, пайғамбарлар өмірі жайлы діни шығармалар, шариғат, оқулық кітаптары шықты. Бұлардың көпшілігі бірнеше реттен басылып таратылған. Қазандағы Чирков баспаханасынан «Шараят ұл имам» 50 000, университет баспаханасынан «Қырық хадис» кітабы 10 000 дана болып шыққан. Діни кітаптардың басылуына мұншалықты көп көңіл бөлінгендігінің өзінше себебі бар. «XIX ғасырдың ортасынан бастап мұсылман дін басылары қазақты мұсылмандық жолдан шығармауды мықтап қолға алды. Қазақ арасында дін оқуын, дін жұмысын, жалпы мұсылманшылық үгітті күшейтуге тырысты. Осы максатпен муфтилер Бұхарда, Самарқандта, Қазанда, 110 Соловьев А, Катаное К Ф. Каталог книг отпечатанных в типографии императорского университета с 1800 по 1890 года. Казань, стр. 395. 111 Кенжебаев Б., Есназаров Ө. XX ғасыр басындағы казак әдебиеті Алматы, 1966, 7— 10-беттер. 220 Уфада оқыған татар, башқұрт, қызылбас молдаларын қазақ даласына көптеп жібере бастады. Мұсылман дін басыларының бұл іс-әрекеттерін патша өкіметі қолдады. Қазақ арасына шеттен келген молдалардың кейбіреулері араб, фарсы ертегілерін, арабтың әулие, пайғамбар, сахабалары туралы аңыздарын, әңгімелерін қазақ тіліне аударып бастырды» 112 . Алайда, олар тілін неғұрлым түсінікті кылу мақсатында көне түркі тілінде жазылған ескерткіштерді татарша-шағатайшаға жақындатып, редакциялап, кейінгі, жаңа жазылған шығармаларды да шұбарлап жіберді. «Ол кездегі кітап жазушылар мен бастырушылар татар, қазақ, башқұрт тілінде аралас берілген қағидалар түрік тектес халықтарға түсінікті де жақын болады, осыдан келіп жалпы түркі тілін жасауға болады деп ойлады. Бұл сол кездегі реакцияшыл ағым өкілдерінің — пантюркистер, панисламистердің ұстаған жолы еді» 113 . Мұндай рухтағы кітап бастырушылар шығармалардың діни жағын баса көрсетуге, реті келсе жалпы мазмұнын да өздерінше бұра тартуға тырысты. «Рабғузи қиссасының» да кезінде сондай ықпалдың уысына түскенін мынандай мысалдардан көруге болады. Рабғузи өз кітабына «Қисас-и Рабғузи» деп ат қойдым»,— деп айқын жазған. Бұл сөз кейінгі баспаларының бәрінде дерлік бар. Солай бола тұрса да, біресе «Қисас Рабғузи», біресе «Қисас-ұл әнбия Рабғузи», көбіне «Қисас-ұл әнбия» болып басылған. Шын аты «Рабғузи қыссалары» болса, кейін «Пайғамбарлар қыссалары» деп өзгертілген. Бұл сөз жоқ, діндарлардың кітаптың діни жағын баса айту мақсатынан туған. Кейде мазмұны, әсіресе, тілі өзгеріске ұшыраған. Кейбір қиссалар қысқартылып, татаршаланып кеткен. Мысалы, «Қисса Жүсіп» 1856, 1873 жылғы басылымдарында 78 беттей болса, 1899, 1910 жылдары 71, 1915 жылы – тіпті қысқартылып кеткен – 58 бет. Әйткенмен, таза діни кітаптар негізінен діни сауатты қожа- молдалардың, бай, би, әкімдердің кітабы болды. Ал, халық ішінен екшеп, өмірге жақынын таңдап алып, бірден-бірге таратты. Замана шындығын, теңсіздік жайын проблема етіп көтерген, көркемдік қасиеті, сөз өрнегі айрықша әсем, қазақ айтыс өнерінің шоқтығы биік үлгісі, атақты «Біржан — Сарада»: жүктеу/скачать 2.92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|