Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі «Ғылыми қазына» мақсатты бағдарламасы

244
заманымыздағы ҮІІ ғасырға, ислам діні кеңінен тарағанға дейін Таяу 
және Орта Шығыстағы мемлекеттердің діні болып келеді. Иудей, ислам, 
будда діндерінің жоралғыларына негіз болған қадаулардың бірі. 
Зороастр дінінің көріністері қазақ салт-дәстүрінде біраз сақталған.
Заратуштра – жарық дүниеге іңгәламай, күліп келген әлемдегі жалғыз 
бала екен. Заратуштра атын аударушылар: «Кәрі түйесі бар адам» деген 
мағына беретінін айтады. Мағынасына мән беріп қарасақ, бұл қазақи 
ұғымға өте жақын, балаға көз тимес үшін оған Итаяқ, Кәрібай, Сабалақ 
деп елеусіз, нашар ат қоятын қазақтарға түсінікті салт болып көрінеді.
Заратуштраның мекені жайлы Еуропа ғалымдары бірыңғай пікірде: 
Ол Иран елінде туыпты. Ирандар Қара теңізден – Алтайға, одан Шығыс 
Түркістанға дейін, Оралдан – бүгінгі Иранға, Орта Азияға дейін жайлаған 
ел екен. Тіпті сол кезде Ираннан басқа халықтар өмір сүрмегендей. бірақ 
Заратуштра дінін өз елінде қабылдамағандықтан, Ауғанстан ба, Орта 
Азия ма, ол жағы анық емес, бір жердегі Виштасп патшаның еліне барып 
тұрады. Дінді алғашқы қабылдаушылар Виштасп пен оның жұбайы 
Хутаоса болады.
Авеста жазылып, хатқа түскенге дейін ауызша таралған. Оның қай тілге 
жататыны жөнінде біраз таласты пікірлер болды. Қазіргі қорытындысы: 
Шығыс Иран жерінде скиф-сақ тайпаларының тілінде жазылған, оған 
тәжік тілі де кіреді. Авестаны көшіріп, сол арқылы қосымшалар енгізіп, 
көптеген елдер таратып әкеткен (Иран, Индия, Әзірбайжан), осыдан ол 
аталған халықтардың әдеби мұрасы болып есептеледі. Соңғы жылдары 
Х.Г.Короглының зерттеулерінде Орта Азияға қатысы мол мұра ретінде 
қарастырылуы қазақ әдебиетінің тарихын зерттеушілер үшін де тың 
мәселенің бетін аша түссе керек.
Барлығы 21 кітаптан тұратын Авестадан: Ясна, Висперед, 
Видевдат, Яшна бөлімдері жеткен. Авеста мифтерін Фирдоуси өзінің 
«Шаһнамасында» пайдаланған. Кітаптың мифологиялық бөлімі алғашқы 
патшалар Кайумарс, Хушанг, Тахмурас, Жәмшидке арналған. Олар 
Авестада: Гайа, Мартан, Хошианг, Тахма, Урупай, Иима. Бұл бөлімі 
барлық халықтарға ортақ мифтерге толы.
Зороастрлықтар от пен суды айырықша қасиеттеген. Бұлақ көзі мен 
өзендерге дұға оқып, жағасында құрбандық шалған. Олардың қасиетті 
саны – үштік және жетілік. Суға, отқа ақпен бірге жемістің шырынын 
құйып, екі түрлі шөптің жапырақтарын тастаған (үштік сан).
Су Құдайы – Апас, Апат деп аталады. Ежелгі аңыздарда қимақтардың 
Құдайы – өзен, сақ патшасы Тарғытайдың анасы да өзен болатын. 
Зороастрлықтар отқа да осылай табынып, тамақ пісіргенде оттың үлесін 
ұмытпай, оған май құйған.
Зороастрлықтар от Құдайын «Атар», батырарын «нар» дейді. Қазақ 
тіліндегі «таң атар», «күн батар» сөздерімен, қазақтың «нар жігіттер» 
ұғымымен тамырластығы аңғарылғандай. Қазақта «оттың маздап 
жануы», отқа табынған Ахура Мазда атымен байланысты болуы мүмкін. 

