Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі «Ғылыми қазына» мақсатты бағдарламасы
жүктеу/скачать 2.92 Mb. Pdf көрінісі
|
| Ғайып, ерен, қырық шілтен – қисса-дастандарда жиі кездесетін
кейіпкердің бірі: Кемпір айтты: «Піріңмін, ғайып ерен, Алғалы келіп тұрмын хабар», – дейді («Мұңлық- Зарлық»). «Алпамыста»: Ғайып ерен пірлерім, Бұл пәледен өзің қақ. «Чилтон» сөзі парсыларда: «көрінбейтін қырық қолдаушы» деген мағынаны білдіріп, ал түрік тілдерінде оған қырық сөзі қосылып айтылады. Тілшілердің дәлелдеуінше, демонологиялық сипаттағы кейіпкер. Қазақтағы «шілдехананың» өзінің түбірі «чил» – қырық. Қырық күннен соң ғана жаңа туған баланың шашын, тырнағын алып, той жасайды. «Қорқыт атада» «Дерсеханұлы Бұқашхан баянында» қырық уәзірдің кесірінен, Дерсехан өз ұлы Бұқашты жаралайды. Сол кезде: «Бала сол араға жығылған кезде, боз атты Қызыр келіп, баланың жарасын үш мәрте қолымен сипайды. «Бұл жарадан саған өлім жоқ, қорықпа, тау шешегі мен ананың сүтін жақса, жазылады», – деп, көзден ғайып болады. «Ғайып ерен, қырық шілтеннің» қырық шілтені – күдіксіз анықталған тіркес. Ал «ғайып ерен» жөнінде әржақты пікірлер бар (Әміров Р., 1982): Бірінші пікір: ғайып ерен – көрінбейтін қолдаушы. Ол жеті топқа бөлінеді, алтыншы топ – қырық шілтен. Екінші пікір: ғайып ерен – жабайы аң. Үшінші пікір: ғайып ерен – парсының «ғайб йаран» деген сөзі. Яғни, ғайыптан пайда болған дос. Әрине, осы айтылған пікірлердің бәрінің жаны бар, сөз төркінін анықтауға көмектесетіні даусыз. Бірақ, «ерен» түріктің сөзі ме деген ой келеді. Ежелгі түрік ескерткіштерінде «ерен» сөзін көп кездестіреміз. 292 ол сөз көбіне «алып» сөзімен қосарлана келіп отырады. Мысалы, «алып ерен». Бүгінгі қолданыста «ерен ерлік», «ерен қимыл көрсетті», – деп жатады. «Ерен» сөзінің түбірі – «ер». Махмұд Қашқариде: Ерен албы ұқұштылар, Қыңғыр көзін бақыштылар. Төлмүн қару тоқұштылар, Қылыч қынға күчін сығды, – деген жолдар бар. Қазақшасы: Ерен алыптар ұғысты, Қыңыр көзбен бағысты, Барлық қару тоғысты, Қылыш қынға күшпен сыйды. Түрік тілдерінде «ерен», «аран» сөздерінің түбірі бір – ер, ерлік. «Арандай аузын ашады, аяғын топ-топ басады», – дегендегі «аран» да «ереннің» бір түрі болса керек. Ар, арлан, өр, ер сөздері де тазалық мағынасында айтылатынын ескертеді. Біздіңше, «ерлік» деген ұғымды да берсе керек. Қорытындылай келсек, қисса-дастанның негізгі фабулалық желілері ең көне шығыстық мифтерден бастау алып, миф мәдениетін жеткізуші ретінде маңызды рөл атқарады. Қисса сюжетіндегі тұрақты желілердің түп-төркіні ежелгі мифтерден, оның хатқа түскен нұсқалары «Гильгамеш» пен «Авестадан» да табылып жатады. «Авестаның» иран, үнді, араб, Орта Азия елдеріне кеңінен тараған, сонымен қатар қазақ мифологиясындағы қайнарлардың бірі екені ондағы мифтердің қисса-дастан сюжеттерінде, түрік әдеби ескерткіштерінде, өмір салтында сақталғанынан көрінеді. Қисса-дастандарға сюжеттік жағынан түпқазық болған тұрақты желілерге «қасиетті мекенді» суреттеу, «нұрдан жаралған» қаһармандар, «қасиетті ағашты» дәріптеу, «хан қызының жауына болысуы», «түс көру», «Дәуіт пайғамбар және тойымсыздықты» сынау, «Сүлеймен пайғамбар және оның жүзігінің қасиетін» сипаттау, «Жақып пайғамбар және қаһарманның қыз әкесіне жеті жыл қызмет етуі», «патша әйелінің өгей баласына ғашық болуы», «патшаның тастанды баласы және аң асыраған бала», «мұнара басындағы қыз» т.б. жатады. Итбастар елі, дию, самұрық, пері, ғайып ерен – қырық шілтен т.б. мифтік бейнелер де қисса-дастандардан жиі орын алған. Итбас адамдардың көне Египет мифтерімен байланыстылығы, оны зоорантропоморфтық бейнелер екені аңғарылады. Қорыта айтқанда, қисса-дастандар миф тақырыптары мен желілерін, мифтік бейнелер мен қаһармандарды жаңғыртқан ежелгі әдебиеттің жанры демекшіміз. |