Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі т. М. Мендебаев, Е. С. Асқаров

190 
8. САПА ЖҤЙЕСІ МЕН МЕНЕДЖМЕНТІНІҢ ДАМУЫ 
 
Сапа тҥсінігі жинақтық, оған әртҥрлі анықтама беріледі. EOQ (Сапа 
бойынша Еуропалық ҧйым) анықтамасы бойынша – тҧтынушы талаптарына 
ӛнімнің сәйкестік деңгейі. ИСО 9000:2000 стандартының анықтамасы 
бойынша «Сапа жҥйесі – негіздемелер жән терминология», сапа – тҧтынушы 
талаптарын орындайтын ӛзіндік мінездемелер жиынтығы деңгейі. 
Әрбір ӛндірістің маңызды мақсаты сапалы ӛнімнің шығарылуы болып 
табылады. Уақыт ӛте келе бҧл мақсаттың маңыздылығы кҥшейе береді. Ол 
ғылыми-техникалық прогресі, жаһандану қҧбылысы және мемлекеттер 
арасында ӛнідірістік кҥш пен сауда байланыстары жоғарылап жатқанымен 
тҥсіндіріледі. Қазіргі кезде дҥниежҥзі ӛндірістік кҥштермен толы, ӛндірісі 
дамыған мемлекеттер ӛздерінің тауарлары ҥшін кҥресуде. Жоғарғы сапалы 
тауар және қолжетімді баға ҧсынған жеңеді.
Сапа – кҥрделі және кӛп критерийлі тҥсінік. Сапа критерийі 
функционалдық (тҧтынушылық), эргономикалық, қолданушылық, эстетикалық 
және басқа да кӛрсеткіштер болуы мҥмкін. Әртҥрлі ӛнімдерде әрбір 
критерийдің мағынасы әртҥрлі болады. Мысалы, электр лампасында маңызды 
критерий функционалды критерий – лампа жарық жануы керек, 
қолданушылық критерий – ҧзақ жануы керек және энергияны аз жҧмсау керек. 
эстетикалық критерий аз рӛл ойнайды. Ал хрусталды вазаны жасаған кезде 
эстетикалық критерий маңызды, ал функционалды критерий маңызы аз 
болады.
Сапаның сандық бағасы ҥшін квалиметрия әдісі қоланылады. 
Квалиметрияның негізі мақсаты - ӛнімнің қажет сапа кӛрсеткіштерінің 
номенклатурасын, оның оңтайлы мәндерін анықтау, сонымен қатар сапаның 
сандық бағалау әдісін ӛңдеу, уақытта сапа ӛзгеру санағы әдістемесін жасау.
Сапалы ӛнім алу ҥшін бірнеше талаптар жиынтығын орындау керектігі 
тҥсінікті. Алдымен объективті факторлар: 
1. Ғылымның, техниканың және дизайнның соңғы талаптарына сай келетін 
ӛнімнің қазіргі заманғы жҧмыс жобасы; 
2. Қазіргі заманғы материалдар мен ғылым мен техникасы жетістіктерін 
қолданатын ӛнім ӛндірудің қазіргі заманғы технологиясы; 
3. Қазіргі заманғы жаңа технологиялық қондырғылар; 
4. Қазіргі заманғы қҧрылғыларында қызмет кӛрсете алатын және алдыңғы 
қатарлы технологияны қолдана алатын мамандырылған жҧмыс кадрлары. 
Бҧлар сапалы ӛнім алу ҥшін қажет объективті компоненттер. Бірақ олар 
сапалы бәсекеге қабілетті ӛнімді тҧрақты және ҧзақ алу ҥшін жеткіліксіз. Кӛп 
мәнге ӛндірістің субъективті факторлары ие. Олар: жҧмысшылардың ӛз 
жҧмыстарына қатынасы, мекеме басшыларының рӛлі, жҧмысшылар 
арасындағы қатынас және тағы басқа. Объективті және субъективті факторлар, 
олардың ӛзара қатынасы, бір-біріне әсері сапа қамтамасыз ету жҥйесін 
қҧрайды.
Сапа жҥйесін дамытуға әрдайым кӛп кӛңіл бӛлінетін. Бҧл сҧрақпен 
кӛптеген мемлекеттердегі ғалымдар айналысқан.

191 
Сапа менеджментінің (басқару) бірінші кезеңінде негізі Ф.У.Тейлор 
жҥйесі болды. Бҧл ғылыми менеджменттің концепциясы, онда ӛндірістік 
ҥрдістің кӛп нҧсқалығы мен бақылауға кӛп мән берілген. Жҥйе сапаның 
жоғарғы және тӛменгі шек тҥсінігін, рҧқсат ӛрістерін қосқан, бақылау 
қҧралдарын енгізіп, тәуелсіз тексеріс қажеттілігін, бракқа штраф жҥйесін, 
жҧмыс сапасын жоғарылатудың тҥрлі қалыптарын негіздген. Тейлор жҥйесі 
жалпы менеджмент пен сапа менеджментін байланыстырды. Бҧл сапа жҥйесі 
нақты ӛнімнің сапасын алу жҥйесі.
Ары қарай 20-ғасырдың 20-80-жылдар арасында ҧзақ уақытта жалпы 
менеджмент пен сапа менеджмент даму жолдары бӛлініп кетті. Сапаның 
негізгі мәселесі мамандармен басқарудың инженерлі-техникалық мәселесі, 
қызмет ету деңгейін және ӛндіріс ҥрдістерін жоғарылату мақсатында ӛнімді 
басқару, яғни ӛндіріс технологиясын жақсарту және соңғы станоктар, 
қҧралдармен қамтамасыз ету, ал адам басқару менеджменті мәселесі – 
ҧйымдастырушылық және әлеуметтік-психологиялық мінездемелі мәселе 
ретінде қарастырылды. 50-80-жылдары ӛнімнің сапасын қамтамасыз ету 
қҧрылымдары бақылау жҥйесі деп аталды.
Сапа жҥйесін қамтамасыз ету бҧрынғы КСРО-да ӛнеркәсіптің 
басқарушы-бҧйрықтық жҥйесіне бағынатын, онда мекемелер мемлекеттік 
жоспарлармен байланысты болатын, бағыну тігінен, әркім ӛзі жауап беретін 
жҧмысын атқаратын. Барлық мекемелер мемлекеттік тапсырыспен кӛп 
жылдарға қамтамасыз етілетін, ол ӛнімнің сапасын кӛтеруге жағдай 
жасалмайтын. Ӛнімнің сапасы ӛндірістік циклдан шығарда тексерілетін, яғни 
соңғы ӛнім техникалық нормалар мен стандарттарға тексерілетін (ОТК жҥйесі 
және мемлекеттік тексерістер). Сапа қамтамасыз ету шаралары ақау табылған 
жағдайда қолданылатын, кӛбіне, бҧл шаралар репрессивті мінез алатын. 
Жҥйе ескірген, жаңа ӛндірістік талаптарға жауап бермейді. Ескі жҥйенің 
негізгі кемшіліктерін бағалауға жатқызуға болады: 
1. Ҥлкен ревизорлық аппарат қажет. Ревизия кезінде қызметкерлердің 
кӛпшілігі алаңдайды, ҥлкен бюрократтық хат алмасу жҥреді.
2. Кері байланыстың нашарлығы. Қызметкерлер әдетте, бҧзушылықты 
болдырмау мәлелелеріне тҥсіністікпен қарайды. Бірақ ондайға қатысы болса, 
барлық жағдайды айту міндеті, нәтижесінде жазалану қаупінде және оны 
болдырмау мақсатында жабу. Жеке қҧрам амалсыз бҧзушылық туралы 
мәліметтер айтады, егер олар жҧмысшыға қарсы қойылатынын білсе.
3. Капитал 
салымдарының 
тӛменгі 
нәтижелігі. 
Басқарудың 
басты 
мақсаттарының бірі қаражат бӛлу ҥшін приоритет анықтау және мақсатты 
шаралар жҥргізу болып табылады. Минималды шығынмен максималды пайда 
табу ҥшін салым қайда салу керек? Басқарудың барлық деңгейінде толық және 
қажетті ақпараттың болмауы мҧндай мҥмкіндік бермейді. 
4. Жетілдірілген сапа деңгейін сақтаудың қанағаттандырарлықтай емес 
тҧрақтылығы, жҧмысшылардың бҧл деңгейдің ҧзақ сақталуында аз 
қызығушылық нәтижесі.
5. Ақаудың пайда болу себептері мен оны болдырмау жолдарын толық 
тҥсінбеу, ӛйткені тексеріс тек технологиялық ҥрдісттен шығар кезінде болады, 

192 
және бҧндай тексерісте қай кезеңде дҧрыс емес әрекет жасалғанын анықтау 
қиынға соғады. 
6. Мекеменің қызметінің бӛлінуі, тек ӛзінің жҧмысын атқару және басқа 
бӛлімдердің және мекеменің жҧмысына араласпау. 
Бҧл жағдайлар дамыған нарықтық экономикасы бар басқа мемлекеттер 
тәжірибесінде де кездескен. Сапаны қамтамасыз етудің бҧндай жҥйесі қазіргі 
таңда да кейбір мекемелерде де кездеседі,бірақ оны ары қарай қолдану алға 
бастырмайды. 
1980 жылдан бастап, ғылыми-әдістемелік менеджмент қҧралын 
қолданатын сапа басқару жҥйесі пайда болды. Жалпы менеджмент пен сапа 
менеджменті қайта біріге бастады. Бҧл бірігу ӛнім сапасы туралы кӛзқарастың 
ҧлғайып және оған әсер етуші факторлар мен ішкі ӛндірістік менеджменттің 
дамуына әкелді. 
Сапа мақсаттарын шешу ҧйымдастырушылық қҧрылымның пайда 
болуын талап етті. Бҧл қҧрылымға барлық бӛлімшелер, мекеменің әрбір 
жҧмысшысы кірді. Бҧл сапаның тоталды менеджменті (TQM) мен сапаның 
әмбебап менеджментін (UQM) тудырды. Сапаны басқарудың жалпы 
менеджментінен сапаның тоталды менеджментіне (TQM) кӛше бастады. Ескі 
менеджменттен 
TQM-нің 
айырмашылығы 
ескі 
менеджментте 
сапа 
концепциясы жҧмысшыларды бақылайтын арнайы қызметтер, сапаны 
жетілдіру ҥшін арнайы шаралар, ал TQM-да сапа ӛнімнің алынбас бӛлігі болып 
табылады. Оған жету ӛндіру ҥрдісіне кіргізілген, ол бір ретті шаралар емес, 
сапаны ӛніммен бірге жасайтын жҥйелік әрекеттер.
Қазіргі кезде теориялық және практикалық қҧралдардың кҥшті 
жиынтығы жасалған, ол сапа негізінде менеджмент (MBQ) атауын алды. Ол 
ӛзіне: 
– сапаны қамтамасыз ету ҥшін халықаралық стандарттар ИСО 9000 және 
14000 серияларын; 
– жҥздеген аккредиттелген сертификаттау органдарын қосатын сапа 
жҥйесін сертификаттаудың халықаралық жҥйесін; 
– сапа жҥйесінің сертификатталған аудиторлары халықаралық реестрін 
(IRCA), оның ішінде кӛптеген мемлекеттерден 40000 мамандарды; 
– Менеджмент аудитінің кҥшті жҥйесін; 
– Дҥниежҥзінің 1000000-нан астам фирмаларын (соның ішінде 
Қазақстанның 3000-нан астам мекемесі сапа жҥйесіне сертификат алды) 
қосады. 
Сапа басқару жҥйесі даму кезеңдерінде 20-ғасырда анықталған 
концепцияларға сәйкес келген және қҧжатталған. Жҥйелерді қҧжаттау 
мекеменің басқару ҧйымдастырушылық қҧрылымын, сонымен қатар ӛнімді 
жасау ҥрдісін басқаруды қамтиды. Ҧйым функционалдық қҧрылым мен 
ҥрдістердің жиынтығы болып қарастырылды.
Сапаның қҧжатталған жҥйесі: 
– жҧмысшылар ҥшін мотив қҧралдарын қолдану (жазалау, мадақтау); 
– кәсіптік оқыту және біліктілік жоғарылату; 
– ӛнімді тҧтынушылармен жақсы қарым-қатынаста болу; 

193 
– қосалқы бӛлшектер мен шикізат тасымалдаушылармен ӛзара қарым-
қатынас орнату кезеңдерін қосты. 
Сапа жҥйесінің даму тарихы 5 кезеңге бӛлінеді.
1. Бірінші жҥйенің пайда болуы – Тейлор жҥйесі. Оқыту қҧрылғыларда жҧмыс 
жасау кәсіптік оқытуға және ӛлшеу қҧралдарын қолдануға, типті қосылуларға, 
дәлдік жҥйесін білуге әкелді. Тасымалдаушы мен тҧтынушы арасындағы ӛзара 
қатынас техникалық шартта кӛрсетілген талаптар негізінде жҥргізілді, олардың 
орындалуы қабылдау бақылауында тексерілді. Тейлор жҥйесінің ерекшелігі 
әрбір ӛнімнің сапасын басқару еді.
2. Нақты ӛнім сапасын ҥрдістің жиынтығы ретінде ӛндіріске кӛшіру 
басталады. Ӛндірісті басқарудың прогрессивті қалыпы 3 тҥрдегі статистикалық 
бақылау: 
– ӛнім партиясының статистикалық қабылдау; 
– ҥзіліссіз статистикалық қабылдау; 
– технологиялық ҥрдісті статистикалық реттеу болады. 
Кәсіптік оқытуға талдаудың, бақылаудың және реттеудің статистикалық 
әдістеріне оқыту басталды, «тасымалдаушы-тҧтынушы» қатынасы қиындап 
кетті. Оларда кӛп рӛлді статистикалық қабылдау бақылауына стандартты 
кестелер ала бастады. 
Бҧл кезеңде сапаның қҧжатталған жҥйелері ӛмірге келді, мамандардың 
сапа аймағында жауапкершілігі мен міндеттері айқындалды – ӛнімдердің 
сапасы мен дефектісін талдайтын сапа жӛніндегі инженер пайда болды. 
Инспекция мен дефектілерді табу олардың алдын алуына және ескертуіне, 
ҥрдістер зерттеу негізі мен оларды басқару негізіне ауысты.
3. 50-жылдары сапаны тоталды басқару концепциясы – TQC. Бҧл кезеңде 
жауапкершілік пен міндеттерді айқындайтын, сонымен қатар сапа қызметінің 
мамандары емес, мекеме басшыларының ӛзара қарым-қатынасы пайда болды. 
Мотив жҥйесі адам факторына ауыса бастады. Сапалы еңбектің маңызды 
себебі ҧжымда жҧмыс жасау, жетістіктерді басшылық пен әріптестердің 
мойындауы болып табылды. Оқу мен мамандықты жоғарылатуға кӛп кӛңіл 
бӛлінді. 
«Тасымалдаушы-тҧтынушы» 
қарым-қатынас 
жҥйесі 
ӛнімді 
сертификаттауды ҥшінші жақ арқылы жасауды қарастырды. Сонымен қатар 
келісімшарттарда сапаға талаптар қатаңсып кетті.
4. 70-80-жылдары сапаны тоталды басқарудан тоталды сапа менеджментіне 
(TQМ) ауысу басталды. Осы уақытта ИСО 9000 халықаралық сапа стандарттар 
сериялары пайда болды. 
Егер TQC – орнатылған талаптарды орындау мақсатында сапаны басқару 
болса, TQМ – оған қоса мақсаттар мен талаптарды басқару болды. TQМ-ға 
сапаны қамтамасыз ету кіреді, ол – тҧтынушыда ӛнімнің сапасы туралы 
сенімділік беретін шара жҥйесі. TQМ жҥйесінде мақсаттарға анық сапаны 
басқару әдістері қолданылады. Жҥйенің бір қосымша ерекшелігі ҧжымдық 
қалыптар мен іздеу әдістерін, талдау мен мәселені шешу,бҥкіл ҧжымның 
сапаны жоғарылатуға қатысуы қолданылады. 

194 
TQМ-да адам рӛлі мен қызметкерлерді оқыту ҧлғаяды. Мотивация 
жҧмысшылардың жҧмысқа қызығушылық туындауын, еңбек демалысының 
бӛлігі мен демалыстардан бас тартуы, яғни жҧмысқа қҧштар және ләззат 
алатынының белгісі пайда болады. Оқыту барлық саланы қамтып, ҥзіліссіз 
болады. Оқыту қалыптары ӛзгереді, белсенді бола бастайды – жҧмыс 
ойындары, арнайы тестер, оқытудың компьютерлік әдістері және тағы 
басқалар қолданылады. Оқыту мотивацияның бӛлігіне айналады. Кәсіби 
мамандандырылған жҧмысшы ҧжымда ӛзін сенімді ҧстайды, кӛшбасшы рӛліне 
ынталы, оны басшылар және әріптестері бағалайды, жҧмыс бабында тез 
кӛтеріледі, материалды жақсы қамсыздандырылған. 
ИСО 9000 стандарттар негізінде қҧрылған сапа жҥйесінің мақсаттық 
орнатулары – тапсырыс беруші талап еткен ӛнімнің сапасын қамтамасыз ету. 
Сәйкесінше, жҥйе механизмі, қолданылатын әдістер мен қаражаттар осы 
мақсатты жҥзеге асыруға бағытталған.
3- және 4-кезеңдердің ортасында ғылымның жаңа саласы –жҥйелі техника 
пайда болады.  
Жҥйелі техника – бҧл жҥйені жобалау және қҧру кезінде ғылыми 
білімдерді пайдаланумен байланысты, яғни белгіленген мақсатқа қол жеткізу 
ҥшін қажет адамдар мен қондырғыларды біріктіретін техника саласы. Жҥйелі 
техника нәтижесіне табиғаттары әртҥрлі кӛптеген ӛзара байланысты және ӛзара 
әсерлесетін факторлар әсер ететін кҥрделі ӛндірістік тапсырмаларды шешудің 
жҥйелік жолының принциптеріне негізделеді. Жҥйелі техниканың дамуымен 
ғылыми негізделген кибернетикалық «сапаны басқару» термині тығыз 
байланысты. 
5. 90-жылдары экологиялық мәселелерден, олардың ӛндірістік әрекетінен 
туындаған қоғамның ӛнеркәсіпке деген әсері кҥшейді. Экологиялық мәселелер 
ҧлғайды. Бҧл табиғатты қорғау мен ӛнім қауіпсіздігі жағынан менеджмент 
жҥйесінің талаптарын бекітетін ИСО 14000 сериялы стандарттардың пайда 
болуына әкелді. Сапа және экологиялық қауіпсіздік ҧғымдары бірдей мағынада 
қолданылатын болды.
ИСО 14000 стандарттарына сәйкес сапа жҥйесінің сертификаттау ӛндіріс 
жағынан табиғатқа ҥлкен әсерін тигізетін елдерде ӛте белгілі болып табылады. 
Соған байланысты қазіргі кезде сертификаттардың кӛп бӛлігіне Жапония 
мемлекеті ие. Сапаның гуманистикалық қҧраушысы едәуір ӛсті. 
Бҧл саты жаңа ақпараттық технологияның пайда болуымен сипатталады. 
CALS-технология – бҧл ӛнім сапасын қамтамасыз етудің ӛмірлік циклі 
қатысушыларының ақпараттық ӛзара әрекеттерінің заманауи әдістерін енгізу 
мен басқару процестерінің ӛндірістілігін, әсерлілігін жҥйелік арттыру 
стратегиясы. CALS стратегиясын енгізудің негізгі экономикалық әсеріне бҧйым 
сапасын қамтамасыз ету мен ҧстап тҧру, қҧру ҥшін қолданылатын электронды 
ақпаратты бірлесіп пайдалану мен интеграциялау арқылы қол жеткізеді. Ол 
ақпаратты тҧтынушыға жылдам жеткізуді, оны қайта ӛңдеуді, игеру мен 
әрекеттер ҥшін дҧрыс әрекет қабылдауды қамтамасыз етеді. 

195 
Ӛндірістің ақпараттық мәдениеті қазіргі уақытта ӛте жоғарғы талаптарға 
жауап беруі тиіс, бҧл тек қандай да бір фирма немесе зауыттың әрекеті емес, 
уақыттың талабы болып табылады. Ақпараттық алмасудың жеделдігіне 
байланысты ӛндірістік әрекеттердің де жылдамдығы ҥдей тҥседі. Ӛндірілетін 
бҧйым сапасына ерекше әсер ететін ақпарат беру мен сақтаудың ең заманауи 
ақпараттық технологиясын пайдалану қажет. Оларға ақпараттың электрондық 
базалары, электронды пошта, электронды қҧжаттандыру, кәсіпорын 
функционалдығының математикалық модельдері мен барлық есептеулерді 
компьтерлендіру жатады.
CALS стратегиясын іске асыру кезінде басты нормативтік және қҧқықтық 
база ретінде стандарттар қолданылады. Бҥкіл ӛмірлік циклінің барлық 
сатыларында ӛнім туралы мәліметтерді бірлесіп пайдалану оларды ҧсыну 
тәсілдері мен пайдалану технологиясын стандарттау арқылы жҥзеге 
асырылады. Стандарттарды таңдау CALS стратегиясын енгізудің бір бӛлігі 
болып табылады. CALS стратегиясын енгізу – ҧйым іс-әрекетінің әртҥрлі 
аспектілерімен тығыз байланысты кҥрделі, жан-жақты процесс. Сондықтан оны 
жҥзеге асыру ҥшін бірқатар сілтемелер:
– әртҥрлі деңгейдегі нормативтік және әдістемелік қҧжаттама;
– технологиясы аумағындағы сыналған және реттелген әрекеттер мен 
қызметтер нарығы; 
– кадрларды дайындау жҥйесі; 
– CALS – технологиясы аумағындағы ғылыми-зерттеу жҧмыстары; 
– осы технологияны қабылдауға қоғамның ақпараттық дайындығы болуы 
қажет. 

жүктеу/скачать 3.11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: