Қазақстан республикасы білім және ғылым

V.II Жазық алқап топырақтарындағы зоналық 
заңдылықтардың жергілікті жағдайға байланысты 
өзгеру сипаты 
 
Республиканың жазық бөлігінде топырақ жамылғысы ен-
дік бойымен горизонталдық зона құрап таралады. Мұнда қа-
ратопырақ, күңгірт-күрең, күрең, ашық күрең, құба, сұр-құба 
топырақ типтері басымырақ келеді. Зоналардың топырақ 
жамылғыларындағы кебірлік және сортаңдық дәрежесі біркелкі 
болмайды. Соған байланысты республиканың жазық бөлігінің 
топырақ жамылғысында кешендік сипат байқалады. Жазық 
бөлікте кеңінен таралған кебірлер мен сортаңдардан басқалары 
солтүстіктен оңтүстікке қарай зоналық орналасу тәртібі 
бойынша сипатталады. 
Сортаңдар Қазақстанның жазық бөлігіндегі барлық зона-
ларда таралған. Республикада сортаң және басым келетін кешен-
дерінің жалпы ауданы 10 млн. га шамасындай. Сортаңдардың 
қалыптасуы көне және қазіргі тұз жиналу үдерісімен (түсетін 
атмосфералық жауын-шашыннан булану мөлшерінің артық 
болуынан) байланысты болады. Сортаңдардың көлденең қима-
сының өз бойында жеңіл еритін тұз көптеп жиналған (әсіресе 
топырақтың беткі қабатында), ал генетикалық горизонттар 
(қарашіріктік, өтпелі горизонттар және топырақ құраушы жы-
ныстар) нашар ажыратылады. Топырақтың қарашіріктілігі 
жоғары горизонттарда 0,5%-дан 3%-ға дейін және одан да жо-
ғарырақ мөлшерге ауытқып отырады, реакциясы баяу сілті-
ліктен күшті сілтілікке дейінгі орта болады. Тұз жиналу сипа-
тына қарай сортаңдар хлорлы, сульфатты, содалы және аралас 
түрлерге бөлінеді. Сортаңдардың тұз жиналған беткі қабатта-
рының морфологиялық ерекшеліктеріне қарай қабыршақты, 
кеуекті, т.б. түрлері болады Гидроморфтық сортаңдар жер асты 
суы жақынырақ жатқан жерлерде қалыптасқан. Олардың көлде-
нең қимасы горизонттарға нашар ажыратылады. Шалғындық 
сортаңдар республиканаң солтүстік аудандарындағы өзен 
жайылмаларында және көл терассаларының (белдеулерінің) кей-
бір бөліктерінде жиі кездеседі. Бұлардың көлденең қимасы 
горизонттарға (қабаттарға) айқынырақ ажыратылады. Каспий 

теңізінің солтүстік жағалауында, Арал мен Балқаш көлі 
маңында, тартылып кеуіп қалған көлдер түбінде және өзендер-
дің құрғақ арналарында сортаңданған жыныстардың жер бетіне 
шығып жатқан аудандарында қалдық сортаңдар дамыған. 
Суландыру жұмысы дұрыс жолға қойылмау салдарынан жер 
асты суының деңгейі көтеріліп, топырақтың беткі қабатында 
қайта тұз жиналып, сорға айналу үдерісі екінші қайтара жүреді. 
Сортаңға айналу дәрежесінің жалпы өсу тенденциясы қуаңшы-
лықтың арту бағытына да байланысты. Солтүстіктен оңтүстікке 
қарай содалы-сульфатты және сульфатты сортаңдар сульфатты
хлорлы және хлорлы тұз жиналумен алмасады. Бұл жалпы 
заңдылық өзен атырауларында бұзылады. Мысалы, Сырдария 
өзенінің атырауында хлорлы тұз жиналудың орнына хлорлы-
сульфатты, ал Іле өзенінің атырауында содалы-сульфатты және 
сульфатты тұз жиналуы басымырақ келеді. Сортаңданған топы-
рақтарды шаруашылыққа пайдалану үшін алдымен топырақтағы 
көп мөлшердегі тұзды шаю немесе фитомелиоранттар мен хим-
мелиоранттар жүргізілуі қажет. Тым сортаңданған топырақ-
тарды шаю қазіргі уақытта күріш егісін игеру арқылы іске асы-
рылып жүр. Негізінде сортаңдар тек табиғи жайылым ретінде 
ғана пайдаланылады. 
Кебірлер Қазақстан аумағында кеңінен таралған. Топы-
рақтың бұл түрі орманды дала, дала, шөлейт зоналарында соны-
мен қатар шөл зонасының солтүстік бөлігінде кездеседі. Кебір-
лер көпшілік жағдайларда топырақ кешендерінің негізі компо-
ненттерін (құрамдас бөліктерін) құрайды, кейбір жағдайда өз 
алдына жеке массивтер (алқаптар) күйінде таралады, республи-
ка аумағындағы таралу сипаты зоналық заңдылыққа бағынады. 
Солтүстіктен оңтүстікке, қара топырақты даладан шөлге жыл-
жыған сайын топырақ жамылғысындағы тұзданған топырақ 
басымырақ келетін кешендердің ауданы артады, әрі біртекті 
кебірлерден тұратын массивтер жиірек кездесе бастайды. Кебір-
лердің көлденең қимасынан қарашіріктілігіне қарай кебірленген, 
карбонатты және гипсті топырақ қабаттары ажыратылады. Қара-
шіріктің мөлшері жоғарғы горизонтта (қабатта) 6% және одан да 
жоғары көрсеткішке ауытқып отырады, еріген тұздардың мак-
симумы тереңірек қабаттарда байқалады. Олардың таралу сипа-

ты зоналық заңдылыққа бағынышты және жергілікті жағдай-
ларға байланысты өзгеріп отырады. Кебірлердің өсімдік жамыл-
ғысы бір зонадан екінші зонаға ауысқан кезде табиғи жағдайға 
байланысты өзгеріске ұшырайды. Қара топырақты зонаның 
кебірлерінде жусанды-бетегелі өсімдік жамылғысы, күрең топы-
рақтарда жусан, қараматау, көкпек, шөл сораңы өседі. Бұнымен 
қатар кебірлердегі тұз жиналу сипаты және морфологиялық 
ерекшелігі де өзгереді. Әр аймақты ылғалдану сипатына қарай 
сортаң топырақтардың автоморфты, жартылай гидроморфты 
және гидроморфты түрлері ажыратылады. Орманды дала және 
дала зоналарында жартылай гидроморфты (шалғындық-дала-
лық) және гидроморфты (шалғындық, ал шөлейт және шөл зона-
ларда автоморфты (шөл далалық және шөлдік) кебірлер басым 
таралған. Кебірлерді үстіңгі горизонттарының қалыңдығына 
қарай қабыршықты кебірленген (5 см-дей), орташа кебірленген 
(10 см-ге дейін), терең кебірленген (15 см-ден астам) деп жік-
тейді. Иллювийлік горизонттарының құрылысына қарай баға-
налы, жаңғақ пішінді және призмалы кебірлерге, ал тұздың ену 
тереңдігіне қарай сортаңды тұз (тұз 30 см-ден жоғары қабат-
тарда ) сортаңдау (тұз 30-80 см-лік қабаттарда ) және сортаң (тұз 
80-130 см-лік қабаттарда жатады) топырақтарға бөлінеді. Тұз 
жиналу сипатына қарай кебірлердің хлорлы-сульфатты және 
сульфатты-хлорлы, кейбір жағдайда таза сульфатты және таза 
хлорлы түрлері болуы мүмкін. Оқта-текте содалы жамылғысы 
да кездеседі. 
Кебірлер есебінен республиканың ауылшаруашылығына 
жарамды жер көлемін ұлғайтуға зор мүмкіндік бар. Қазақстан 
аумағында 40 млн. га дейін кебірлер бар, ал кебірлер басымы-
рақ келетін кешендер 30%-дан асады. Бұл мөлшердің 9 млн. га 
жуығы қара топырақты және күңгірт күрең топырақты 
зоналарда орналасқан. Кебірлер негізінен жайылым ретінде 
пайдаланылады. Ылғалды кебірлер далалық алқаптардағы қара 
топырақты зонаның көктеректі-қайыңды және талды шоқ 
тоғайлар өсетін ойпаңдау жерлеріне тән. Ылғалды кебірлердің 
аморфты кремний қышқылына және кварц қалдықтарына жақсы 
қаныққан бозғылт және ақ ұнтақты тұз жиналған горизонттар 
бар. Бұл горизонт негізінен тереңдігі 8-10 см және жер бетіне 

тым жақын жатқан жұқа қабатты шымды қарашірікті орман 
асты төсеніш қабатын құрайды да 30-50 см тереңдікте бұл 
горизонт күрең немесе күңгірт күрең иллювийлік горизонтқа 
ауысып кетеді. Карбонатты горизонт 70-100 см тереңдікте 
жатады. Топырақтың көлденең қимасынан артық ылғалдану із-
дерін (көкшіл сұр және тат басқан дақтарды, темірлі конкре-
цияларды) байқауға болады. Ылғалды кебірлер қарашіріктің 
сипатына қарай жер асты суы 1,5 м, 1 м және 0,5 м тереңдікте 
жатқан жағдайда дамитын нағыз шымды-глейлі (шалғындық) 
және шалғынды батпақты топырақ түрлеріне ажыратылады. 
Ылғалды сортаң топырақты зона мал жайылымына және ша-
бындыққа пайдаланады. 
Орманды – сұр топырақ – Қазақстанның қиыр солтүстігін-
де орналасқан топырақ түрі. Бұл зона республиканың солтүсті-
гіндегі көктеректі-қайыңды орман астында қалыптасатын шағын 
аудандарды қамтиды. 
Жоғарыда аталғандай Қазақстанның жазық аймақтарында 
солтүстіктен оңтүстікке қарай мынадай топырақ зоналары 
жатыр: 1) республиканың қиыр солтүстігінде орманды дала 
зонасы таралған. Негiзiнен бұл жерлер Батыс Сiбiр ойпатында 
орналасқандықтан жер бетi жазық, ойпатты, сондықтан орман-
ның шайылған сұр топырағы мен сiлтiсiзденген қара топырағы 
тән. Бұл аймақтың топырақтары құнарлы, негiзiнен жаздық би-
дай егiледi. Қалған жерлерiн орман, шабындық пен жайылымдар 
алып жатыр. Көлемі 400 мың га; 2) осы зонадан оңтүстікке 
қарай даланың қара топырақты зоналары көлемі 25,7 млн. га, 
оның 15 млн. га жыртылған жерлер, негiзiнен астық дақылдары 
егiледi. Қара топырақты зона солтүстіктен оңтүстікке қарай 2 
аймақ аралығына бөлiнедi: кәдiмгi қара топырақты аймақ ара-
лығы Батыс Сiбiр ойпатының оңтүстігін Сарыарқа өңiрiнiң және 
Жайық биiк шығыс жазығының солтүстік бөлiктерiн қамтып 
(енi 100-140 км-дей), батыстан шығысқа созылып жатыр. Кө-
лемі 11,8 млн. га. Жер бетi жазық, топырағы құнарлы, негiзiнен 
астық дақылдары егiлiп, еттi-сүттi мал өсiрiледi; оңтүстiктiк 
қара топырақты аймақ аралығы — кәдiмгi қара топырақты 
аймақ аралығының оңтүстігін бойлап батыстан шығысқа созы-
лып жатыр, енi 50-125 км-дей, аум. 13,9 млн. га. Жер бетi жазық, 

топырағы құнарлы. Бұл негiзiнен ылғалы жеткiлiктi, дәндi 
дақылдар егуге қолайлы жерлер. Құрғақшылық әрбiр 7-8 жылда 
бiр-екi рет қайталанады. 
3) Республиканың оңтүстік бөлiгiндегi шөлдi аймаққа 
дейiнгi орта аймақты құрғақ-далалы және шөлдi-далалы күңгірт 
топырақты аймақ алып жатыр. Көлемі 90,5 млн. га, яғни 
республика жерiнiң 33,2%-ын қамтиды. Мұнда солтүстіктен 
оңттүстікке қарай 3 (үш) аймақ аралығына бөлiнедi: күңгiрт 
күрең топырақты аймақ аралығы – қоңыржай қуаң дала, мұнда 
жыл сайын егiннен тұрақты өнiм алынбайды. Топырақтағы қара-
шiрiк мөлшері 3-4%-дай. Көлемі 27,7 млн. га. Топырақ құнары 
жақсы болғанымен құрғақшылық әрбiр 3-4 жылда бiр қайта-
ланып тұрады. Соңғы 10 жылда бұл аймақ аралығындағы жыр-
тылған жер көлемi оларды пайдаланудың тиiмсiздiгiнен, 
бұрынғы 10 млн. га-дан 3-4 млн. га-ға азайтылған; жай күрең 
топырақ орын алған алқаптың көлемі 24,4 млн. га. Топырақтың 
беткi қабатындағы қарашiрiк мөлшері 2-3%. Құрғақшылық 1-2 
жылда бiр рет қайталанады, сондықтан суарылмайтын егiншi-
лiкпен айналысу тиiмсiз, ал суару үшiн тұрақты су көздерi жоқ. 
Тың игеру кезiндегi асыра сiлтеушiлiкпен бұл аймақ аралы-
ғында астық үшiн игерiлген 4-5 млн. га жерге соңғы 10-12 жыл-
да егiс егiлмейтiн болды, тек аз ғана малазықтық дақылдар егi-
летiн жерлер қалдырылды. Мұнда соңғы жылдары тек мал өсi-
рiледi; ашық күңгірт топырақты белдем аралығы – өте қуаң шөл 
(шөлейт) дала, негiзiнен мал шаруашылығына жарамды. Көлемі 
38,4 млн. га. 
4) Шөл дала аймақтың көлемі 119,4 млн. га, немесе рес-
публика аумағының 44%-ы. Мұнда 2 аймақ аралығы орын алған. 
Құба топырақты аймақ аралығы – шөлдi аймақ, оның жусаны 
мол, жайылымы жұтаң жерлер. Көлемі. 57,4 млн. га. Жылдық 
жауын-шашын мөлшері 120-150 мм. Топырақтың беткi қабатын-
дағы қарашiрiк мөлшері 1-1,5%. Сұр құба топырақты аймақ 
аралығы шөлдi аймақ, жусан мен эфемерлi өсiмдiктер басым. 
Көлемі 61,8 млн. га. Жылына түсетiн жауын-шашын мөлшері 
80-130 мм. Топырақта қарашiрiк мөлшері. 1%-дай. Аймақта 
құмды, тақыр, сор жерлер жиi кездеседi. Бұл жерлерде мал 

шаруашылығы дамыған, егiншiлiк суармалы жерлерде ғана 
игерілген. 
Биiк таулы аймақтың топырағы республиканың оңүстік-
шығысын алып жатыр. Көлемі 37 млн. га, республика жерiнiң 
14%-ын құрайды. Қазақстанда топырағы мен климаты жағынан 
ерекшеленетiн 4 биiктiк белдеу бар: 1) тау етегiндегi шөлдi-
далалы белдеу теңiз деңгейiнен 450-750 м (кейбiр аймақтарда 
300-1000 м) биiктiкте орналасқан. Тянь-Шань тау етектерiнде 
негiзiнен сұр, Батыс Тянь-Шань тау етегiнде сұр-құба, Солтүстік 
Тянь-Шань мен Алтай таулары етектерiнде ашық күрең топырақ 
таралған. Бұл жерлер суармалы, тәлiмi егiншiлiк және мал шар-
уашылығы дамыған. 2) Аласа таулы дала белдеуi – әртүрлi 
таулы аймақта 600-2200 м биiктiкте орналасқан алқап. Алтай 
мен Солтүстік Тянь-Шаньда таудың күңгiрт күрең және қара то-
пырағы таралған. Ал Батыс Тянь-Шаньда (Оңтүстік Қазақстанда)
сұр құба және таудың құба топырағы басым. Жайылымы жақсы, 
ағашы қалың алқап, мал шаруашылығы жақсы дамыған.
3) Орташа таулы орманды-далалы және шалғынды-орманды 
аймақтар әртүрлi таулы алқаптарда 1000-2500 м-ге дейiнгi 
деңгейдi қамтиды. Негiзiнен таудың шайылған, сiлтiсiз қара 
топырақтары мен орманның сұр топырақтары және таулы-
шалғынды топырақ таралған. Батыс Тянь-Шаньда таудың құба, 
Алтайда күлгiн топырақтар түзiлген. Жайылымы — шүйгiн, 
орман ш. жақсы дамыған. 4) Биiк таулы альпiлiк, субальпiлiк 
шалғынды және қарлы-мұзды белдеулерi Батыс Тянь-Шань мен 
Алтай аралығындағы биiк таулы аумақтардың 1800-3800 м 
кейде одан да биiк деңгейлердi алып жатыр. Топырағы альпiлiк, 
субальпiлiк, шалғынды-шымды. Көпшiлiк жерi топырақсыз 
тасты шыңдар мен мәңгi мұз, қар басқан шыңдардың үлесiне 
тиедi. Шалғынды жерлерi жазғы жайлау ретiнде пайдаланы-
лады. 

жүктеу/скачать 2.94 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: