Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі «Ғылыми қазына» мақсатты бағдарламасы
«Қисса-Жүсіп» (ХІІІ ғ.) және «Жүсіп-Зылиха» (ХХ ғ. басы)
жүктеу/скачать 2.92 Mb. Pdf көрінісі
|
| «Қисса-Жүсіп» (ХІІІ ғ.) және «Жүсіп-Зылиха» (ХХ ғ. басы)
нұсқасы. Қазақ арасында «Жүсіп-Зылиха» деген атпен белгілі болған бұл сюжеттің негізін ежелгі мифтерден, Таурат пен Інжіл, Құран оқиғаларынан алып, алғаш түрік әдебиетінде ХІІІ ғасырда (1212-1233 жылдар арасы) тірілткен адам - Әли. Одан кейінгі ХҮ ғасырда «Иусуф уа Зулайха» атты поэма жазған Дүрбек, өзін осы сюжетті түрік тілінде бірінші жазған кісімін деп білген (Дүрбек., 1959-22-23). Науаиді зерттеуші ғалымдар оның ақынар антологиясындағы үш жүз отыз алты ақын өмірінен келтірген деректерінің ішінде «Қисса Жүсіптің» туындыгері Әли туралы ештеңе айтылмайтынын көрсетеді (Джавад Алмаз., 1960-2). Олай болса, бұл шығарма Дүрбек пен Науаи өмір сүрген ортаға белгісіз деген сөз. Ал, «Қисса Жүсіпті» көбірек зерттеген татар ғалымдары Тагирджанов Г., Джавад Алмаз, Усманов М., Хисамов Н.Ш. бұл ескерткішті ежелгі Бұлғар бойынікі деген дәлелдер келтіруге тырысады (Тагирджанов Г., 1970; Усманов М.А., 1972; Хисамов Н.Ш., 1979). Одан бұрынырақтағы орыс түркологтары Самойлович А.Н., Бертельс Е.Э., Броккельман К., Э.Нәжіп сияқты ғалымдар бірі – Кіші Азияда, бірі – Орта Азияда, бірі – Еділ бойында туған дейді. Орта Азияда туды деуіне себеп болған нәрсе – Әли қиссасының сопылық көзқарастары тұрғысынан Ахмет Йассауи «Хикметтеріне» ұқсастығы болатын (Тюркологический... 1972). Біз неміс ғалымы К.Брокельман айтқан, бұл қиссада оғыз тілінің элементтері көптігін тілге тиек ете отырып, оны Бұлғар ескерткіші дегеннен гөрі, оғыздардың ежелден мекені Сыр бойы екенін ескеріп, осы 300 өңірде туған қисса деген пікірге келеміз. Бұл қиссаның қазақ арасында кең тарағанын ХХ ғасыр басындағы Жүсіпбек Шайхұсламұлы, Құлмұхамед Байуғлы нұсқаларының жазылуынан аңғаруға болады (Қыраубаева А., 1988-59-60). «Қисса-Жүсіптің» Йассауи шығармаларының дәстүрін жалғастырғаны жөнінде Қожа-түрік Анкарадан шыққан «Түрік әдебиеті тарихы» (1964) еңбегінде: «Йассауидің діни шығармаларында қалыптасқан түрік төрттағандары үлгісінде өлеңмен жазылған Әли романы қандай тамаша!», – деп тамсанады. Әлидің «Қисса-Жүсібі» түсініктілігімен ерекшеленеді. Өйткені, онда ежелгі «Иосиф» мифтерінен (ол туралы бірінші тарауда айтып өткенбіз) Иосиф пен Потифардың жұбайының оқиғасы ғана бөлек алынып, басқаларын осы фабулалық желінің айналасына жинақталған. Сөйте тұра, өзіне дейін Фирдоуси, Ансари жазған парсы поэзиясының ықпалына берілмей, түрік өлеңінің үлгісімен, төрт жолды өлең түрімен шығарады. Тағы бір ерекшелігі – түрік фольклорын пайдаланады. Осылардың өзі Әли шығармашылығынан түрік Оянушылығының көріністері байқалатындығының куәсі деуге болады. Осы тұста Е.Э.Бертельстің мына пікірін келтіре кеткен жөн: «Әли парсылық туындыгердің ізімен кеткен жоқ. Өз халқының өлең үрдісін сақтап отырып, шығармасын төрттаған түрінде ааба схемасымен жазып шыққан. Бұл өлең түрі бірқатар түркі халықтарында қазіргі күнде де қолданылады» (Бертельс Е.Э., 1939. №9). «Қисса-Жүсіптің» көшірмелері Берлин, Дрезден, Ленинград, Қазан қалаларында сақтаулы. Қазан кітапханаларынан және жеке адамдардан жүзге жуық көшірмелері табылған (Джавад Алмаз, 1960). Бірнеше рет кітап болып басылған. Бұл қиссаның қазіргі қазақ тілінде белгілі қиссашыл ақын Жүсіпбек қиссасын қатар ала отырып қарастырдық. Жүсіп пайғамбар оқиғасын парсы-түрік тілдерінде көптеген ақындар жазды. Оның түпкі нұсқасы, әрине, Құранның 12-сүресі және Фирдоуси жырлаған «Жүсіп-Зылиха». Бірақ Әли, Жәми, Дүрбек – үшеуі сүйенген бір ортақ негіз ХІ ғасырда өмір сүрген Герат ғалымы Абдаллах Ансаридің (1006-1088) прозалық сюжеті екені анықталып отыр. Оны алғаш салыстырып зерттеген Е.Э.Бертельстің шәкірті өзбек ғалымы Э.Р.Рустамов (1966), татар ғалымы Н.Ш.Хисамов (1979) болды. Ал Фирдоуси «Жүсіп-Зылихасын» жазғанда ІХ ғасырда өмір сүрген Табаридің Құран тефсірін қарағаны мәлім. Рабғұзидің «Қисас-ул әнбиасындағы» «Қисса Жүсібі» Ансаридің ғазал аралас келіп отыратын прозалық шығармасы «Анис Мүридин уа шамс ал-маджалисіне» «Мүридтер досы және мәжілістер күні» сүйеніп жазылған деген пікір бар. Әли бұл шығармасын араб-парсы тіліндегі кітаптардан алғандығын өзі де көрсеткен: 301 Исуф саучы қиссасын қылдұқ ғайан, Ғараб ғажам діл едінче қылдұқ байан. (Қисса мәтіні қазан баспасынан түсірілген микрофильмнен және Хисамов Н.Ш. ұсынған нұсқалардан алынды. Аудармасын өзіміз жасадық). жүктеу/скачать 2.92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|