Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі «Ғылыми қазына» мақсатты бағдарламасы
жүктеу/скачать 2.92 Mb. Pdf көрінісі
|
| Сақы
130 . Бір замандарда Иран, Орта Азия елдерінде жаугершілікте қолға түскен сымбатты жігіттерді ел билеушілер өздеріне шарап құюшы етіп алатын болған. Сақылар ән салып, өлең де шығара алатын сұлу жігіттерден іріктелген. Олар өзі туып өскен жер мен құлдықтағы елін мәдени жағынан жақындастырушылар да болды. Себебі жүрген жерінде өз халқының өлең-жырын айтумен бірге, өз репертуарларын жаңа өлең, жаңа сюжеттермен де толықтырып отырған. Содан сақинама деген лирикалық жанр тараған. Бір қызығы, осындай сақылардан ел билеушілер де шыққан. Мысалы, Фирдоуси тусында Иран тағына патша болған Махмұд бір кезде құл екен. Өзі түркі тайпаларынан шығыпты. Кейін ол өз қызметшісі Аязды әмір етіп сайлапты. Осыдан барып құлдан патша болған қарапайым еңбек адамдарының образы Орта Азия әдебиетіне кең таралып кеткен («Аяз би» ертегісі.) Жыртық шапанын босағаға іліп қойып: «Аяз, әліңді біл», – деген сөз содан қалса керек. * * * Түркі халықтары әдебиетінің жанрында араб, парсы терминдері көп қолданылады. «Қисса», «Хамса», «Нама» т.б. Олардың біразы қазіргі қазақ дебиетінде де кездеседі (сапарнама, жолнама). Хорезми өз творчествосында наманы қолдану арқылы түркі халықтары әдебиетінде намашылыққа кең жол ашты. Наманың жанрлық формалары көп: 1. Эпикалық поэмалардың циклі (Шаһнама). 2. Жеке поэмалар (Ескендірнама, Шайбанинама, Бабурнама т. б.). 3. Саяхатта, сапарда көрген-білгені, алған әсері жайындағы шығарма. 4.Өлеңмен жазылған арнау (Хорезмидің «Махаббатнамасы», 130 Короглы Х.Г. Взаимосвязи эпоса народов Средней Азии, Ирана и Азербайджана. М, 1983, стр 21-24. 237 Ходжендидің «Латафатнамасы», Амиридің «Дахнамасы»). Бұлардың ерекшелігі сол: арнау ретінде ынтықтық, сүйіспеншілік сезімдер, ғашықтық мұң баяндалады. Осы соңғы формадағы намаларда ғашыктық нәзік сезімдер бір-біріне жазған арнаулар арқылы көрінеді. Хорезми «намашылыққа» жол ашып қана қойған жоқ, оны дамытты. Оның поэмасында жігіттің сұлу қызға ынтықтығы баяндалады да, қыз жауабы жігіттің өз сөзінен белгілі болады. Бұл тәсіл сол кездегі әдебиетте тың жаңалық болатын. Кейін мұндай «намалар» лиро-эпикалық поэмаларға айналып кетті. «Махаббатнама» – лирикалық поэма. Дастанда араб, парсы, түркі поэзиясының өлең түрлері мол қолданылған. Олар төмендегідей: Бәйіт – екі жол өлең. Бұл қазіргі қазақ өлеңдерінде де қолданылады. Ғазал – араб, парсы поэзиясында XIII-XIV ғасырлардан бастап қалыптасқан өлең түрі. Ғазалдың әйгілі шеберлері Хафиз, Сағди болған. Мұнда көбіне сүйіспеншілік, махаббат сезімдері жырланады. Ғазалдың алғашқы екі жолы бір-бірімен ұйқасады да, ары қарай шалыс ұйқас болып келеді. Ғазалдың тағы бір ерекшелігі – соңғы бәйітте міндетті түрде автордың аты айтылуы тиіс. Дастанда осы ерекшелік сақталған. Хорезми ғазалдары 8-12 бәйіттен тұрады. Мәснауи – араб, парсы, түркі әдебиетінде кездесетін өлеңнің формасы. Әр екі жолы өзінше ұйқасады. Қазіргі әдебиетіміздегі кезекті ұйқасты өлең сияқты. Мәснауи «Махаббатнама’ да» көбіне үш бәйітті болып келеді: Қыйт’а – түркі өлеңіне араб, парсы поэзиясынан ауысқан түр. Ұйқасы а –б–в–б–г–б болып келеді. Ақындар шын сырын, арман-тілегін осында айтады. Ғазалдан айырмашылығы соңында автордың аты кірістірілмейді. Хорезмиде қыйт’адағы бәйіт саны – бесеу. Фард – ғазал, мәснауи, қыйт’ а сияқты түркі өлеңінің формасы, араб тілінде жеке, біреу деген мағына береді. Ұйқасы, мазмұны жағынан шығарманың негізгі сюжетінен бөлек, өз алдына тұратын екі жол өлең. «Махаббатнаманың» соңына көшірмеші қосқан фард мынау: 473. Тілегім сол, пірім-ау, дүниені қаратқан, Ұмыта көрме пендеңді, Құдайым, өзің жаратқан. «Махаббатнама» дастаны аруз өлшемімен жазылған. Дастанның тілі бай да, көрікті. Автор сөзді образды, айшықты, ажарлы қолдана білген. Онда эпитет, теңеу, метафора сияқты сөзге сұлулық беретін көркемдік құралдар мол. Сұлулықты, әдемілікті, мәңгі өлмейтін нәрсені көркем тілде күнге, 238 айға теңеп айту көне уақыттардан бері келе жатса керек. Мұның мысалы «Махаббатнамада» жиі кездеседі. Көркем теңеу кестесінің күрделі, образды ойды бейнелеуін мына жолдардан да көруге болады: 44. Бал-шекердей тәтті тоты тіліңіз, Түсірді ауға неше жандар құмайын, 47. Өзің деп келген Хорезмиді есірке, Есіркегеніндей шаһтардың құлы менен малайын, 76. Соғысқа кірер бейне тойға кіргендей Ашыққан бөрі қойға кіргендей. Батырды, жауынгерді аш бөріге теңеу – түркі әдебиетінде көнеден келе жатқан дәстүр. Мысалы: Әкем қағанның қосыны бөрідей болыпты, Жаулары қойдай болыпты. жүктеу/скачать 2.92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|