Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі «Ғылыми қазына» мақсатты бағдарламасы

72
Мынадай бір қызықты жайды да айта кеткен жөн.
Жеңілген елге ханды, бекті батырдың өзі сайлауы жырларымызда о 
бастан-ақ желісін үзбей келе жатқан жалғасты дәстүр екенін аңғарамыз.
Мысалы, Орхон жырларында Білге қаған, Күлтегін өздері жеңген 
елдерге шад, бек тағайындайтын болса, Алпамыс қалмаққа Кейқуатты 
патша етеді.
Патша болды Кейқуат 
Қалмақтың қалың еліне
Эпостарда быт-шыт болып ыдырап кеткен, өлімші халге жеткен 
халықты қайта жиып, қалпына келтіретін де, ел-жұрт ететін де — сол ба-
тырлар. Батырлардың негізгі міндеті өз Отанын сыртқы жаулардан қорғау 
болса, сол қорғаудағы мақсат — ел тұрмысын жақсарту. Жырларда осын-
дай маңызды мәселе де ерекше орын алады. 
Табғаштардың «тәтті сөз, асыл дүниесіне алданған», өз арасында іріткі 
шығып, бағынбай, бағытсыз кеткен түрк халқы жайында «Күлтегін» 
жыры:
Аштықта тоқтықты түсінбейсің, 
Бір тойсаң аштықты түсінбейсің, 
Сондығың үшін алдандың, 
Ханның тілін алмадың. 
Жер-жерге бардың, (сандалдың),
Аштықтан әбден арыдың,— 
деп, ашына әрі оларды жазғыра жазады.
Әйелі — күң, ері құл болып, осылай тозып кеткен халықты атамекеніне 
қайта жинап қоныстандыратын — Күлтегін.
Күлтегіннің ерлігінің арқасында түрк халқының:
Кедейі бай болды, 
Азы көп болды, 
Құл құлды болды, 
Күң күңді болды.
Сөйтіп, ешкімге кіріптар болмай бейбіт өмір сүрді. Осындай жәйттерді 
«Қобыланды», «Алпамыс» жырларынан да кездестіреміз.
Қобыландының жырақта жүргендігін пайдаланып, Алшағыр оның 
елін шауып алады. Қалмақтың құрсауынан босатып, ызғыған қыпшаққа 
берекені қайта дарытатын — Қобыландының өзі:

73
Қалың қыпшақ жағалай 
Қараспан тауға қоныпты. 
Кемшілік көріп кәпірден 
Пенде болып байланған. 
Жылаған қыпшақ баласы 
Бұрынғыдан екі есе 
Бақ-дәулетке жолықты. 
Қалмақтан алған көп олжа 
Бөліп берді еліне, 
Пақыр, кедей кеміне, 
Кедейі байға теңеліп, 
Риза болды бәрі де.
 
 
 
(Қазақ эпосы, 181-бет)
Орхон, «Қобыланды» жырларындағы жағдайды «Алпамыстан» да 
көреміз.
Байбөрінің қателігінен Қоңырат елі ыдырап, тозып кетеді. Неше түрлі 
азап-қиындықты басынан кешіріп, ұзақ сапардан Алпамыс батыр еліне 
қайта оралғанда: Ұлтан құлы бек болған; бабасы — жалшы, әкесі — құл, 
анасы мен қарындасы күң болған; Жәдігері — доғаға, жесірі саудаға 
түскен ақыр заманға тап болады.
Осыншама мехнаттан, бұғаудан халқын құтқарып, жұртын қайта 
түзейтін тағы сол ел батыры — Алпамыс.
Жиылған халық жылады, 
Тозып кеткен ел-жұртын 
Тегіс жиып алады. 
Тентегі мен тезісін 
Түзетіп жөнге салады.
 
 
 
(Қазақ эпосы, 327-бет).
Тағы бір ерекше айта кететін нәрсе — Орхон, «Алпа мыс» жырларында 
жеті санының жиі қайталануы жайлы. Бірнеше мысал келтірейік.
1. Әкем қаған он жеті ер ертіпті.
2. Жиылып жетпіс ер бопты.
3. Қосыны жеті жүз ер бопты.
4. Қырық жеті рет аттанды, 
Жиырма шайқас жасады.
5. Әкем өлгенде інім Күлтегін жеті жаста қалды
6. Күлтегін қой жылы он жетінші күні
дүниеден ұшты. Тоғызыншы айдың жиырма жетісінде жерледік. 

74
Мазарын, ою-өрнегін, жазба тасын мешін жылы жетінші айдың 
жиырма жетісінде тегіс аяқтадық. Күлтегін өлгенде қырық жеті жаста 
еді. 
«Алпамыста»:
1. Жеті жыл жаттым мен деймін 
Жеті мың қалмақ өлтірмей 
Сірә де кезек бермеймін.
2. Жеті жылдың ішінде 
 Көрінбеді кісіге.
3. Енділігі жеті кез 
Темір үйді салдырды.
4. Жеті күн мен жеті түн 
Қолыма менің бер,— деді.
5. Отырған орны жер болып 
Жеті күн ұдай түнеді.
Бұл туралы толып жатқан пікірлер бар. Қазақтың жеті өткізу, жеті 
атадан бері санауы да қызық.
Бірақ бізге керегі әзірге ол емес. Бізді қызықтыратыны VII ғасыр 
мұрасы — «Күлтегін» мен «Алпамыс» эпосында өсімтал (7—70—700—
7000) жұмбақ жеті санның жиі қайталануы.
Мұның өзі бір жағынан «Алпамыстың» көнелігін дәлелдесе, екінші 
жағынан «Алпамыс» пен Орхон жырларының шыққан уақытының жалғас, 
іргелес екендігін, бір дәстүрдің мұрасы екендігін тағы да растайды.
* * *
Сонымен, жинақтай келе айтарымыз: Біріншіден, Орхон ескерткіштері 
— түрк халықтары тарихының көп деректерінің әсерлі желісін жеткізген, 
эпикалық шығармалардың шағын фабулалық өрістерін қамтыған тарихи 
— ерлік жырлардың ең әдепкі үлгілері.
Эпостық баяндауға негізделген бұл ескерткіштерде жеңілуді 
білмеген ежелгі жыр батырларындай, Күлтегіннің басынан кешкен ерлік 
қимылдары, жорық сапарлары қаншама? Тілсіз тасқа сыйғызған сол 
жойқын соғыс суреттерінен біз Күлтегіннің жекпе-жек шайқастарын 
анық елестетеміз.
Орхон жырларының негізіне түрк руларын біріктіру, нығайту, сыртқы 
жаулардан қорғау идеясы алынған. Әлбетте, сонымен бірге біз олардан 
рулық дәуірдің әлеуметтік теңсіздігін де көреміз.
Үстем тап өкілдерінің, ақсүйектердің (бек) төменгі бұқараны (қара 
будун) қалай қанағандығы жайында елеулі деректер табамыз.
Бұл жайында Орхон жырлары: «Ер жыныстың құл болды. Пәк 

75
қыздарың күң болды» деп жазды. Шығарманың ең халықтық сипаттағы 
жолдары — осылар деп білеміз.
Аталмыш ескерткіштерде жырды шығарушылардың өмірден түйген, 
білген философиялық толғаныстары да жоқ емес: «Тағдырды тәңірім 
жасар, адам баласы өлмекке жаралған», «Қай халық болмасын, сол елдің 
ішінен пәтуәсіз (жұғымсыз, жалқау) табылса, (онда ол халықтың қаншама 
соры бар десеңізші» деген данышпан Тоныкөктің сөзі қалыптасқан 
қағида, қазақ ара сында кең етек алған толғаудың түпкі сағасы тәрізді.
Екіншіден, Орхон ескерткіштері мен ежелгі қазақ эпостарын 
салыстырудың нәтижесі олардың арасындағы дәстүрлік байланыстың 
барлығын дәлелдейді деп білеміз. Бұдан шығатын қорытынды — қазақ 
халқындағы бай жыр дәстүрінің негізі сол Орхон ескерткіштерінде 
қаланған.

жүктеу/скачать 2.92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: