Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі ы. Алтынсарин атындағЫ Ұлттық білім академиясы
жүктеу/скачать 3.97 Mb. Pdf көрінісі
|
| ҒЫЛЫМИ ІЗДЕНІС / НАУЧНЫЙ ПОИСК / SCIENTIFIC SEARCH
55 www .nao.kz Осыдан кейін ұйғыр жазуы негізінде көптеген түркілік шығармалар пайда болды Манихей және араб алфавиті (на- батей алфавитінің негізінде) шығу те- гін арамей жазуының бір тармағынан шыққан. Набатей алфавиті арамей жазуының бір тармағы [7, 82 б.]. ӘДІСНАМА Арамей жазуын номадтар және сол дәуірде Қазақстанда өмір сүрген тайпа- ларда пайдаланды. Арамей жазуының бір тармағы болған соғды тілін Соғды мемлекеті халықтары пайдаланды. Соғ- ды мемлекетінің негізгі және алғашқы қоныстанушылары сақтардың көшпелі тайпалары болды [8, 18б.]. Осы дерек арқылы сақ дәуірінде арамей жазуы- ның бір тармағы Қазақстан жеріне кел- ді деген пікір қалыптастырумыз мүмкін. Кейбір ғалымдар арамей және соғды жазуларының түрік ойма жазуына қа- тысы жоқтығын, тек кейбір пішіндердің бір-біріне сәйкес келетінін анықтаған ғалымдар түрік бітігі малдың ен-таңба- ларынан немесе көшпелілердің өздері жасаған пиктографиялық-идеография- лық белгілерден шыққан деп есептейді [9, 141 б.]. Л.Гумилев еңбегінде Бартольдтың арамей жазуын пайдаланғанын және соғыдылардың келуі туралы мәлімет берген: «В.В. Бартольд иран, түрк, ма- нихей жазууларын аралаштырып арамей тилинда «Дин китебин» жа- зышкан». Согдулуктар манихей динин таратуу максатында келишди. Алар согд жазуусун мыкты билишкендиги учүн түрк кагантында кызматтарга алыныш- кан» [10, 115 б.]. В.В.Бартольд иран, түркі, манихей тілдерін араластырып арамей тілінде «Дін кітабын» жазған. Соғыдылар манихей дінін тарату мақса- тында келді. Олар соғды жазуын жақсы білгендігі үшін түрк қағанаты оларды жұмысқа алды (аударма: Нарзуллаева С.Б.). Қазірде ғалымдар руналық жазудың шығу тегінде арамей жазуының негізін- де деген пікірлер білдіруде. Дания ғалымы В.Томсен түркі жа- зуларының шығуы туралы пікірін- де: «арамей жазуының пехлеви және соғды әріптік жазуы варианттарынан шығуы мүмкін» - деп атады. Көрнекті түркітанушы Алтай Аманжолов Орхон таңбаларының жартысынан көбі парсы- арамей жазуындағы әріптерге сәйкес келмейтінін айтады. А.Аманжоловтың пікірінше түркі руналары ұқсастығы жағынан қарайтын болсақ финикий- арамей жазуларына жақын [7, 88-89 бб.]. Ғалым, зерттеуші О.Доннер: «Б.з.б. ІІІ-ІІ ғасырларға тән Аршакид монета- сының жазуын түркі бітіг және арамей жазуларының бір варианты және түр- кі бітіг жазуының көп ұқсас прототипі арамей жазуының бір варианты»-деп айтып, В.Томсеннің пікірін қолдайды. Арамей жазуының Армаздық нұсқа- ларынан көне түрк бітіг жазуы бастау алды деген пікірді А.Рона-Ташда айта- ды [11, 301 б.]. Орыс ғалымы Е.Д.Поливанов түр- кі әліпбиін арамей әліпбиіне жанасы- мы жоқ идеограммалардың негізінде пайда болды деген болжам жасаған. С.В.Киселев, Н. Аристовтың түркі ха- лықтарының руникалың жазуы таң- балардан шықты дейтін теориясы келіспейді. Орыс шығыстанушысы Н.Аристов түркі әліпбиін ешбір бөгде әліпбидің ықпалынсыз, түркі таңбалары негізінде туған төл жазу деп санайды [1, 11-12 бб.]. Қ.Сартқожаұлы арамей тілін толық зерттеген ғалымдардың бірі В.Томсон екенін айтып, бірақ оның Енисей, Орхон жазуларының арамей жазуына ұқсас болып, арамей жазуын жаңғыртып түркі тіліне бейімдеп пай- даланды деген пікіріне келіспейді. Ол БІЛІМ - ОБРАЗОВАНИЕ, ISSN 1607-2790 №3, 2020 ҒЫЛЫМИ ІЗДЕНІС / НАУЧНЫЙ ПОИСК / SCIENTIFIC SEARCH 56 Р.Готьоның «түркі бітіг жазуының пайда болуы көне соғды жазуынан» - деген пікірін қолдайды [12, 51б.]. НӘТИЖЕЛЕРІ Белгілі түріктанушы С.Г. Кляштор- ный Орхон алфавиті Орта Азияға ара- мей жазуын қолданған иран тілдес көр- шілерінен түріктерге ауысуы ықтимал дей келе, түркі жазулары көне соғды жұртының ежелгі алфавиті негізінде пайда болған деген пікірді қуаттай- ды Бұл пікірдің дұрыстығы мынадан көрінеді. Ерте орта ғасырдағы түркі ха- лықтары өздерінің төл жазуымен бір- ге, соғды жазуын да пайдалана білген. Соғды жазуы мен соғды тілі ақсүйектер арасында түсінікті болған. Мұны соғды көпесі Маниахтың Византияға барған елшілігінен (568 ж.) он бес жыл кейін қойылған Махантегін құлпытасынан көруге болады. Ол Бұғыты (Моңғолия) аңғарынан табылған. Онда Түркі қаған- дығының алғашқы отыз жылғы халі соғ- ды жазуымен соғды тілінде баяндалған [13, 101 б.] А.Н.Подушкин Күлтөбе қа- ласына (Арыс өзені бойында) зерттеу жұмыстарын жүргізу барысында 26 және 30 таңбалары бар күйдірілген кірпіштердің 2 дана сынығын табады. В.А. Лифшиц және С.Г. Кляшторный бұл жазуды тексеру нәтижесінде Күлтө- бе қаласының жазуы алфавиттік және арамей жазуының негізінде жасалған - деген пікір білдіреді [14, 217б.]. С. В. Киселев VI—VII ғасырларда ба- тыс туг-ю арамей алфавитін түркі сөз- деріне қолданған деп болжам жасады. Енисейді жайлаған түркі халықтары- ның жазу ескерткіштерінің көнелігіне дәлелдер келтірді. Өйткені бұл арадағы жартастар мен әдейі орнатқан тас баға- наларда соғысты, аңшылықты, елдің қо- ныстанғанын не басқа жаққа ауғанын көрсететін суреттердің дүниеге кел- геніне ең кемі екі мың жылдай уақыт болған. Көптеген шартты белгілер символдық, әсіресе, космогониялық (әлемнің, соның ішінде күннің, жердің, ай мен жұлдыздардың қайдан шыққа- ны туралы) сипатты байқатады. Жұлдыз, қисық, әртүрлі шаршылар мен дөңге- лектер, түзу крестер т. б. белгілер қарасу заманында пайда болған. Б.з. д. VII—II ғасырларға жататын тагар дәуірінде шартты белгілер көбейе түскен, оған әр түрлі таңбалар қосылған. Таштың зама- нында (б. з.д. I ғ.– б.з. V ғ.) таңбалармен қоса санды білдіретін белгілер шыққан. Мұндай көнелік, шартты белгілердің көбейіп, дамып отыруы, қырғыз мемле- кеті құрылған кезде, олар өзінің мен- шікті жазуын шығаруға талпынған. Уй- бат чаатасындағы қырғыз қорғанынан табылған қыш құмырадағы әр түрлі шаршы, крест таңбаларымен бейнелен- ген жазу бұған дәлел бола алады. Та- былып жатқан осындай жазуларға сүй- ене отырып, түркі халықтарының көне жазуларындағы таңбалардың бәрін тү- гелдей арамей алфавитінің жүйесінен шығаруға болмайды. ҚОРЫТЫНДЫ Біздің заманымызға дейінгі III ға- сырда арамей алфавитінің негізінде «шаршы еврей жазуы» («квадратное еврейское письмо») дамыған дейді. Парсы-арамей жазуы кейде Индия- ның буын жуйелі кхарошти жазуының шығуына негіз болды деген де пікір- лерде бар [2, 87-88бб.]. Бұл мәселе әлі де көптеген зерттеулерді талап етеді. БІЛІM - ОБРАЗОВАНИЕ, ISSN 1607-2790 №3, 2020 ҒЫЛЫМИ ІЗДЕНІС / НАУЧНЫЙ ПОИСК / SCIENTIFIC SEARCH жүктеу/скачать 3.97 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|