245
Тағы бір ұқсастығы: кінәлі адамды анықтау үшін, оны екі оттың арасынан 
өткізген. Осы салттың бар екендігі бүгінге дейін тілімізде: «екі оттың 
ортасында қалдым» деген фразеологизмнен көрініп тұрған жоқ па?!
Көне замандағы адамдар үшін от пен судың – өмір екені ешбір дәлелді 
қажет етпейді. Осы жерде М.Бойстың мынадай пікірін еске ала кеткен теріс 
емес: «Парсылар заростризмді шығыстан қабылдап алып, пайғамбардың 
(Заратуштра А.Қ.)» ұлы жаңалығына бағынғанымен, осынау империялық 
халық бұл дінге көп жағдайда елеулі өзгерістер де енгізді (Бойс М., 1988-
75). Ежелгі адамдар тіліндегі алғашқы айшықты, бейнелі сөздер аспан 
денелерінің нышандары от, су болған. ҮІІІ ғасыр ескерткіші «Білге 
қаған», «Күлтегін» жырында: «Елімді от-су қылмадым», – дейді. Онысы: 
«Жауластырмай, бірлікте ұстадым», – дегені.
От – қазақтарда күні бүгінге дейін қасиетті нәрсе. Ш.Уәлиханов 
ол туралы: «От әулие, киелі болып саналады. Ошақтағы отты басуға 
немесе түкіруге болмайды. Қарғыс ұрады... Жаңа түскен келін, әуелі өз 
отауына кірмес бұрын, атасының үйіне кіріп, тағзым етуге тиіс, содан 
соң қалыңдық атасының отына бір қасық май тамызуы керек», – дейді 
(Уәлиханов Ш., 1985-154).
Әруақтарға арнап иіс қылу салты заростр діні шыққан замандарда 
бар екенін де көруге болады. Зарострлықтар аруақтарға иіс қылып, олар 
құрбандықтың иісіне қанағаттанады деп ойлаған. Шөпті қасиеттеп, 
құрбан шалғанда астына тастаған, оның мағынасы: «өлген жануардың 
жаны шөпке айналады», – демек. Бұл өзі қазақ қиссаларындағы өлген 
кісілердің жаны шөпке айналып, жер бетіне қайта шыққанына жақын 
көрініс («өліп-қайта тірілу» мифі).
Отқа-суға табыну, біздің ойымызша, архаикалық, анимистік 
пәлсафаға жатады. Өлген кісінің жаны басқа бір затқа немесе аңға, құсқа 
ауысады, ол адамдардың жолы болу-болмауына, ауыру-жазылуына әсер 
етеді дейтін ұғымның желісі болуы мүмкін. Тіпті төтемдік сатыға жеткен 
түрі де болар. Кейбір халықтар ХҮІІ ғасырдың өзінде адамның ғана 
емес, балтаның да, қазанның да жаны бар деп есептеген (Тайлор Э.Б., 
1989-241). Фиджи аралының адамдары ағып жатқан бұлақта ер-әйелдің 
жаны бар деп білген. «Қорқыт ата кітабында» да судан сұрайды. Судан 
сұраудың іздері көптеген халықтарда кездесетіндігі осыдан аңғарылса 
керек. «Шаһнамада» Сияуыштың бір тамшы қаны тамған жерге шөп 
өсіп шығады. Бұл да «өліп-қайта тірілетін табиғат» жөніндегі миф екені 
аңғарылады. Табиғаттың өліп-тірілуін адам өміріне айналдырған. Сюжет 
жасаушы желіге айналған осы миф қазақ дастандарында да бар («Таһир-
Зуһра», «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу»). Ғараб құлдың бейітінің басына 
қара тікен шығады:
Тамам жұрт қайтып кетті жиылысып,
Тағдырға қылар шара бар ма десіп.

246
Қабірінің үстіне Зуһраның,
Жасарып пайда болды, ақ гүл өсіп.
Қызыл гүл шықты үстіне Таһир ердің,
Тілеуін әр пенденің Тәңірім бердің.
Екі әсем жапырақ шықты екеуіне,
Қарасаң тамашасын осы жердің.
Құдайым құдіретпен мұндай қылдың,
Тікенек үстіне шыққан Ғараб құлдың.
Екі гүл қосылайын дегенінде,
Түседі арасына екі гүлдің.
Кейбір елдерде адам жанының ағаш өзегіне кіргендігі туралы 
айтылады (Тайлор Э.Б., 1989-259). Бенгалияда жақсы адамның жаны 
жеміс ағашына кіреді дейді. Брахмандар шөптің жемісін жегенде, оны 
тамырымен жұлып алудан сақтанады екен. Өйткені, шөптің тамырында 
жаман адамның жаны болады, оны жұлып алсаң, шыға салып басқа бір 
аң, не адамның бәденіне кіреді деп есептелінген. Мұның бәрі жанның 
жансыз денеге кіруі туралы мифтер тобына жатады. 
«Таһир-Зуһрада» Таһир мен Зуһраның, Ғараб құлдың жаны шөпке 
кіреді, бірақ әрқайсысының құлық-пиғылына қарай: бірі – ақ, бірі – 
қызыл, бірі – тікенге айналады. Осыған қарап, аңыз-ертегілерде түлкінің 
– айлакер, қасқырдың – зұлым, аюдың – аңғал болуы, сол аңдарға жаман-
жақсы адамдардың жаны ауысқан деген мифтерден де шыққан болуы 
мүмкін. Ежелгі адамдардың түсінігінде: о дүниеде мағыналы өмір күтіп 
тұр. Адамның денесі о дүниеде орналасқанымен, жаны жер бетіндегі 
адамдарға әсер етеді. Сондықтан, бәле-жаладан аман болу үшін, өлген 
кісінің артын күту қасиеті борыш деп есептелген. Өліктің жаны қырық 
күнге дейін тірілермен бірге болып, қырық күннен соң ғана кетеді. Осы 
уақытта аруақты ренжітпеу – кімге де болса сын.
Зороастрлықтардың түсінігінде адам өлген соң, жаны үш күннің 
ішінде жер астына, өлілер мекеніне түседі. Олардың тілінде жан – ұрбан, 
дін қызметкері – Ата ұрбан. Үш күн дұға оқып, иіс қылып, күтінеді. 
Өлген адамның ол жақта тоқ болуы – артында қалған туған-туыстарының 
жиі еске алып, Құдайы беруіне байланысты. Бұл міндетті үлкен ұлы 
атқарады. Әсіресе алғашқы айда мәйіттің жанына жын-шайтан жоламай, 
қауіпті көпірден (қыл көпір) аман-есен өтіп кетуі үшін, оған күш беру 
ретінде істеледі. Осы қауіпті айдан соң – екінші рет, бір жылдан соң 
үшінші рет қан шығарып, құрбан шалады. Содан соң марқұмның ұлдары 
30 жыл бойына жыл сайын бір рет еске алып отырады.
Зороастрлықтар «күннен туған ғұндар» секілді (Мағжан), күнге 
табынған. Авестада: 

247
Сыйлаған бақыт адамға,
Нұрын төккен ғаламға,
Жылдамдығы қырандай,
Күнге дұға оқимын! – дейді («Авеста», 1993).
Зороастр дінінің Құдайы Ахура Мазданың жиырма аты бар:
Ахура Мазда бүй дейді:
О, әулие, Заратуштра,
Мен шынымды айтайын,
Бірінші атым – Іздемпаз,
Екінші атым – Сал-сарбаз
(А.Стеблин – Каменский аудармасында – «Стадный» (Авеста, 1993-16). 
Бұл «бақташы» деген мағына беруі мүмкін).
Үшінші атым – Қаһарман,
Төртінші атым – Шындық қой,
Бесінші атым – Береке (Все благое),
Алтыншы атым – Ақыл ғой,
Жетінші атым – Білім,
Сегізінші атым – Ілім,
Тоғызыншы атым – Ғылым,
Оныншы атым – Қасиетті,
Он бірінші атым – Қастерлі,
Он екінші атым – Ахура (Жаратушы А.Қ.)
Он үшінші атым – Күштілік,
Он төртінші атым – Зиянсыз (Беззлобный),
Он бесінші атым – Жеңіскер,
Он алтыншы атым – Көп оқыған (Все считающий – 
«көреген» болуы да мүмкін).
Он жетінші – Көп көрген (Всевидящий - Байқампаз),
Он сегізінші – Дәрігер (Целитель – Емші болар),
Он тоғызыншы – Жасампаз,
Жиырмасыншы атым – Мазда.
Ислам діни бойынша, Алланың тоқсан тоғыз сипаты болса, «Жүсіп» 
қиссасында Жүсіп пайғамбардың он қасиеті бар:
Әуелі – орта бойлы, гауһар көзді,
Екінші – өзі сұлу, көркем жүзді.
Үшінші – жетпіс екі тілді білер,
Сөйлесе балдан тәтті, жұмсақ сөзді.
Төртінші – шапағатты, инабатты,
Бесінші – адал жүрек, бек айбатты.

248
Алтыншы – қырық кісінің жігері бар,
Бір өзі қырық кісіден һәм қайратты.
Жетінші – діні таза, зиянатты,
Сегізінші – залым емес, ойлар хақты.
Тоғызыншы – пайғамбардың нәсілінен,
Оныншы – мінезі артық, шапағатты.
Бұдан адамның кемел қасиеттерін санамалап көрсетудің Авестадан 
үрдіс болғаны аңғарылады.
Ендігі әңгімені Авесталық салт-дәстүрдің бүгінгі қазақ арасына қалай 
келгендігі жөнінде ойларға бұрайық.
Абайдың әл-Фарабимен, шығыс пәлсафасымен үндестігін зерттеген 
профессор Ақжан Машанов айтады: «Қазақтың қазыналы тілінің 
тамыры тереңде, оның бір шеті Американың ежелгі үндіс халықтарының 
мәдениетінде, екінші жағы Мысыр мәдениетінде гректерді де қосып 
отыр.
Грекия мен Мысыр мәдениетінің байланысы әл-Фараби өмір сүрген 
ІХ ғасырдан көп бұрынғы уақыттардан басталады. Біздің заманымыздан 
бұрынғы 325 жылы Кирдің баласы Камбиздің Мысырды жаулап 
алған тұсында, әлемге аты әйгілі Пифагор Мысырда оқып жүрген. 
Платон, Аристотельдер де ғылымды шығыстан алған. Тіпті Рим 
мифологиясындағы культтердің кейбірі Орта Азия, Египет, Сирияда 
алынғандығы жөнінде ғасырымыздың басында-ақ айтқан екен (Мифы... 
1995-5). Олардың әл-Фарабиге жақын да түсінікті болуы содан шығар. 
Бұған көне парсы, Кавказ елдері, көне Қытай, үнді, жапон мәдениетімен 
де ию-қию тамырластықтың жатқанын қоса кеткіміз келеді. Осы 
тамырластықтың іздері Қорқыт, Оғыз аңыздарында, қазақ қисса-
дастандарында сайрап жатыр: «Геродотты түзетудің керегі жоқ, оны 
тек түсініп оқысаң болғаны», – дегендей-ақ, сол іздерді ажыратып біле 
алсақ, қазақ мәдениеті тарихының қаншалықты терең екенін көрер едік. 
Ендігі ұрпақтың құнттап зерттеуін күтетін арналы істердің бір саласы 
осы болмақ.
Біздің заманымыздан бұрынғы ҮІІ-Ү ғасырларда ежелгі сақтар 
Ассириямен, Мидиямен, көрші парсылармен тығыз қарым-қатынаста 
болған. Мидия мен парсылардың мекенінде сақ түріктері де аралас-
құралас өмір сүрді. Тіпті, тектес тайпалар болуы мүмкін. Оның бергі 
жағында ҮІ-Ү ғасырлардағы грек-парсы соғысына сақ тайпалары 
қатысқан деген де деректер бар. Ү ғасырдың 30-жылдары Македониялық 
Ескендір Зұлқарнайын бастаған грек әскерлері парсы патшасы Дарий 
ІІІ-ні талқандап, Орта Азияға да кірді. Самарқанды жаулап, Сырдарияға 
келді. Осы соғыста Ескендір санынан жараланды. Одан кейінгі тарихқа 
назар салсақ, қазақ халқының құрамына кірген ғұндардың бір легі ІҮ 
ғасырда Дон өзенінің жағалауына тоқтап, Ү ғасырда Еуропаға кірді. 
Заманымыздан бұрынғы 36-жылдары Талас-Шу маңындағы ғұндар мен 

249
Қытай соғысында ғұн жағында Қаңлы, шубандармен бірге жалдамалы 
Рим әскері болған (Марғұлан Ә., 1985-17).
Тарихи оқиғалардың із-түзсіз жоғалып кетпейтінін ескерсек, қазақ 
аңыздарында осы байланыстардың бәрінің елесі болуы керек. Осы 
арада Авестаның әуелі ауызша айту дәуірінен өтіп келіп, жаңа заманның 
басынан бастап хатқа түсіп, ҮІ-ҮІІ ғасырларда тұтасталғанын еске 
алайық. Одан кейін де талай рет көшіріліп, Иран, Әзербайжан, Үнді 
елдеріне тараған, сол арқылы түрлі қосымшалар енгізілген. Жалпы 
алғанда, Авестаны Орта Азияны, Кавказды, Үнді елдерін мекендеген 
халықтардың ауызша әдебиетінің жинағы деуге болады (Короглы Х.Г.).
Авестаның ХІІІ ғасырда жазылған бір нұсқасында Заратуштра өз 
Отанынан шығып, Иранға баратын. Өз Отаны Ираннан солтүстік-
батыста болған. Яғни, Авеста толығымен бір жерде, бір мезгілде туды 
деуге болмайды. «Оғыз қаған», «Қорқыт» аңыздары сияқты, уақыттың 
талай кезеңдерінде жинақталып барып, сол кезеңдерінің бірінде Қорқыт, 
Оғыз аңыздарымен тоғысуы әбден мүмкін деп ойлаймыз.
Авестада Тұран (Тура), Ұмай ана деректері бар. Ұмай (Гумайа) 
Заратуштраның үш әйелі мен қызынан кейін айтылатын бір қадірлі ана. 
Орхон ескерткіштерінде Күлтегін Ұмай текті анадан туған. Қасиетті 
жер-су түрік ұғымында кейде Ұмай ана кейпінде алынады. Ол - өсіп, 
өніп, көбею анасы, ошақтың ретіндегі кейуана. Баланың кіндігін 
кескенде: «Менің қолым емес, Ұмай ананың қолы!» немесе баласын 
алыс жолға шығарып саларда: «Ұмай енеге тапсырды!» деп жатады. 
Бұл – моңғолдардың Эруген анасына, Римнің Құдайына, ежелгі үндінің 
Умасына, Авестадағы Гумайаға ұқсас мифтік бейне.
Тувадағы Ұйық өзенінің бойынан табылған көне түрік жазуында: «Мен 
жиырма төрт жасымда еліммен, туыстарыммен, қаруыммен және ерлік 
істеріммен қоштастым. О, қасиетті Ұмай!» О, менің өмір жылдарым! 
Туыстарым, мен сендерді қалдырдым! – деген жолдар бар (Короглы Х.Г., 
1983-113-114). Бұдан Ұмай ана бейнесінің Заратуштра замандарынан – 
бүгінге дейін жеткен мифтік бейне екенін көреміз. Қазақтың: «От ана, май 
ана» дегені: «Ұмай ана» екеніне дау болмаса керек. Жер-су бейнесіндегі 
Ұмай ана – ежелгі анимизмнің айғақтары.
Ангра-Манью адамның жан дүниесіндегі жағымсыз құлықтардың 
нышаны болса, әділет Құдайы – Ахура Мазда. Ахура Мазданың алғаш 
жаратқан жері – Даития өзені жағасындағы Айриана Ваего екен. Бұл 
жерді Авестаның екі ғасыр бойы зерттеген Еуропа ғалымдары Окс пен 
Яксарты, яғни Әмудария мен Сырдарияның аралығы деп дәлелдеген 
(Маковельский А.О., 1960-70). Олай болса, Авеста сюжетінің негізгі өзегі 
мен түпкі төркіні осы маңайда, Тұранда жасалған болуы мүмкін. Содан 
барып, іргелес туған Қорқыт, Оғыз аңыздарымен тамырласады. Бұл 
жерде әңгіме Авеста аңыздары Қорқыттан алынды ма, немесе Қорқыт 
аңыздары Авестаның жалғасы ма деген талас тумайды. Осы аңыздардың 
түп негізі бір болуы мүмкін деген ойды таратпақшымыз.

250
Мысалы, Қорқыттың өліммен күресін алайық. Қорқыт сияқты өліммен 
күрескен Тұран патшасы Алып-Ер Тұңға (Аврасияб) да бар. Осы Тұран 
ойшылдарының өліммен күресіндегі бастапқы қайнар көзіндегі мифтер 
Авеста заманындағы адамдардың есінде қалған. Ықылым замандардағы 
күш пен әлсіздік, содан соң зорлық пен әділет, яғни сананың өсуімен бірге 
абстракцияға ұласқан ақ пен қара ұғымының ірілену сатысы байқалады.
Қорқыт аңызының түп негізінде өліммен күрес жатыр. «Гильгамештің» 
де айтары осы екені мәлім. Ол өзі исламның жөн-жоралғыларына 
қайшы, Тәңір дініне жақынырақ ерекше сюжет екені байқалады. Біздің 
ойымызша Қорқыт аңыздарында Қорқыттың өмір сүрген уақытынан да 
тым ертедегі Авестамен ұштасқан дүниетаным елестері бар. Авестада 
Заратуштра жаратушы ие Ахура Маздадан әлемнің жаралуы, әділет пен 
жауыздық қайдан пайда болғандығы жайында сұрағанда, Ахура Мазда 
бүкіл жаратылыстың бірлігі мен қайшылығы екі принципке негізделетінін 
түсіндіреді. Ол – өмір мен өлім, жарық пен түнек.
Авеста адамдарының түсінігінде Жер мен Су – Аспан атаның әйелдері 
де, От – ұлы. Яғни, қазақтағы жер-су – Ана. Авестаның 72 тараудан тұратын 
(«һа» деп аталады) екінші кітабының жиырмасыншысында Заратуштар 
судан жердің шөлін қандыруды сұрайды. Қорқыт аңыздарында жоғалған 
кісінің дерегін өзен-судан сұрауы, сумен тірі адамдай тілдесіп, «ренжісең 
де қарама», – деуі – оны адам, ана кейпінде ұғынудан. Авестада да өзен-
суды қасиет тұтып, оны адам сияқты, қуаныш-реніші, тілек-өкпесі бар 
жанды нәрсе деп түсінгені көрінеді:
Қасиетті бұл өзенге,
Не десең де сыяды.
Толқыны тау боп ағады,
Осы өзенге сыйынсаң,
Алдыңнан нұр жауады.
Сөйтіп, «Қорқыт атадағы» сияқты су құдайы Ардви-Сураға табынады.
«Қорқыт ата кітабында» әйелдің төрт түрі бар екенін сипаттап, 
жақсысын сынап, жаманын мінеп, әдімілеп суреттейтін жері басқа 
аңыздардың сюжет желісінен бөлек, өзінше тұрады. Мұның да дәстүрлі 
ізі Авестада бар. «Висперед» деп аталатын үшінші кітаптың 4-бөлігі 
әйелдің қасиеттерін сипаттайды.
Қазақ аңыздарында, діни сюжеттерде көп әңгіме болатын Нұх 
пайғамбар оқиғасының бастапқы дәні діннен де бұрынғы замандарда 
болса керек. Дінді сенім ретінде ғана емес, бір Құдайды мойындау ретінде 
қарайтын болсақ, бұл – одан бұрынғы оқиғалар. Авестадағы алғашқы 
адам Иимаға жаратушы Ахура Мазда алда суық апаттың келе жатқанын 
хабарлайды. Содан соң Иима жабық тұрақ салып, жұп-жұптан адам, жан-
жануардан алады. Бұл оқиға ислам кітаптарында «топан су» апаты болып 
айтылады («Қисас-ул-әнбиа»). Кейін мақтанып, аспансыған Иима жанын 

251
сайтанға сатқан араб ханзадасының тұтқынына түседі – күнәсі үшін 
жұмақтан қуылады. Ол 716 жыл өмір сүреді. Иима Авестадан да бұрын 
туған эпос қаһарманы болса (Маковельский А.О.), қазақтағы осымен 
қатысты аңыздардың (Қазығұрттың басында кеме қалған) бүгінгі күннен 
үш жарым мың жылдан бұрынғы туындылар екеніне көз жеткіземіз.
Бүкіл «Оғыз қаған» жырына қатысты аңыздардың бастауы өгіз 
төтемінде екенін кезінде Ә.Марғұлан, Ә.Қоңыратбаев айтқан еді. Авеста 
бойынша алғашқы адам Ииманың кезінде өгіздің, сиырдың етін жемесе 
керек, қасиетті деп есептелген. Өйткені, жер бетіндегі бірінші қолға 
үйретілген аң – өгіз. Бұдан өгіздің Авеста заманынан бұрын да төтем 
екенін көреміз. Бұл салт Авестаны тудырған елдермен тығыз байланыста 
болған Үнді елінде әлі күнге дейін сақталып келе жатқаны мәлім.
Ал қазақтағы өгіз төтемі эпос, аңыздарда кездеседі. Профессор Ақжан 
Машанов өгіз төтемі он екі мүшел жыл санауының басы бүгінгідей 
тышқан емес, сиыр болған б.д.д. 5000 жылдықтар шамасында да еді 
деген пікір айтады (Машанов А., 1994-105).
Бір қызығы, заман ақыр болғанда, өлген адам түгел тіріледі, жақсы-
жаман қылығы таразыға салынады, оны тексеретін Ахура Мазда 
делінеді. Бұдан Авестаның көне ислами жоралғылармен тамырлас екені 
аңғарылады. 
Қазақ мифтерінің тұрақты бейнелерінің бірі – дию, мыстан кемпір 
мен сиқыршылар да Авеста заманында бар. Авестадағы Вэртрагна: 
Талқандап жауды жеңемін,
Мыстан кемпір, сиқыршы,
Көзбайлағыш – бәрінде,
Дірілдеткен мен едім, – дейді.
«Шаһнаманың» алғашқы бөлігіндегі Иранның жауы – диюлар болса, 
диюларды орманға қуып тыққаннан соңғы қақтығыстар Тұранмен 
екі арада өтетін. «Шаһнама» оқиғаларының жартысынан Тұранға, 
оның Иранмен қарым-қатынасын суретеуге арналған. Әсіресе, ҮІ-
ҮІІ ғасырлардағы тарихи оқиғалардан, түркі қағанатының кейбір 
жағдайларынан деректік материалдар ұшырасады. 
Ежелгі адамдардың өміріндегі ең қасиетті нәрсе – от және үлкен 
от – Күн. От пен Күнге табынуды кейінгі адамзат ұрпағы Зороастр 
дінінен ауысып алды деуге болмас, өйткені, ол тарих бетіндегі барлық 
құбылыстарға, өмір мен өлім арпалысы мен күн көріс тіршілігіндегі 
шешудің тетігі – отты қастерлемейтін ел кездесе қоймас. Шығып келе 
жатқан күнге ғұндар да табынған ғой.
Исламда от пен нұрдан періштелер жаратылған. Алла Тағалаға жақын 
жүретін төрт періште: Мұхаммед салла-л-лаһу ғалейһи уәс саламға 
Аллаһ Тағаланың сәлемін жеткізуші Жебірейіл періште, бүкіл ғаламды 
бақылаушы Мекайыл періште, қиямет күнінің келгенін хабарлайтын 

252
Ысрафил періште, жан алатын Әзірейіл періштелер оттан жаралған 
болатын.
Қазақ аңыз-жырларында көп айтылатын желі – қасиетті жер-су, жанға 
жайлы мекен. Бұл – Авестадағы мифтік Отан – Айриана Ваего, яғни 
Окс пен Яксартының аралығы (Әмудария мен Сырдария). Қазақтың жер 
үйегінің де – Ваего еместігіне кім кепіл?! Қорқыт аңыздарында – Қорқыт, 
одан Асан ата желмаяға мініп, елге жайлы жер іздейді. Бұл – кейінгі қазақ 
жырауларына алтын арқау болған негізгі сарындардың бірі.
Қорыта келе айтарымыз, қазақ мифологиясы – ежелгі Тұран, Иран, 
Үнді, Араб, грек мифтерімен байланыстағы бай дүниелердің бірі. Оны 
жан-жақты зерттеу арқылы қазақ дүниетанымының қалыптасу жолдарын, 
түріктік әдеби-мәдени үрдістерді терең ажыратуға болады. Оның көне 
қайнарларының негізгі бірі бастау-бұлақтарында Авеста тұр. Авеста 
түсініктері, дүние-жаратылыс туралы ұғымдары, өлім-өмір елестері 
бүгінгі салт-санамызға, аңыз-мифтерде, ежелгі әдеби ескерткіштерде, 
қисса-дастандарда да молынан сақталған деуге болады. 
Мифтік желілер мен бейнелер: «Қасиетті мекен».
Ирамбақ, Сарандил, Шын-Машын т.б. Осының ішіндегі Ирамбақ. 
Мифтік мекен бе, болмаса бастапқыда аңыз түрінде айтылып, кейін 
көмескілене келе мифке айналған ба? Әлде қиялдан көптеген оқиғалар 
қосылған тарихи мекендік әпсана ма?
«Әңгімеде баяндалып отырған оқиға неғұрлым қашық, яғни өте 
ертеде болса, соғұрлым ол әңгіме-аңыздан гөрі әпсана-хикаятқа 
жақындай түседі. Онда алғашқы оқиға көмескіленіп, оның сұлбасы ғана 
сақталады, әйтпесе, тіпті, ұмытылып кетуі де мүмкін». Сонымен қатар 
бір замандарда бөлініп, ыдырап кеткен халықтарының көне аңыздары да 
ұқсас болуы мүмкін (Қасқабасов С., 1984-127).
Ирамбақ – қисса-дастандарда таңғажайып, жұмбақ жер, сұлу қыздар 
мен перілер мекені, жанға жайлы ерекше өлке болып келеді. О дүниедегі 
жұмақтың төрі – жаннат болса, жер бетіндегі жаннат – Ирамбағы деп 
есептелінеді:
Бір сарай сонда патша салдырады,
Әр жерден ұста болса, алдырады.
Кірпіштің бірі – алтын, бірі – күміс,
Көргенді таң-тамаша қалдырады.
Гауһардан әр жеріне шеге қақты,
Орнатты тамаша ғып алтын тақты.
Қырық кездей шарбағы саф алтыннан,
Қылады бейне жұмақ бұл шарбақты.
(Көпеев М. «Гүлшат – Шеризат»). 
Немесе:

253
Сайраны Ирамбақтай шарбағы бар,
Нөкері жүз сегіз қыз айтсаң жайын (Тәңірбергенов Ә. 
«Зияда – Шаһмұрат».
Ирамбақтың орналасқан жерін ХІХ ғасырдағы Әзірбайжан ойшылы 
К.Бакиханов өзінің «Баги Ирам» деп аталатын еңбегінде Кавказ жері 
еді деп көрсетеді (Бакиханов А.К., 1983-133). Оның себебі, Табасаран 
өлкесіндегі сегіз ауыл ежелгі парсылар мекені, оны христиан заманындағы 
ҮІ ғасырда Ануширван Хұсрау көшіріп әкелгендігін айтады. Басқадай 
түсініктеме бермейді.
Ал, М.Б.Пиотровский Солтүстік Хиджазда ІІ-ІІІ ғасырларда Ар-
Рамм (Ирам) деген жерде Рим-набатей храмы болғанын айтады. Оның 
қираған орындары Меккеден алыс емес көрінеді. Ирамды Құран 
түсіндірмелерінде асыл тастармен безендірілген, бірақ көзге көрінбейтін 
ертегілердегідей өлі қала ретінде суреттейтін болған (Пиотровский М.Б., 
1991-61). Бағи Ирамның алғашқы атауы мен бейнесі жоғарыда айтылған 
тарихи орынға байланысты шығып, кейін мифтік мекенге айналған деген 
ойдамыз.
«Сейфулмәлікте» Ирамбақ Сарандил деген елге жақын орналасады. 
Пері қызына ғашық болған Сейфүлмәлік Ирамбақты білетін кісінің 
Қатина шаһарында екенін есітеді. Оған барар жолда белгісіз бір теңіз 
жағасынан бау-шарбақ елі көрінеді. Ол Сарандил болып шығады:
Көреді майдан жерді ол арадан,
Қарайды тамаша етіп бағы-шарбақ,
Шаһзада мұны көріп қайран қалған («Сейфүлмәлік». 
Ғашық наме. 1978-107).
Бәдіғұлжамал Сарандил патшаның қызы Мәликемен дос, емшектес 
екен («Бағ Ирам мен Сарандил қос бұлбұлы»).
Тамам пері көтеріп шаһзаданы,
Түсірді Ирамбаққа құрмет етіп, – дейді.
Ирамбақ перілері тағымен бірге патша т.б. адамдарды көтеріп, 
алып ұшып, Мысырға тез алып келеді. Қай бағыттан, қалай келгені 
айтылмайды:
Айласы жын-перілер сондай күшті,
Тақтымен патшаларды алып ұшты.
Жауһар мен алтын-күміс, қанша гауһар,
Мысырға кешікпей-ақ, келіп түсті 
(Ғашық наме. 1976-172).

254
Ислам мифтерін қарастыра келе, Ирамбақ – о дүниелік жаннаттың 
жер бетіндегі баламасы ма деген ойға келеміз. «Джанна» араб тілінде бақ 
деген мағынаны беретіні мәлім. Жаннат бағы туралы Құранның бірнеше 
сүресінде айтылады екен.
М.Б.Пиотровскийдің айтуынша, жаннат көне шығыстың «рахат елі» 
туралы идеясын жалғастырады (Мифологический... 1991-184). Құран 
араб елдерінде туғандықтан, шөлде өмір сүрген адамдардың бақ бейнесін 
аңсауынан шыққан да болуын айтады.
Кейінгі эпостық жырларда да Ирамбақтың идеясы сақталған. 
Мысалы, Қарақалпақтың «Қырық қызындағы» Гүләйімнің тұратын жері 
«Миуалы» деп аталады:
«Миуалы» атау бақ болды,
Жайнаған гүлдер ашылды.
Ішінде бұлбұл сайрады.
Миуалар пісіп жайнады.
Біздің ойымызша, «рахат ел» идеясы Құран туған уақыттарға дейін 
де болғанын ескерсек, мұның өзі адамзаттың ең көнеден тартылған 
мифтерінен жалғасып келген арна екенін аңғарамыз, кейін «рахат ел» 
мифі «қайырымды ел» идеясына айналған деген ойдамыз. Жұмбақ – 
христиан иконографиясында, сонымен бірге, әдеби, фольклорлық дәстүр 
түрінде үш түрлі бейнеде беріледі: Жұмақ – бақ, жұмақ – қала, жұмақ 
– көк. Осы бейнелердің жер бетіндегі әртүрлі нұсқалары – Ирамбақ, 
қайырымды қала болуы да әбден мүмкін.
Адамдар үшін жанға жайлы мекеннің шағын мифтік үлгісі 
Авестадағы алғашқы адам Ииманың үйі болуы мүмін. Онда Ахура Мазда 
Құдай Иимаға алдағы болатын апатты хабарлайды. Онда жан-жануар, 
шөп, азық, адам – бәрі алынады. Оттың жылуымен, бір-біріне деген 
мейіріммен жылынып, жақсы өмір кешеді. Жағымсыз әрекет, жамандық 
істемейді. Жер бетін топан су алғанда, Ииманың ғажайып үйіне ешбір 
қауіп-қатер келмейді.
Мұсылман мифтерінде Ииманың орнына Нұх пайғамбар алынады. 
Қиссаларда («Қисас-ул-әнбиа») топан су оқиғасы Нұхпен байланысты 
айтылады. Онда Нұх кемесінің ішін, оның жанға жайлылығын суреттеуге 
көп көңіл бөліп жатпайды. Онда негізгі екі нәрсе баса көрсетіледі. 
Нұхтың кемесі – Алланың бар екендігін мойындағандардың мекені және 
оларға қастандық жасаушы тышқан мен жылан оқиғасы.
Ииманың оқиғасы Фирдаусидің «Шаһнамасында» Жәмшидтің 
айналасында құрылады. «Жанға жайлы қасиетті мекен» идеясы ежелгі 
мифтерден Платонның (б.д.д. 421 ж.) Атлантидасына ауысқан болуы да 
мүмкін. Атлантида мифі «Тимей», «Критий» деп аталатын екі диалогында 
сипатталған. 
Негізінде Атлантида мекенін Платон өзі ғалым, өзі саясаткер адам 

255
ретінде ойдан шығарып, оған өзіндік көзқарасын кіргізген екен. Тіпті, 
Сицилия төңірегінде осындай жайлы мекен жасап та көрмек болыпты. 
Атлантида – ойшыл Платонның жағрапиялық, экономикалық, саяси 
білімдерінің өзі арман еткен кемел мемлекет құру идеясына біріккен 
жиынтығы көрінеді. 
Платонның қиялынан туған «Атлантидасында» билеушілер байлық 
пен алтынды құндылық ретінде бағаламайды. Осы ойлар Платонның 
«Пир» атты шығармасында бар. Апполодор деген кейіпкер байлар туралы: 
«Сіздер мені бақытсыз деп ойлайтын шығарсыздар, бұлай болуы мүмкін, 
бірақ сіздердің бақытсыз жандар екендіктеріңіз мүмкін ғана емес, анық», 
– дейді. Ойшылдың суреттеуіндегі кемел мемлекеттің сипаты мынадай:
«...Атлантиданың әкімдері заңға қатал бағынған. Құдайдың 
көмегімен ағайын-туыстары тату өмір сүрген. Адамдары шындық пен 
ұлы ойларға қызмет етеді, тағдырдың салғанын сабырмен қарсы алып, 
бір-бірімен кішпейіл қарым-қатынаста болды, қайырымдылықтан 
басқадан жиіркенетін еді, байлыққа құндылық деп қарамады. Алтын 
мен басқадай жылтырақты бекершілік деп есептеді. Олардың байлықтан 
басы айналмады, дүниеге мастанбады...» (Платон., 1971).
Сондай-ақ, Платон Атлантидасының сән-салтанаты Ирамбақтан 
айнымайды:
«Құдай үйінің (храм) бүкіл сыртқы бетін күмістен, тіреулерін 
алтыннан соққан. Үйдің іші піл сүйегінен жасалған, төбесі көздің жауын 
алады, алтын-күміспен апталған; Ал үйдің қабырғалары мен едендері 
түгелдей орхиталхтан; Онда алтындалған мүсіндер тұр; Алты қанатты 
пыраққа жегілген арба үстіндегі Құдай, оның айналасында дельфиндерге 
мінген жүз Нераид, тағы жекелеген кісілер сыйлаған көптеген мүсіндер 
тұр...» (Сонда).
Атлантида қаласы, шын мәнінде болмаған. Мұндай атау Герадоттың 
замандасы Гелланикте кездескен екен. Платон ойшыл Атлантида идеясын 
«Мемлекет» атты еңбегінде жалғастырған.
Кемел мемлекет ойын Баласағұни да қолдаған. «Құтты біліктегі» 
мемлекеттің әрбір мүшесі, оның құрылымы ізгі елді елестетеді. Тіпті, 
сюжеттің диалог арқылы өрбуі, кейіпкерлердің даналық ойлары 
Платонның «Пирін» еске түсіріп-ақ тұр. Сондықтан, Баласағұниді 
Платоннан бөліп қарамағанымыз жөн. «Құтты білікте»:
Құт дарыды, өсті халық өрісі,
Бірге жусап, өрді қозы, бөрісі, –
десе, «Орхон ескерткіштерінде»:
Кедейді бай қылдым, 
Азды көп қылдым, – 
деп Білге мен Күлтегіндердің елді кемелдендіргендерін жазады.

256
Баласағұни «Құтті білікте» әділетті, құтты мемлекеттің үлгісін 
жасаған. Құт-берекелі елдің патшасы мен уәзірі, бітігшісі мен 
қазынашысы, көпесі мен саудагері, ақыны мен ары, ұлы мен қызы, 
адамы қандай болмақ? Осы сұраудың жауабын түгел жүйелеп берген. 
Платонның Атлантидасы, әл-Фарабидің қайырлы қаласы, Баласағұнның 
құтты мемлекеті, Фирдоусидің Сияуышқаласы, Низамидің әділетті елі, 
Асан қайғының жер үйегінен – Сұлтанмахмұттың әділетті қоғамына 
дейінгі жалғастықтар жүйесі танымдық-ахлақтық, әдеби-мәдени таным 
тұрғысында зертелуі тиіс мәселелердің бірі деген ойдамыз.
Түріктердің алғашқы төтемдік иесі – жайлы қонысы Ұлы өзен, 
яғни Ордостағы Сары өзен де, Алтайға барып қоныстанғаннан кейін 
шығу тегі Көк бөрі деуге болады. Сары өзен (Хуанхэ) мен Сары жазық 
(Ордос) туралы мифтер де тікелей түрік тарихынан шыққан деуге болады 
(Жұртбаев Т., 1994).
«Күлтегін» жырында қасиетті жер-су ұғымы тиянақталып айтылады. 
Түріктердің шығысы Хинганнан – Арал теңізіне дейін, одан Ордосқа 
(Жұртбаев Т. «Өртөс» дейді) дейін созылып жатқан байтақ елді 
біріктіргені туралы айта келіп, қасиетті (ыдұқ) жер-суын ерекше атайды. 
Ол - Өтүкен жайлауы:
О, қасиетті Өтүкен қойнауының халқы,
Біресе ілгері шаптың,
Біресе кері шаптың,
Барған жерде не пайда таптың? – дей келіп, «Өтүкен 
жерінде отырсаң, дүниең көп, қайғың жоқ болады», – дейді 
(Тюркологический... 1981-70).
Мифтерден адам баласының дүниетанымы, түсінігі, дүниенің 
тұтастығын, шексіздігін, мәңгілігін түйсінуі аңғарылады. Қазақ 
халқының табиғат туралы таным-түсінігі аңыздарда, өзін қоршаған 
тұрмыс бұйымдарында, жазу-сызуларында көрінеді. Әлемдегі өз орнын 
бағдарлауы «әлем мен мен» пәлсафасы мифтерден орын алған. Адамдар 
уақыт өте келе құпия сырларын жете танып, қажетті деңгейде толық 
меңгерген.
Кешегі кеңестік идеология әдебиетінің тарихын тәрік еткені өз 
алдына, мифтерге діни қиял, жалған қиял-ертегі деген нигилистік 
көзқараспен қарады. «Әлемді көк өгіз көтеріп тұр деген халықтық 
тұжырымға күле қарайтын кез келді. Шындығына көз жіберсек, әлемді 
көк су көтеріп тұрғаны рас еді. «Өгіз», «өлең» деп баяғы қазақтар суды 
айтқан. Екі өгіз аталатын өзендер бар. Тіпті, Сырдарияның көне атауы – 
Окс (грек жазбаларында), «өгіз» деген сөз. Окстың өгізбен байланысын 
мына аңыздан да көруге болады:
«Ерте замандарда жер бетінде су болмай қалыпты. Шөлдеген өгіз 

257
тұяғымен жерді қаза бастайды. Сол қазған жерден су шығыпты» 
(Казахский фольклор... 1972-52).
Кей зерттеушілердің айтуынша, түріктердің жер-суды қасиеттеуі Көк 
бөрі асыраған баладан туған ұрпақтарының оқиғасына байланысты. 
«Олар жарық дүниеге қаптаған қалың жаудың ортасында келді. Шыр 
етіп түскен сәбиді жұмсақ алақанына салған жерден басқа досы жоқ еді. 
Осыдан бастап жер-суды сакрализациялау туды» (Орынбеков М., 1994-
194).
Біздің ойымызша, жер-су культы Көк бөрі заманынан көп әріде, 
заманымызға дейінгі ғасырлар тереңінен басталады. Оған уәждің біреуі – 
Авестадағы наным-түсініктер. Ол жайында қазақ мифтерінің Авестамен 
тамырластығы туралы түсініктер бөлімінде айтып өткенбіз.
Әл-Фараби ойшылдың «Қайырымды қала тұрғындарының 
көзқарасы» атты трактаты да Атлантида идеясымен байланысты 
деген ойдамыз. Ол еңбек кезінде Томас Мордың «Утопиясына» негіз 
болған. Бұл шығармалардағы қала – мемлекет ретінде алынған. Әңгіме 
ізгілікті мемлекеттегі қарым-қатынастың жай-жапсары, ахылақ (этика), 
қоғамдық-әлеуметтік мәселелер төңірегінде болады.
Ең жетілген, адам армандағандай ел қандай болмақ? Ондай бақытты 
елдің әкімі кісілікті, әділетті, инабатты, батыл, жомарт, өнерді сүйеді. 
Әкімі – қайырымды, халқы – бақытты, ымырашыл. Әл-Фараби бұл 
шығармасын мамыражай, құт-берекелі елді аңсаумен жазған. Әл-
Фарабидің осы арман қаласы өзінен кейінгі шығыс-батыс ойшылдарына 
ойтүрткі болған. Оның іздері Фирдоусиден – Томас Мор, біздің 
Сұлтанмахмұтқа дейін жалғасты. 
Фирдоусидегі Сияуышқала – осы арман қаласы еді. Сияуыш – бейбіт, 
бақытты өмір үшін күресуші адам. Оның арманы:
Соғыс болмай, жалғыз аяқ жолменен,
Елік, барыс қатар тұрып су ішер.
(Не будет войн, и общей тропой
Олень и барс придут на водопой).

жүктеу/скачать 2.92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: