Қазақстан республикасы ғылым және білім министрлігі

Кейбір баптардың салықтық базасы бар, бірақ баланста актив пен міндеттеме ретінде танылмайды. Мәселен, зерттеуге кететін нақты шығын пайда болу кезеңінде бухгалтерлік пайданы анықтаған кезде шығын ретінде көрсетіледі, бірақ оны салық салынатын пайданы (салық залалын) белгілеген кезде шегеруге көпке дейін рұқсат берілмеуі мүмкін. Салық органдары болашақта шегеруге рұқсат беретін сома болып табылатын зерттеуге кететін шығынның салықтық базасы мен нөлге тең болатын баланстық құны арасындағы айырмашылық кейінге қалдырылған салық активінің пайда болуына жол ашатын шегерілетін уақытша айырмашылық болып табылады.

Активтің немесе міндеттеменің салықтық базасы онша айқын болмаған жағдайларда 12 ҚЕХС негіз болатын іргелі принципті қарастырған пайдалы: компания белгілі бір шектеулерді есептемегенде активтің немесе міндеттеменің баланстық құнының орнын толтыру немесе өтеу болашақ салық төлемдерін, егер де осы орнын толтырудың немесе өтеудің салықтық салдарлары болмайтын болса, олардың қандай боларымен салыстырғанда көбейтетін (азайтатын) болса, кейінге қалдырылған салық міндеттемесін (активін) мойындауға міндетті. С мысалы осынау іргелі принципті қарастырған пайдалы болатындай, мысалы, активтің немесе міндеттеменің салықтық базасы орнын толтырудың немесе өтеудің қажетті тәсіліне тәуелді болатындай жағдайды көрсетеді.

Шоғырландырылған қаржы есептілігінде уақытша айырмашылықтар шоғырландырылған қаржы есептілігіндегі активтердің және міндеттемелердің баланстық сомаларын тиісті салық базасымен салыстыру арқылы анықталады. Салық базасы шоғырландырылған салық декларациясына, ол есептелетін заңдылықтарға қатысты айқындалады. Басқа заңдылықта салық базасы топтағы компаниялардың әрқайсысының салық декларациясына қатысты анықталады.

Ағымдағы және алдыңғы кезеңдер үшін ағымдағы салық төленбеген сомаға тең міндеттеме ретінде мойындалуға тиіс. Егер ағымдағы және алдыңғы кезеңдерге қатысты төленген сома осы кезеңдер үшін төленуге тиіс сомадан асса, онда асып кету мөлшері актив ретінде танылуға тиіс.

Өткен кезеңдегі ағымдағы салықты өтеу үшін өткен кезеңге көшірілуі мүмкін салық залалымен байланысты пайда актив ретінде мойындалуы керек.

Салық залалы өткен кезеңдегі ағымдағы салықты өтеу үшін пайдаланылатын болса, компания салық залалы пайда болған кезеңде пайданы актив ретінде мойындайды, өйткені пайда компанияға түсуі және осы пайдалар дұрыс бағалануы тиіс.

Ағымдағы және алдыңғы кезеңдер үшін ағымдағы салық төленбеген сомаға тең міндеттеме ретінде мойындалуға тиіс. Егер ағымдағы және алдыңғы кезеңдерге қатысты төленген сома осы кезеңдер үшін төленуге тиіс сомадан асса, онда асып кету мөлшері актив ретінде танылуға тиіс.

Өткен кезеңдегі ағымдағы салықты өтеу үшін өткен кезеңге көшірілуі мүмкін салық залалымен байланысты пайда актив ретінде мойындалуы керек.

Салық залалы өткен кезеңдегі ағымдағы салықты өтеу үшін пайдаланылатын болса, компания салық залалы пайда болған кезеңде пайданы актив ретінде мойындайды, өйткені пайда компанияға түсуі және осы пайдалар дұрыс бағалануы тиіс.

а) іскерлік беделді алғашқы танумен; немесе

б) активті немесе міндеттемені мынадай операцияда:

1) кәсіпорындарды біріктіру болып табылмайтын; және

2) оны жасаған кезде не бухгалтерлік, не салық салынатын пайдаға (салық залалына) әсер етпейтін операцияда бастапқы мойындау.

Алайда еншілес компанияларға, филиалдар мен қауымдастырылған компанияларға салынатын инвестициялармен және бірлескен қызметке қатысу үлесімен байланысты салық салудағы уақытша айырмашылық үшін кейінге қалдырылған салық міндеттемесі мойындалуы тиіс.

Активтерді мойындауда компания алдағы кезеңде алатын экономикалық пайда ретінде оның баланстық құнын болашақта өтеу жатыр. Активтің баланстық құны оның салық базасынан асатын болса, салық салынатын экономикалық пайда сомасы салық салу мақсатында шегеруге рұқсат етілетін көлемнен асып түсетін болады. Бұл айырмашылық салық салынатын уақытша айырмашылық болып саналады, ал алдағы кезеңдерде туындайтын пайдаға салынатын салықты төлеу міндеттемесі кейінге қалдырылған салық міндеттемесі болып табылады. Компания активтің баланстық құнын өтеуіне қарай салық салынатын уақытша айырмашылық қалпына келеді, ал компанияда салық салынатын пайда туындайды. Бұл экономикалық пайдалар компаниялардан салық төлемі кейпінде кететін болады дегенді білдіреді.

Кейбір уақытша айырмашылықтар табысты немесе шығысты бір кезеңдегі бухгалтерлік пайданың құрамына, ал басқа уақытта салық салынатын пайдаға қосқан кезде пайда болады. Мұндай уақытша айырмашылықтар көбіне мерзімді айырмашылықтар деп аталады. Осындай уақытша айырмашылықтардың мысалдары төменде келтіріліп отыр. Бұларға салық салынады, сайып келгенде, олар кейінге қалдырылған салық міндеттемелерінің пайда болуына әкеліп соқтырады:

а) пайыздық түсім уақытына қарай бухгалтерлік пайдаға қосылады, бірақ кейбір заңды құқықтарда ол ақша қаражатын алған кезде салық салынатын пайдаға қосылуы мүмкін. Осындай түсімге қатысты баланста мойындалатын кез келген дебиторлық берешектің салықтық базасы нөлге тең болады, себебі түсім ақша қаражатын алғанға дейін салық салынатын пайдаға әсер етпейді;

б) салық салынатын пайданы (салық залалын) анықтаған кезде пайдаланылатын амортизация бухгалтерлік пайдаға қолданылатын пайдадан өзгеше болуы мүмкін. Уақытша айырмашылық - активтің баланстық құны мен оның салық базасы арасындағы айырмашылық, ал ол ағымдағы және мұның алдындағы кезеңдерде анықталған салық салынатын пайданы анықтаған кезде салық органдары рұқсат еткен осы активке қатысты барлық шегерулерді ескергенде активтің бастапқы құнына тең келеді. Салық салынатын уақытша айырмашылық амортизация тездетілген кезде кейінге қалдырылған салық міндеттемесінде пайда болады және көрінеді (егер салық амортизациясы бухгалтерлік амортизацияға қарағанда жай болса, онда шегерілетін уақытша айырмашылық пайда болады. Мұның өзі кейінге қалдырылған салық активінен көрінеді); және

в) әзірлеуге кететін шығындар бухгалтерлік пайданы анықтаған кезде алдағы уақытта капиталдандырылуы және амортизациялануы мүмкін, бірақ олар пайда болған кезеңдегі салық салынатын пайданы анықтаған кезде шегеріледі. Әзірлеуге кеткен мұндай шығындардың салықтық базасы нөлге тең болады, өйткені олар салық салынатын пайдадан шегерілген. Уақытша айырмашылық - әзірлеуге кеткен шығынның баланстық құны мен олардың нөлге тең салық базасының арасындағы айырмасы.

Уақытша айырмашылықтар сонымен қатар:

а) сатып алу болып табылатын кәсіпорындарды біріктіру жөніндегі шығын алынған теңестірілетін актив пен міндеттемелерге олардың бастапқы әділ құнымен, бірақ салық салу мақсаты үшін эквиваленттік түзетусіз бөлінеді;

б) (салық салу мақсаты үшін эквиваленттік түзетусіз активтер қайта бағаланады;

в) іскерлік бедел кәсіпорындар біріккен кезде пайда болады;

г) активтің немесе міндеттеменің салықтық базасы бастапқы мойындалған кезде оның бастапқы баланстық құнынан өзгеше болады, мысалы, компания активтерге жататын салық салынбайтын мемлекеттік субсидиядан пайда алған кезде; не

д) еншілес компанияларға, филиалдар мен қауымдастырылған компанияларға салынатын инвестициялармен және бірлескен қызметке қатысу үлесімен байланысты инвестициялардың баланстық құны инвестициялардың салық базасынан немесе қатысу үлесінен өзгеше болады.

Кейінге қалдырылған салық активі шегерілетін барлық уақытша айырмашылық үшін шегерілетін уақытша айырмашылық қолданылуы мүмкін салық салынатын пайда алыну ықтималдығы бар дәрежеде мойындалуға тиіс, егер тек кейінге қалдырылған актив мынадай мәміле бойынша активті немесе міндеттемені алғашқы танумен байланысты туындамаса:

а) кәсіпорындарды біріктіру болып табылмаса; және

б) мәмілені жүргізген кезде не есептік, не салық салынатын пайдаға (салық залалына) әсер етпейтін болса.

Алайда еншілес компанияларға, филиалдар мен қауымдастырылған компанияларға салынатын инвестициялармен және бірлескен қызметке қатысу үлесімен байланысты есептелетін уақытша айырмашылық үшін кейінге қалдырылған салық міндеттемесі мойындалуы тиіс.

Міндеттемені мойындаудың өзі алдағы уақытта компаниядан экономикалық пайда әкелетін ресурстарды шығару жолымен баланстық құнның өтелетінін көрсетеді. Компаниядан ресурсты шығару кезінде барлық сома немесе бір бөлігі салық пайдасын міндеттемені мойындаған кезге қарағанда неғұрлым кешірек кезеңдегі салық салынатын пайданы белгілегенде шегерілуге тиіс. Мұндай жағдайда міндеттеменің баланстық құны мен оның салық базасының арасында уақытша айырмашылық болады. Тиісінше пайдаға салынатын салыққа қатысты кейінге қалдырылған салық активі пайда болады, ол міндеттеменің бір бөлігі салық салынатын пайданы анықтаған кезде шешілетін алдағы кезеңдерде өтелетін болады. Сол іспеттес, егер активтің баланстық құны оның салықтық базасынан аз болса, айырмашылық алдағы кезеңдерде өтелетін пайдаға салынатын салыққа қатысты кейінге қалдырылған актив салығының пайда болуына әкеліп соқтырады.

Төменде кейінге қалдырылған салық активтерінің пайда болуына әкеліп соқтыратын уақытша айырмашылықтың мысалдары келтіріліп отыр:

а) зейнетақы төлеуге кететін шығын қызметкерлерге қызмет көрсетілуіне қарай бухгалтерлік пайданы анықтаған кезде шегерілуі мүмкін, ал салық салынатын пайданы анықтаған кезде компания зейнетақы қорына жарна аударған кезде немесе қызметкерлерге зейнетақы төлеген кезде шегерілуі мүмкін. Уақытша айырмашылық міндеттеменің баланстық құны мен оның салық базасы арасында болады; міндеттеменің салық базасы әдетте нөлге тең болады. Мұндай шегерілетін уақытша айырмашылық кейінге қалдырылған салық активінде көрініс табады, өйткені экономикалық пайда компанияға қорға жарна аударылған кезде немесе зейнетақы төленген кезде салық салынатын пайдадан шегерім түрінде түсетін болады.

б) зерттеуге жұмсалатын шығын ол пайда болған кезеңде бухгалтерлік пайданы анықтаған кезде мойындалады, бірақ оны шегеруге салық салынатын пайданы (салық залалын) анықтаған кезде көпке дейін рұқсат етілмеуі де мүмкін. Салық органдары алдағы уақытта шегеруге рұқсат ететін сома болып табылатын зерттеуге жұмсалатын шығынның салық базасы мен нөлге тең баланстық құны арасындағы айырмашылық шегерілетін уақытша айырмашылықты құрайды, ол кейінге қалдырылған салық активінің құралуына алып келеді;

в) кәсіпорындарды біріктіру құны сатып алу күніндегі әділ құнына қатысты сатып алынған және қабылданған бірегейлендірілетін активтер мен міндеттемелерді тану арқылы бөлінеді. Міндеттеме сатып алған кезде мойындалатын болса, бірақ олармен байланысты шығындар көпке дейін салық салынатын пайданы анықтаған кезде шегерілмесе, алынып тасталатын уақытша айырмашылық құралады, ол кейінге қалдырылған салық активінен көрінеді. Сондай-ақ кейінге қалдырылған салық активі сатып алынған теңестірілген активтің әділ құны оның салық базасынан аз болып қалса да пайда болады. Екі жағдайда да барлық кейінге қалдырылған салық активі іскерлік беделге әсер етеді; және

с) анықталған активтер салық салу мақсатында жасалған әділ құнына қарай ескеріледі немесе баламасыз түзетусіз қайта бағаланады. Егер активтің салықтық базасы оның баланстық құнынан асып кетсе, шегерілетін уақытша айырмашылық пайда болады.

Шегерілген уақытша айырмашылықтың қайтарылуы алдағы уақытта анықталған салық салынатын пайданың азаюынан көрінеді. Алайда компания экономикалық пайданы салық төлемдерін қысқарту түрінде алады, тек ол үшін шегерімдер өзара есептелуі мүмкін жеткілікті салық салынатын пайда табуы керек. Сонымен компания кейінге қалдырылған салық активтерін шегерілетін уақытша айырмашылық қолданылуы мүмкін салық салынатын пайда ықтималдығы бар болған жағдайда мойындайды.

Компанияда шегерілетін уақытша айырмашылық қолданылуы мүмкін салық салынатын пайда ықтималдығы белгілі бір салық органына және де белгілі бір салық салынатын заңды тұлғаға жататын жеткілікті салық салынатын уақытша айырмашылықтар бар болған кезде орын алады. Оларды мынадай жағдайларда қайтару көзделген:

а) шегерілген уақытша айырмашылықты қалпына келтіру болжамдалған кезеңде; не

б) кейінге қалдырылған салық активтерінен пайда болған салық залалы өткен немесе алдағы уақытқа аударылуы мүмкін кезеңдерде.

Белгілі бір салық органына және де белгілі бір салық салынатын заңды тұлғаға жататын жеткіліксіз салық салынатын уақытша айырмашылықтар бар болған кезде кейінге қалдырылған салық активі мынадай жағдайда мойындалады:

а) компанияның шегерілген уақытша айырмашылықтар қайтарылған кезеңде (немесе шегерілген салық активтерінен туындайтын салық залалы өткен немесе болашақ кезеңдерге аударылуы мүмкін кезеңдерде) белгілі бір салық органына және де белгілі бір салық салынатын компанияға жататын жеткілікті салық салынатын пайдасы болады деген ықтималдық бар. Алдағы уақытта салық салынатын пайданың жеткіліктілігін бағалаған кезде компания болашақ кезеңдерде күтілетін шегерілетін уақытша айырмашылықтарды құрайтын салық салынатын соманы есептемейді, өйткені осы шегерілетін уақытша айырмашылықтар құрайтын кейінге қалдырылған салық активі болашақта өзі пайдаланатын салық салынатын пайданың болуын талап етеді; не

б) компанияда салықты жоспарлау мүмкіндіктері бар, мұның өзі тиісті кезеңдерде салық салынатын пайда түсіруге жәрдемдеседі.

Салықты жоспарлау мүмкіндіктері – тиісті кезеңде салық залалын немесе салық кредитін мұның алдындағы кезеңнен көшіру мерзімі біткенге дейін салық салынатын пайда жасау немесе көбейту үшін компания жасайтын әрекеттер. Мысалы, кейбір заңдылықтарда салық салынатын пайда мыналардың көмегімен жасалуы немесе көбейтілуі мүмкін:

а) пайыздық табысқа салық салудың екі нұсқасының бірін таңдау: алынған сома бойынша немесе алынатын сома бойынша;

б) салық салынатын пайдадан белгілі бір шегерім жасауға талап мерзімін ұзарту;

в) қымбаттаған, бірақ салық базасы құнның бұлайша артуын көрсету үшін түзетілмеген активтерді, сатулар, қайта жалға беру мүмкіндігі; және

с) салық салынатын пайда түсіретін басқа инвестицияны сатып алу үшін салық салынбайтын пайда әкелетін активті сату (кейбір заңдылықтарда - мемлекеттік құнды қағаздар).

Салықты жоспарлау мүмкіндіктері салық салынатын пайданы неғұрлым бұрынғы кезеңнен ертерек кезеңге көшірілген кезде салық залалын немесе салық кредитін көшіруді пайдалану әлі де болса болашақта уақытша айырмашылықты тудыратын көзден өзгеше болатын болашақтағы салық салынатын пайданың болуына байланысты болады.

Пайдаланылмаған салық залалдары мен пайдаланылмаған салық кредиттерін алдағы кезеңдерге көшіру нәтижесінде пайда болатын кейінге қалдырылған салық активін мойындаудың өлшемдері шегерілетін уақытша айырмашылықтар нәтижесінде пайда болатын кейінге қалдырылған салық активін мойындаудың өлшемдері сияқты. Алайда пайдаланылмаған салық залалының бар екені алдағы уақытта салық салынатын пайданың болмауы мүмкіндігіне нақты негіз болады. Сонымен компания біраз уақыт бойы зиян шегіп келген болса, ол пайдаланылмаған салық залалдары мен пайдаланылмаған салық кредиттерінен пайда болатын кейінге қалдырылған салық активін қаншалықты дәрежеде жеткілікті салық салынатын уақытша айырмашылығы болатынына немесе ол пайдаланылмаған салық залалдары мен пайдаланылмаған салық кредиттерін іске асыра алатын жеткілікті салық салынатын пайда алуына негіз боларлық басқа дәлелдер барына қарай мойындайды.

Салық салынатын пайданың болу ықтималдығын бағалағанда компания пайдаланылмаған салық залалдарына немесе пайдаланылмаған салық кредиттеріне қатысты мынадай өлшемдерді ескереді:

а) компанияның белгілі бір салық органына және де белгілі бір салық салынатын заңды тұлғаға жататын, нәтижесі пайдаланылмаған салық залалдары мен пайдаланылмаған салық кредиттері қолданылу мерзімі аяқталғанға дейін іске асырылуы мүмкін салық салынатын пайда болып табылатын жеткілікті салық салынатын уақытша айырмашылықтары бар не жоқ екенін;

б) компанияда салық залалдары мен пайдаланылмаған салық қолданылу мерзімі аяқталғанға дейін іске асырылуы мүмкін салық салынатын пайда болу ықтималдығы бар не жоқ екенін;

в) белгілі бір себептермен қайталануы неғайбіл пайдаланылмаған салық залалдары туындай ма; және

с) компанияның пайдаланылмаған салық залалдары немесе салық кредиттері пайдаланылуы мүмкін кезеңде салық салынатын пайда жасайтын салықты жоспарлау мүмкіндігі бола ма.

Компанияда пайдаланылмаған салық залалдары немесе салық кредиттері пайдаланылуы мүмкін жеткілікті салық салынатын пайда болу ықтималдығының жоқтығына қарай кейінге қалдырылған салық активі мойындалмайды.

Мойындалмаған кейінге қалдырылған салық активінің әрбір есептік күнін компания қайта бағалайды. Ол мойындалмаған кейінге қалдырылған салық активін болашақ салық салынатын пайдасы кейінге қалдырылған салық активін өтеудің ықтималдығы болатындай дәрежеде мойындайды.

Еншілес және қауымдастырылған компанияларға, филиалдарына салынған инвестициялардың және бірлескен қызметке қатысу үлесінің баланстық құны (атап айтқанда негізгі компаниялар үлесі немесе еншілес компаниялардың таза актив инвесторлары, қауымдастырылған компаниялардың филиалдары немесе іскерлік беделдің баланстық құнын қосқандағы инвестициялау объектісі) инвестицияның немесе үлеске қатысудың салық базасынан (ол бастапқы құнға жиі теңестіріліп отырады) өзгеше болып шығады. Мұндай айырмашылықтар түрлі жағдайларға байланысты пайда болуы мүмкін, мысалы:

а) еншілес компаниялардың, филиалдардың, қауымдастырылған және бірлескен компаниялардың бөлінбеген пайдасының болуы;

б) негізгі және еншілес компаниялар әр елде орналасқан жағдайда валютаның айырбас бағамындағы өзгерістер; және

в) қауымдастырылған компанияға жұмсалатын инвестицияның баланстық құнының оның өтелетін сомаға дейін төмендеуі.

Егер де бас компания инвестицияны өзінің жеке қаржы есептілігінде нақты өзіндік құн немесе қайта бағаланған құн бойынша ескерер болса, шоғырландырылған қаржылық есептіліктегі уақытша айырмашылық оның жеке қаржылық есептілігіндегі инвестицияға қатысты уақытша айырмашылықтан өзгеше болуы мүмкін.

а) бас компания, инвестор немесе бірлескен қызметке қатысушы уақытша айырмашылықтың қайтарылуын уақытқа қарай бөлінуін бақылай алады; және

б) уақытша айырмашылықтың таяудағы болашақта қайтарылмау ықтималдығы бар.

Бас компания дивидендке қатысты өзінің еншілес кәсіпорнының саясатын бақылайтындықтан, инвестициямен байланысты (тек бөлінбеген кірістің нәтижесі ретінде емес, сонымен қатар шетелдік валютаны қайта есептеген кездегі кез келген бағам айырмашылығының нәтижесі ретінде) уақытша айырмашылықтың қайтарылатын уақытын бақылай алады. Оның үстіне уақытша айырмашылық қайтарылған кезде төленуге тиісті пайдаға салынатын салықтың көлемін анықтау көбіне дұрыс болмай шығады. Сонымен негізгі компания бұл пайда таяудағы болашақта бөлінбейтіндігін анықтаса, ол кейінге қалдырылған салық міндеттемесін мойындамайды. Мұндай тәсіл филиалдарға салынатын инвестицияларға да қолданылады.

Ұйымның ақшалай емес активтер мен міндеттемелері оның функционалдық валютасында бағаланады (қараңыз: 21-«Валюталық бағам өзгерісінің әсері» IAS Халықаралық стандарты). Егер ұйымның салық салынатын пайдасы немесе салық залалы (және сонымен монетарлық емес активтің немесе міндеттеменің салық базасы) басқа валютамен анықталатын болса, валюта бағамындағы өзгерістер уақытша айырмашылықтардың пайда болуына әкеледі, олар кейінге қалдырылған салық міндеттемесін немесе активті мойындатады. Пайда болатын кейінге қалдырылған салық пайда пен залал есебінде дебеттеледі немесе кредиттеледі.

Қауымдастырылған компанияға инвестицияны жүзеге асырушы инвестор оны бақыламайды, және әдетте оның дивиденд саласындағы саясатын анықтауға мүмкіндігі болмайды. Сонымен қауымдастырылған компанияның пайдасы таяудағы болашақта бөлінбеуін талап ететін келісім болмаған кезде, инвестор кейінге қалдырылған салық салынатын міңдеттемесін осы қауымдастырылған компанияның инвестициясына байланысты пайда болатын салық салынатын уақытша айырмашылық нәтижесі деп мойындайды. Кейбір жағдайларда инвестор өзінің қауымдастырылған компанияға салған инвестициясының өзіндік құнын өтегенде төлеуге тиісті болатын салық сомасын анықтай алмайды, бірақ ол осы салық кейбір ең аз сомаға тең немесе артық болатынын анықтай алады. Бұл жағдайда кейінге қалдырылған салық міндеттемесі осы сома мөлшерімен өлшенеді.

Бірлескен қызметке қатысушылар арасындағы келісім әдетте пайданы бөлуге қатысты болады және бұл мәселені шешуде бірлескен қызметке қатысушылардың бәрінің немесе олардың белгілі бір көпшілігінің келісімі қажеттігін анықтайды. Бірлескен қызметке қатысушы кірістің жұмсалуын бақылай алатын болғанда және таяудағы болашақта бөлінбейтіні ықтимал болса, кейінге қалдырылған салық міндеттемесі мойындалмайды.

Еншілес компанияларға, филиалдарына және қауымдастырылған компанияларға салынған инвестициялардың және бірлескен қызметке қатысу үлесінің нәтижесі ретінде пайда болатын барлық шегерілетін айырмашылық үшін компания кейінге қалдырылған салық активін мойындауы тиіс, және мынадай жағдайда:

а) уақытша айырмашылық таяудағы уақытта қайтарылатын болады; және

б) уақытша айырмашылықтың пайдаланылуына қатысты салық салынатын кіріс болады.

Еншілес компанияларға, филиалдарына және қауымдастырылған компанияларға салынған инвестицияларға және бірлескен қызметке қатысу үлесіне байланысты шегерілетін уақытша айырмашылық үшін кейінге қалдырылған салық активін мойындауға қатысты шешім қабылдағанда, компания белгіленген нұсқауларды басшылыққа алады.

Қысқа мерзімді және кейінге қалдырылған салық активтері мен міндеттемелері әдетте қолданыстағы салық ставкаларының (және салық заңнамасының) көмегімен өлшенеді. Алайда кейбір заңдылықтарда үкіметтің салық ставкаларын (және салық заңнамасын) хабарлауы шын мәнінде нақты қабылданғандай әсер етеді, ол хабарланған соң бірнеше айдан кейін болуы мүмкін. Мұндай жағдайларда активтер мен міндеттемелер хабарланған салық ставкасының (және салық заңнамасының) көмегімен өлшенеді.

Әр деңгейдегі салық салынатын пайдаға түрлі салықтық ставкалар қолданылса, кейінге қалдырылған салық активтері мен міндеттемелері уақытша айырмашылық қайтарылады деп күтілетін салық салынатын пайдаға (салық залалына) қолдану көзделген орташа салық ставкаларының көмегімен өлшенеді.

Кейінге қалдырылған салық міндеттемелері мен кейінге қалдырылған салық активтерін бағалау компания есептік күнінде өзінің активтерінің немесе міндеттемелерінің баланстық құнын орнын толтыруды немесе өтеуді көздейтін әдіске байланысты туындайтын салықтың салдарын көрсетуге тиіс.

Кейбір заңдылықтарда активтің (міндеттеменің) баланстық құнын компания орнын толтыратын (өтейтін) әдіс мынадай бір немесе екі көрсеткішке әсер етуі мүмкін:

а) компания активтің (міндеттеменің) баланстық құнын орнын толтырған (өтеген) кезде қолданылатын салық ставкасы; және

б) активтің (міндеттеменің) салық базасы.

Мұндай жағдайларда компания кейінге қалдырылған салықтық міндеттемелер мен кейінге қалдырылған салықтық активтерді орнын толтыру немесе өтеу әдісіне сәйкес келетін салық ставкасы мен салық базасының көмегімен бағалайды.

А мысалы

Компания, егер активті болашақта пайдаланусыз сатуды көздейтін болса, 8 (20% ставка кезінде 40) кейінге қалдырылған салық міндеттемесін және егер активті сақтауды және оның баланстық құнын оны пайдалану арқылы өтеуді көздейтін болса, 12 (30% ставка кезінде 40) кейінге қалдырылған салық міндеттемесін мойындайды.

В мысалы

Өзіндік құны 100 және баланстық құны 80 актив 150 сомаға дейін қайта бағаланады. Салық салу мақсаттары үшін баламалы түзету енгізілмейді. Жинақталған амортизация салық салу мақсаттары үшін 30-ға теңеледі, ал салық ставкасы 30% болады. Егер актив өзіндік құннан жоғары баға бойынша сатылатын болса, жинақталған салық амортизациясы 30 салық салынатын пайдаға қосылатын болады, бірақ сатудан түсетін, өзіндік құннан жоғары болатын түсімдерге салық салынбайды.

Активтің салық базасы 70-ке тең, сонымен қатар, салық салынатын уақытша айырмашылық бар - 80. Егер компания баланстық құнды активті пайдалану жолымен өтеуді көздейтін болса, ол 150 сомасында салық салынатын пайда алуға тиіс, бұл жағдайда ол амортизация ретінде тек 70-ті ғана шегере алады. Нәтижесінде 24 сомасында (ставка 30% кезінде 80) кейінге қалдырылған салық міндеттемесі пайда болады. Егер компания баланстық құнды активті 150-ге дереу сату жолымен өтеуді көздейтін болса, кейінге қалдырылған салық міндеттемесі былайша есептеледі:

Салық салынатын уақытша Салық Кейінге қалдырылған айырмашылық ставкасы салық міндеттемесі

Жинақталған салық
амортизациясы 30 30% 9

Нақты өзіндік құннан тыс түсімдер 50 нөл -

Жиынтығы 80 9

Ескерту: қайта бағалау кезінде пайда болатын кейінге қалдырылған қосымша салық капиталдың шотына тікелей дебеттеледі.

С мысалы

В мысалдағыдай фактілер бар, оған егер актив өзіндік құннан асатын баға бойынша сатылатын болса, жинақталған салық амортизациясының салық салынатын пайдаға қосылатыны (30% салық ставкасы бойынша), ал сатудан түскен түсімдерге инфляция ескере түзетілген өзіндік құн – 110 шегерілгеннен кейін 40% салық ставкасы бойынша салық салынады.

Егер компания баланстық құнды активті пайдалану жолымен өтеуді көздейтін болса, ол салық салынатын пайда 150 алуға тиіс, бірақ бұл жағдайда ол амортизацияны тек 70 сомасында ғана шегере алады. Нәтижесінде салық базасы 70-ке, салық салынатын уақытша айырмашылық 80-ге, және В мысалындағыдай (30% ставка бойынша 80) кейінге қалдырылған салық міндеттемесі 24-ке тең болады.

Егер компания баланстық құнды активті 150-ге дереу сату жолымен өтеуді көздейтін болса, ол индекстелген өзіндік құнды 110 мөлшерінде шегере алады. Таза түсімдер 40-қа 40% ставка бойынша салық салынады. Сонымен қатар, жинақталған салық амортизациясы 30 салық салынатын пайдаға 30% салық ставкасы кезінде қосылатын болады. Осы негізде салық базасы 80-ге тең болады (110 минус 30), салық салынатын 70-ке тең уақытша айырмашылық және кейінге қалдырылған салық міндеттемесі 25 бар (40% салық ставкасы бойынша 40 және 30% ставка бойынша 30). Егер салық базасы осы мысалда жеткілікті түрде айқын көрінбейтін болса, бәлкім, 10-параграфта баяндалған іргелі принциптерді қарау пайдалы болар.

Ескерту: 61-параграфқа сәйкес, қайта бағалау кезінде пайда болатын кейінге қалдырылған қосымша салық капиталдың шотына тікелей дебеттеледі.
Кейбір заңдылықтарда пайдаға салынатын салықтар, егер таза пайданың бір бөлігі немесе бәрі түгелдей не бөлінбеген пайда компания акционерлеріне дивидендтер ретінде төленетін болса, неғұрлым жоғары немесе төмен ставка бойынша төленеді. Кейбір заңдылықтарда пайдаға салынатын салықтар, егер таза пайданың бір бөлігі немесе бәрі түгелдей не бөлінбеген пайда компания акционерлеріне дивидендтер ретінде төленетін болса, қайтарылуы немесе төленуі мүмкін. Бұл жағдайларда ағымдағы және кейінге қалдырылған салық активтері мен міндеттемелері бөлінбеген пайдаға қолданылатын салық ставкасы бойынша өлшенеді.

Жоғарыда сипатталған жағдайларда дивидендтердің салық салдарлары дивидендтер төлеу жөніндегі міндеттемелердің мойындалуымен бір мезгілде мойындалады. Дивидендтердің салық салдарлары табыстарды акционерлердің арасында бөлуден гөрі бұрынғы операциялар мен оқиғаларға көбірек қатысты. Демек, дивидендтердің салық салдарлары, 58-параграфта талап етілгеніндей, есептік кезеңдегі таза пайдада немесе залалда мойындалады.

Мысал

Келесі мысал салықтарды дивидендтер ретінде бөлінбеген пайдаға неғұрлым жоғары ставка (50%) бойынша, пайда бөлінгеннен кейін белгілі бір сома қайтарылатындай етіп төлеу заң жүзінде талап етілген жағдайда компанияның ағымдағы және кейінге қалдырылған салық активтері мен міндеттемелерін өлшеуге қатысты. Бөлінген пайдаға салынатын салық ставкасы 35%. 20Х1 ж. 31 желтоқсандағы есептік күніндегі немесе есептік күнінен кейін ұсынылған немесе жарияланған компания дивидендтер төлеу жөніндегі міндеттемені мойындамайды. Нәтижесінде 20Х1 жылғы есептілікте дивидендтер мойындалмайды. 20Х1 жылғы салық салынатын пайда 100, 000 болды. Салық салынатын уақытша таза айырмашылық 20Х1 жылы 40, 000 болады.

Кейін, 20Х2 ж. 15 наурызда компания өткен кезеңнің операциялық пайдасынан төленетін 10, 000 сомасындағы дивидендтерді міндеттеме ретінде мойындайды.

20Х2 ж. 15 наурызда компания пайдаға салынатын салықтың 1, 500 мөлшеріндегі өтем сомасын (міндеттеме ретінде мойындалған дивидендтер сомасының 15%) ағымдағы салық активі ретінде және 20Х2 жылғы пайдаға салынған салықты төлеу жөніндегі ағымдағы шығындардың қысқартылуы ретінде мойындайды.

Кейінге қалдырылған салық активтері мен міндеттемелері дисконтталуға тиіс емес.

Дисконттау негізінде кейінге қалдырылған салық активтері мен міндеттемелерінің сенімді анықтамасы әрбір уақытша айырмашылықты қайтаруды уақытқа бөлудің егжей-тегжейлі кестесін жасауды қажет етеді. Көптеген жағдайларда ондай кестелер жасау орынсыз немесе өте қиын. Сондықтан кейінге қалдырылған салық активтері мен міндеттемелерін дисконттауды талап етудің жөні жоқ. Дисконттауға рұқсат ету, бірақ талап етпеу – түрлі компаниялардың есептілігінде салыстыруға келмейтін кейінге қалдырылған салық активтері мен міндеттемелері пайда болатын жағдай туғызуды білдірген болар еді. Сонымен, осы Стандарт кейінге қалдырылған салық активтері мен міндеттемелерін дисконттауды талап етпейді де, оған рұқсат бермейді де.

Уақытша айырмашылықтар активтің немесе міндеттеменің баланстық құны жөнінде анықталады. Бұл практика баланстық құнның өзі дисконтталған негізде анықталатын кездің өзінде, мысалы, зейнетақылық жоспар бойынша міндеттемелер жағдайында қолданылады.

Кейінге қалдырылған салық активінің баланстық құны әрбір баланс күніндегі жағдай бойынша тексерілуге тиіс. Компания оны сол кейінге қалдырылған салық активінің бір бөлігінен немесе бүкіл сомасынан түсетін пайданы пайдалануға мүмкіндік беретін салық салынатын жеткілікті пайда алынатынының ықтималдығы ендігі жерде қаншалықты жоқ болса, соншалықты кемітуге тиіс. Мұндай кез келген кеміту жеткілікті салық салынатын пайданың бөлу ықтималдығының дәрежесінде қайтарылуға тиіс.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары

1.Салық базасы деген не?

2. Тұрақты және уақытша айырмашылықтарға анықтама беріңіз .

3. Салық салынатын және шегерілетін уақытша айырмашылықтар деген не?

4. Пайдаланылмаған салықтық зияндар және салықтық несиелер қалай танылады?

3. ТӘЖІРИБЕЛІК САБАҚТАР
Тәжірибелік (семинар) сабақ 1. Қысқа мерзімді активтер есебі: ақша қаражаттары және дебиторлық борыштар
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:

1. Ақша қаржыларын және олардың баламаларын тану.

2. Ақшалай қаражаттарды қолдануға қойылатын шектеулер.

3.Ақшалай қаражаттарына бақылау жасау.

4.Ақшалай операциялардың есебін ұйымдастыру

5.Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есепті ұсыну.

6.Дебиторлық борыштарды тану және жіктеу.

7.Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің дебиторлық борыштарының есебі

8.Үмітсіз дебиторлық борыштарды есептен шығару

9.Тәуелді және қауымдасқан компаниялардың дебиторлық борыштарының есебі.

10.Қызметкерлердің, жал бойынша, алынуға тиісті сыйақылар бойынша, басқа да дебиторлық борыштары.

11.Басқа да активтер есебі: берілген аванстар; алдағы кезең шығыстары; аяқталмаған құрылыс және басқа активтер.

1) Толпаков Ж.С. Бухгалтерлік есеп: Оқулық. –Қарағанды, «Қарағанды полиграфиясы» АҚ,, 2009, 7-187 бет

2) Попова Л.А. Финансовый учет (план счетов бухгалтерского учета, основанный на Международных стандартах финансовой отчетности ) - Караганда, 2007 г. с. 13-19, 228-237

3) Кеулімжаев К.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.Ә. Қаржылық есеп: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2004 жыл, 108-148 бет

4) Кеулімжаев К.К., Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері. Оқулық. – Алматы: Экономика, 2006 жыл, 102-170 бет

5) Кеулімжаев К.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А.Бухгалтерлік есеп принциптері: Оқу құралы. – Алматы: ЭкономикС, 2003 жыл, 103-174 бет

6) Радостовец В.К., Радостовец В.В., Ғабдуллин Т.Ғ., Шмидт О.И. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп.- Алматы: Қазақстан-аудит орталығы, 2002

7) Толпаков Ж.С. Бухгалтерский учет.- Караганда, 2004., 388-482

8) Радостовец В.К, Радостовец В.В., Шмидт О.Ю. Бухгалтерский учет на предприятии, Алматы, 1998г. С. 225-276

9) Назарова В.Л. Бухгалтерский учет хозяйствующих субъектов / Под ред. Н.К. Мамырова – Алматы, 2005 г.с. 54-79

1) Қабылова Н. Бухгалтер (Бухгалтерлік есеп негіздері).- Астана, 2008

2) Мырзалиев Б.С. Бухгалтерлік есеп теориясы және тәжірибесі.- Алматы, 2008.

3) Поринг Л.А. Практикум по теории бухгалтерского учета.- Астана, 2007

4) Мырзалиев Б.С. Бухгалтерский учет на предприятиях и организациях: Практикум .- Алматы, 2008
Есептер

№1. Келесі шаруашылық операцияларына шоттар байланысын беріңіздер:

а)есеп айырысу шотына түсімдер алынды;

б) есеп айырысу шотына сатып алушылардан алынды;

в)есеп айырысу шотынан арнайы шоттарға алынды;

г) банк несиесі қайтарылды;

д)кассаға есеп айырысу шотынан ақша түсті;

е)кассада ақшалардың артықшылығы анықталды жэне кіріске алынды.

Айдың басына сальдо 25 000 теңгені құрайды.

2. 
   №1 журнал- ордер және №1 тізімдемені құрыңыздар.
   

Өнімдер үшін салықтық шот-фактура 200 000 теңге сомасын көрсетілді, қосылған құн салығы сомасы 16 пайыз. Сатылған өнімдердің іс жүзіндегі құны 195 000 теңге.

1.Қорларды тану

2.Қорларды тану критерийлері

3.Қорларды бағалау

4.Сатып өткізудің мүмкін таза құны

5.Сатып алудың нақты құны

6.Қорларды бағалау әдістері

7.Қорлардың шығыс етілуі

8.Дайын өімдердің, тауарлардың, аяқталамаған өндірістің есебі

9.Қорлар есебінің мерзімді және үздіксіз жүйелері

10.Қорлардың қоймадағы және бухгалтериядағы есебі

11.Қорларды шығару бойынша резервтер