Салық әкімшілігінің даму және қалыптасу тарихы

Салықтың пайда болуын алғашқы мемлекеттiк құрылымдардың пайда болуымен сәйкестендiредi. Ал салық әкімшілігінің дамуы мен пайда болуы салық салу жүйесі құрылғалы қызмет атқаруда.

Салықтарды басқару мен салықтық қатынастар саласындағы маңызды ғылыми-теориялық зерттеулердің болмауы, шетелдік тәжірибені нақты жағдайларда қолданудағы терең сараптамасыз, бірден көшіре салу, салық төлеушіге қарсы – осы заңдылықтың басты құртушысы ретінде – нағын зиянкес секілді жағымсыз қатынастарға толы, сондықтан да олармен іскерлік байланысқа емес, солар ойластырған секілді хұқық бұзушылықтардың жолын аяусыз кесу мен (олардың кінәсіз екендігін жоққа шығара отырып) дөп басып айқындауға алып келеді. Нәтижесінде, ңсалық төлеуші салықтық органдардың алдында ешқандай құқықтық басымдығы жоқ. Салық төлеу кезіндегі кез-келген қате, салық төлеушіні мүлде ақшасыз қалдыратындай деңгейде өте қатал қаржылық санкциялар қолданумен жазаланады.

Осы жерде еріксіз мынандай сұрақ туады: жинақталған табыстан салық салынатын шығынды алып тастауда кеткен қателік пен салық төлеушінің табысын арнайы қысқартудың арасындағы айырмашылық қайда?

Сонымен бірге: егер нормативті актілер, әдеттегідей миллиондаған салық төлеушілер үшін, өте аз данамен басылып шығарылатын болса, ол қолданып жүрген салықтық органдардың ережесі немесе жаңа салық туралы заңдағы кезекті өзгерісті білмегеніне, соншалықты қатаң жаза – үлкен ақшалай айыппұл немесе өсімпұл төлейтіндей, ол шын мәнінде кінәлі ма? Осы және өзге де маңызды мәселелерге жауап, түптеп келгенде ресми ақпарат көздерінен де табылмайды .

Қаржылық ғылым дамуымен қатар салықтық әкімшіліктің салық салудың проблемалары, әдiстемелерi пайда бола бастады. Экономикалық мектептер мен қаржылық теориялардың бiреуiде салықтық- бюджеттік сұрақтарын айналып өтпедi. 19 ғасырдың екiншi жартысында көптеген мемлекеттер ғылыми пiкiрлердi тәжiрибеде қолдануға қадам жасады. В. Пушкарева айтқандай қаржылық ғылымдардың негiзгi буынын салық реформалары құрады, олар 1- шi Дүние жүзiлiк соғыстан кейiн жүргiзiлiп, салық салудың ғылыми принциптерiмен негiзделдi. Осы уақытта қазiргi салық жүйелердiң құрылымы қалыптасты. Мұнда тiкелей салықтар және прогрессивтi жеке табыс салығы алғашқы орынға ие бола бастады.

Бiрақ әлi күнге дейiн адамзат идеалды салық жүйесiндегі салықтық әкімшілікті таба алмады. Қаржылық ғылым күнi бүгiнге дейiн көптеген салықтық сұрақтарға жауап бере алмайды, ал көптеген дамыған елдердiң тұрақты салық реформалары салық салудың бекiтiлген, әдiлеттi болуының дәлелi болып табылады. Дүниенiң көптеген елдерiнiң салық жүйесi бiрте-бiрте дамып, көптеген жылдарды алды.

Қазақстан Республикасының салық әкімшілігін қалыптастыруда ұзақ эволюцияға уақыты жоқ және болмаған едi, бiрақ Қазақстан Республикасы 1 кезең iшiнде қанағаттанарлық және салық салу жүйесiн өте алмады. Бұл мақсатқа жету бiрнеше кезеңнен тұрды.

Салықтардың жинақтарымен басқа да төлемдердiң бекiтiлген тәртiппен салықтық әкімшілік арқылы алынуы салықтық әкімшілікті құрайды. Қазақстан Республикасында салық әкімшілігінің қалыптасуын салық жүйесінің қалыптасуының кезеңдерімен қарастыруға болады.

Салық қатынастардың жаңа механизмдерiн iске қосылуы қазiргi рынок реформасының қысқа тарихындағы маңызды бетi болып табылады. Қазақстан Республикасының мемлекеттiк салық қызметi 1991 жылы құрылды. Бұл салық қызметi салық заңдылығын бақылауда болашақта жетiлдiру мақсатында құрылды. 1995 жыл 1-шi бесжылдықта маңызды революциялық жыл болды, Қазақстан Республикасының салық жүйесiнiң реформалауының, жобалар өткiзудiң жылы болды. 1995 жыл салық саясатында өзгерiс жылы болды- салық жүйесi өзгерiске ұшырады. Салық салудағы өзгерiстер экономиканың жағдайына байланысты болды. 1995 жылдың қаңтарында барлық салық және басқа да міндетті төлемдер бойынша жетiспеушiлiк сомасы 4,8 млрд теңгеге өстi. Бiрақ 1 шiлдеден бастап салық базасын кеңейтуге, стратегияны және тактиканы нақтылауға мүмкiндiк туды.

Салық заңының механизмiн жүзеге асыру iске қосыла бастады. Бiрақ оның тәжiрибеге енуi бiрте-бiрте жүргiзiлуi мүмкiн болды. Сондықтан 1996 жылдың басында салық қызметi Президент жарлығының 4 жобасын, Үкiмет бекiтулердiң 18 жобасын, салық реформасы дамуына бағытталған 10 құрал әзiрлендi, жылдық жиынтық табысқа түсiнiк пайда болды, негiзгi құралдардың амортизациялық аударым тәртiбi жеңiлдетiлдi, өндiрушiлер, кәсiпорындар, қаржы және агроном мамандары тұрақты iс-әрекет жасауға мүмкiндiк алды: кәсiпкерлiкпен байланысты шығындарды бесжылға дейiн созуға рұқсат етiлдi. Салық ұйымдарының маңызды мәселесi бұл салық салу режимiнiң өзгерiсiне байланысты инвестицияларды экономикалық зоналарға бағыттау, оларды құру, кеңейту. Мысалы: 1996 жылы 2 рет салық салуды болдырмау жөнiнде ТМД елдерiмен 2 жақты салық конвенциясын өткiзу жұмыстары жалғастырылды.

Рыноктық қатынастардың қалыптасып дамуы жағдайындағы экономикадағы өрлеу кезеңдеріне тән нәрсе – экономикалық жүйедегі салықтардың атқаратын рөлінің күн өткен сайын жаңа нысанға айналып, артып келуінде.

Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Салықтар барлық елдерде, олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен саяси іс-бағытына қарамастан, ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістерін және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады. Салық әкімшілігінің салық салу жүйесінде мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық нысандары мен әдістері өзгерді, жетілдірілді, мемлекеттің кажеттіліктері мен сұрау салуына бейімделді.

Салықтар тауар-ақшалай қатынастардың ахуалына әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Бұл К.Маркске сол кездегі капиталистік қоғам салықтарының мәнін былайша білдіруге негіздеме берді: «Салық – бұл меншікпен, отбасымен, тәртіппен және дінмен қатар бесінші құдай»; одан әрі: «Салықтарда мемлекеттің экономикалық тұрғыдан айтылған өмір сүруі жүзеге асады».

Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады. Әр бір мемлекетке өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет, бұл ретте салықтардың рөлі жоғары. Себебі, салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі – ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістері және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.

Салықтарды мемлекеттің өзінің функциялары мен міндеттерін жүзеге асыру үшін жұмылдырылатын шаруашылық жүргізуші субъектіден, азаматтардан ұлттық табыстың белгілі бір үлесін алу жөніндегі өндірістік қатынастардың бөлігі болып табылатындығында және мемлекеттің заңды және жеке тұлғалармен қалыптасатын ақша қарым–қатынастарымен сипатталады, сондықтан салықтар экономикалық категория ретінде қаралады. Салықтар мемлекеттің қаржылық ресурстарын қалыптастыруда заңи және жеке тұлғалардың қатысу міндеттілігін білдіреді.

Мемлекет қаншама ғасыр өмір сүрсе, салықтар соншама ғасыр өмір сүреді және мемлекет соншама оңтайлы салық салудың қағидаттары мен әдістерін, яғни салық төлеушілер салық төлеу үшін, ал қазына көптен-көп кіріс алу үшін салық жинауды қалай ұйымдастыру керектігін іздестірді.

Сонымен бірге бұл тұжырымдаманы жалпылама колдану белгілі бір қиыншылықтармен байланысты: мемлекеттің ұлттық қорғанысқа, ақысыз денсаулыққа, білім беруге және т.б. жұмсаған шығындарынан әрбір салық төлеуші іс жүзінде кандай жеке пайда және қандай мөлшерде алатынын дәл анықтау мүмкін емес. Оның үстіне бұл тұжырымдамаға ілессек, онда тұрмысы төмендерге, жұмыссыздарға олардың жәрдемақыларын төлеуді қаржыландыру үшін салық салу қажет болар еді, бұлай етудің мағынасы болмайды.

Екінші қағидатқа сәйкес «қайыр көрсету» субъектілер үшін қолайлы болатындай етіп оларға салық салынуы тиіс, яғни салық ауыртпалығы нақты табыс пен әл-ауқатқа байланысты болуы тиіс. Бұл қағидат мынаны білдіреді: жоғары табыстары бар жекелеген адамдар, кәсіпкерлер және кәсіпорындар табыстары аздарға қарағанда абсолюттік, сондай-ақ салыстырмалы тұлғалауда неғұрлым жоғары салықтар төлейді.

Сөйтіп, салықтарға ұшырататын табыстар алу кезіндегі нұқсанды теңгеру үшін алынатын табыстардың мөлшеріне сәйкес салықтардың бөліну мүмкіндігі қарастырылады, яғни бұл тұжырымдамаға сәйкес заңи және жеке тұлғалар алынған табыстың тура мөлшеріне қарай салықтар төлеулері тиіс. Сән-салтанат заттарына жұмсалатын қажетті шығыстардан төленетін салық пен ең кажетті заттарға жұмсалатын болжамды шығыстардан ұсталатын салықтың арасында айырма болатындықтан, әрине, бұл тұжырымдама үлкен ұтымдылығымен және әділдігімен ерекшеленеді.

Мемлекеттік салықтық әкімшілік саясаты - салық саласындағы шаралар жүйесін қоғамның оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік- экономикалық мақсаттар мен міндеттеріне қарай әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізеді. Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық саясатының негізгі бағыты немесе салық саясатының басты мақсаты - салық жүйесін құру және оның тиімді қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру.

Салық жүйесі - өзінің құрамы жағынан бірнеше компоненттерден тұратын күрделі модель. Салық жүйесі компоненттерінің құрамы мынадай : қаржы қатынастары және осы қатынасты анықтайтын салықтар; салық механизмі, яғни салық салу әдістері мен жолдары; нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар; салық салуды басқару және салық қызметі органдары. Салық салудың әдістері мен жолдары, нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар, салық салуды ұйымдастыру, салық салудың негізгі принциптері және т.б-лар салық механизміне жатады. Салық жүйесінің жақсыда, тиімді қызмет істеуіне салық салу механизмінің тигізер ықпалы өте зор. Енді осы салық жүйесінің құрамы мен салық салу механизміне кеңірек тоқталайық. Қандай да бір механизмінің құрамында бірнеше тетіктер және элементтер болады. Салық салу механизмі де сол сияқты белгілі бір салық элементтерінен құралады.

Салықтық әкімшілік арқылы салықтық реттеу тетіктері тиімді қызмет атқару үшін, олардың басқа да экономикалық тетіктермен тығыз байланыста болуы қажет. Салық әкімшілігінде салықтық реттеу салық ставкалары мен салық жеңілдіктерінің алатын орыны ерекше. Себебі, ғылыми негізделмеген, шектен тыс жоғары қойылған ставкалар кәсіпкерлердің ынтасын төмендетіп, өндірістің төмендеуіне және мемлекеттік бюджет кірісінің азайуына әкеліп соқтырады. Осы сияқты салық жеңілдіктерінің де теңсіз жағы және бар. Дамыған елдердің тарихынан салық ставкалары жөнінде мынаны байқауға болады:

1. 
   егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50 процентінен асып кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына соқтырады;
   
2. 
   егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45-50 проценті аралығында болса, онда жай, ұдайы өндіріске әкеледі;
   
3. 
   егер салық мөлшері, салық төлеуші табысының 35-40 проценті мөлшері
   

Соңғы жылдардағы мәліметтер бойынша Қазақстан Республикасының ішкі өнімдегі салықтардың үлес салмағы 40 проценттен көбірек болып отыр. Бұл экономикасы дамыған басқа елдерден әлдеқайда жоғары. Еліміздегі мемлекет мүддесі үшін қаржы көздерін орталықтандырудың бір айғағы осы. Мемлекет мына жоғарыда көрсетілген салықтардың қызметін (функциясын) пайдалана отырып елдің салық жүйесін анықтайды. Салық механизмінің қызмет ету жолдарын белгілейді, жалпы экономикалық саясатты негізге ала отырып салық саясатын анықтайды.

Салық әкімшілігінде реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің ұлғаюымен байланысты пайда болады. Ол халық шаруашылығының дамуына қабылдаған бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бұл кезде салықтардың нысандарын таңдау ставкаларының алу әдістерінің өзгеруі, жеңілдіктерімен шегермелер пайдаланады. Бұл реттегіштер қоғамдық ұдайы өндірістің құрылымына, қордалану мен тұтыну ауқымына ықпал етеді.

Кез келген мемлекеттің экономикалық өмірінде салық әкімшілігі ең маңызды құралдарының бірі болып табылады. Салық тек маңызды ғана емес, сонымен қатар тұтас экономиканың анықтаушы компоненті. Нарықтық қатынастарға қалыптасқан мемлекеттер өздерінің салық әкімшілігі саясатын қадағалай отырып, әлемдік экономикадағы заттардың ағымдағы жайымен сәйкес тұрақты тұзетулер жүргізіліп отырады.

Рыноктық экономикада салық әкімшілігі маңызды орын алатыны сөзсіз және қоғамдық өндірістің даму талаптарына жауап беретін нақты салық салу жүйесінсіз тиімді нарық экономика болу мүмкін еместігі жөнінде сенімділікпен айтуға болады. Мемлекет пайда болған сәттен бастап қоғамдағы экономикалық қатынастар салықтың басты бөлімі. Дамыған елдердегі салық жүйесі әр түрлі саяси, экономикалық, әскери, әлеуметтік ықпал етуімен өзара айрықшаланды. ХХ ғасыр 60 жылдардың аяғына қарай жүргізілген реформалар оларды жақындыра бастады. Шетелдердің салық жүйесінің маңызды белгісі болып көптеген он жылдар бойы олар халықаралық экономикалық қызмет және қарсы тұру үрдісін реттейтін құралдармен тиімді және сапалы пайдалану табылады.

Салық мемлекеттік кірістердің негізгі қайнар көзі бола отырып, сонымен қатар мемлекеттің нарық экономикасына ықпал ететін негізгі рычагы болып табылады. Сондықтан тиімді салық салу жүйесін құру әрбір мемлекеттің аса маңызды мәселелерінің бірі. Құқықтық тұрғысынан қарағанда,салық - бұл мемлекеттің бекітілім, яғни тұлғалардың мемлекетке белгілі бір ақша сомасын беруін көздейтін міндеттеме. Салық құқығы- мемлекеттің салықтық әрекет үрдісінде пайда болған қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы .

Салық әкімшілігі құқығы дегеніміз, мемлекеттің салықтық әрекеті үрдісінде пайда болатын қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы. Салықты белгілеуде тұрақты салық қатынастары пайда болады. Тұрақтылықты мынадан байқауға болады, яғни салық жеке түрде емес, нормативтік құқықтық актілермен белгіленеді.

Көптеген мемлекеттердің салық заңдылықтарында салықты былайша қарастырады: біріншіден, салықты уәкілдік берілген мемлекеттік орган ғана бекіте алады; екіншіден, салықты белгілеу белгілі бір заң немесе нормативтік - құқықтық актілермен қатаң түрде жүзеге асырылады; үшіншіден, осы қабылданған құқықтық акт белгілі бір тәртіпке сәйкес жүргізіледі. Қабылданған құқықтық акт негізінде белгіленген салық жеке және заңды тұлғаларға салық төлеуші ретінде салық міндеттемелерін жүктейді. Қазақстан Республикасының Салық кодексінің 24-бабына сәйкес, салық міндеттемесіне келесідей түсініктеме беруге болады: «Салық төлеушінің салық заңдарына сәйкес мемлекет алдында туындаған міндеттемесі салық міндеттемесі деп танылады, оған сәйкес салық төлеуші салық органына тіркеу есебіне тұруға, салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілерді айқындауға, салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептеуге, салық есептілігін жасауға, оны белгіленген мерзімде табыс етуге, салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеуге міндетті». Салық жүйесі ең алдымен кеі заңнамалық негіздегі жүйелілігімен, сонымен қатар салық салу бойынша барлық шаралар. Парламент өкілеттілігінде болады. Салықты қолдану үшін жыл сайын Ұлттық Ассамблеясымен мемлекеттік бюджетке дауыс беру арқылы бекітеді. Табысқа екі жақты салық салудан қорғаудың белгілі бір механизм әрекет етеді. Оның бірі, салық төлеуші жекелеген жағдайларда салық ставкасы мен салық түрін таңдап төлеуге құқықтары беріледі. Заңнамамен көрсетілген салық төлеушіге кең құқықтарды беру, сонымен қатар, жергілікті өзін-өзі басқару органдарға берілген. Бірақ, олардың құқықтары жергілікті салықтардың кіріс көздерінің базасы қалыптасу талаптарына байланысты біршама шектелген.

Рынок механизмдерінің қарқынды дамуы салық әкімшілігінің барлық элементтерін қайта құрылуына ат салысады. Осының негізінде, әртүрлі деңгейдегі билік органдарының өкілеті мен мәртебесін нақтыландырып, олардың төлеу және есептелу механизмін анықтау арқылы жаңа салықтар пайда бола бастайды. Бұндай өзгерістер салық салу саласындағы механизмдердің бақылауын күшейтуді қажет етті. Осыған байланысты мемлекет тарапынан бақылау органдарының қызметі мемлекет алдында салық төлеушілер өз міндеттерін толық және уақытылы салық төлемдерін төлеуін тексерумен байланысты.

Салық қатынастары халықаралық деңгейде де маңызды мәселелерінің бірі болып табылғандықтан, халықаралық салық қатынастары, өзге қатынастардан ерекшелігі – негізгі элементі болып шет мемлекеті болып табылады. Сонымен қатар, шетелдік жеке тұлға; шетелдік заңдық тұлға; шетелдік біріккен тұлғалар; азаматтығы жоқ адамдар; ал, объектісі – Қазақтан Республикасының резидентінің шетелдегі объектісі; шетелдік тұлғаның Қазақстан Республикасымен байланысты қызметіне орай Қазақстан Республикасынан тысқары жерде пайда болған объектісі жатады. Салықтық құқықта салық төлеуші мен мемлекеттің арасындағы экономикалық байланыстар тұрақты болу қағидасының негізінде айқындалады.

Мемлекеттің салық саясаты салық жүйесінің салықтық механизмі арқылы іске асырылады. Салықтық механизмді қалыптастыру барысында заңды және жеке тұлғалар салықтарының аралық қатынасы, салықтық міндеттемелердің туындауын негіздейтін өндіріс пен үй шаруашылығының базистік көрсеткіштері және әрбір базистік көрсеткіштен алынатын салықтық ставкалары сияқты басты мәселелер шешіледі.

Мемлекетте қапыптастасқан экономикалық-қаржылық және ұйысдастырушы салықтық құқықтық қатынастар жүйесі салықтық механизмді құру ерекшелігін айқындайды. Қазақстан Республикасының салық жүйесі ауқымындағы салық салу процесін ұйымдастыруға және салық салуға байланысты барлық мән - жайларды қамтамасыз етуге бағытталған, салықтық заң актілеріне негізделген, мемлекеттің объективті экономикалық қызметі болып табылады. Бүгінде, салық әкімшілігін құқықтық реттеу мәселелері еліміздің әлеуметтік экономикалық өмірінен өте маңызды және елеулі орын алуда. Нарықтық қатынастарға байланысты Қазақстан экономикасында пайда болған жаңаша түрлендірулер еліміздің халық шаруашылығын басқару – реттеу жолында қаржылық және салықтық механизмдерді қолдану үрдісіне баса назар аударуды қажет етеді.

Сонымен, Қазақстанның әлеуметтік - нарықтық даму жағдайындағы салықтық - құқықтық қатынастардың басты әрі маңызды аспектілеріне салық жүйесінің ұйымдастырылу және экономикалық - құқықтық тәртібі, салық төлеушілер мен салық агенттерінің міндеттері және құқықтары, салық органдарының құзыреттері, салықтық міндеттемелер, салықтық жауапкершіліктер және өзге де жатады.

Мемлекеттегі салық салуды құқықтық реттеу механизімін жетілдіру концепцияларының маңызды бағыты салық жүйесі мен қызметін заң жүзінде бекіту; болып жатқан жаңа құоылымдау үрдістерін экономикалық даму нәтижелерін негіздеу; салық салу саласындағы нормативтік құқықтық базаларды тұрақтандырып және оны ұдайы жетілдіріп отыру; салық заңнамаларын бұзғаны үшін жауапкершіліктерді қатаңдату; салық органдарының қызметтерін және салық төлеушілерді үнемі бақылау мен тексеруді жиірек жүргізу және өзге де өзекті мәселелер халықаралық стандарттарға сай оң шешімін тапқаны дұрыс болар еді. Мемлекеттің материалдық мүддесі мен қоғам өмірінің айрықша экономикалық аясының тоғысатын жері, көбінесе объективті қаржылық – құқықтық құбылыс ретінде жарқын көрініс табатын салық салу сапасы әрқашанда мемлекеттің салықтық құқығының реттеуші ықпалының реттеуші ықпалының ауқымы ретінде көрініс табады.

Акцизделетiн тауарлардың кейбiр түрлерiн таңбалау және акциздiк постыларды белгiлеу. Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес акцизделетiн тауарлардың кейбiр түрлерiне ( алкоголь өнiмi, темекi бұйымдары мен құрамында темекi бар басқа бұйымдары) акциз түрiнде салықтың толық және уақытылы орындалуына бақылаудың ерекше түрi қолданылуда. Бұл аталған тауарлар Қазақстан Республикасының Үкiметi айқындайтын тәртiппен және жағдайларда акциз алымы таңбаларымен және есептiк-бақылау таңбаларымен таңбалануға тиiс. Бұған акцизделетiн тауарларды дайындаушылар мен импортерлер жауапты болып табылады. Салық органы уәкiлеттi мемлекеттiк орган белгiлеген тәртiппен акцизделетiн тауарлардың жекелеген түрлерiн таңбалаудың ережесiн акцизделетiн тауарларды дайындаушының сақтауына бақылау жасайды. Салық органы уәкiлеттi мемлекеттiк орган тәртiптерімен акцизделетiн тауарларды өндiрудi жүзеге асыратын салық төлеушiнiң аумағында акциздiк постылар белгiлейдi.

Мемлекет меншiгiне айналдырылған мүлiктi есепке алу, бағалау және сату тәртiбiн сақтауды, сондай-ақ мемлекет меншiгiне айналдырылған мүлiктiң толық және уақытылы берiлуiн тексеру. Салық органы мемлекет меншiгiне айналдырылған мүлiктi есепке алу, сақтау, бағалау және өткiзу тәртiбiн сақтауға және оны сатудан бюджетке ақша түсiмдерiнiң толық және уақытылы түсуiн бақылауды, сондай-ақ уәкiлеттi мемлекеттiк орган белгiлеген тәртiппен мемлекет меншiгiне айналдырылған мүлiктi берудi жүзеге асырады. Мемлекет меншiгiне айналдырылған мүлiктi есепке алу, сақтау, бағалау және өткiзу тәртiбiн Қазақстан Республикасының Үкiметi белгiлейдi .

Қазiргi кезде қаржы полициясы органдарының құқық қорғау қызметiне көңiл бөлетін кейбiр авторлар, қаржы полициясының қызметкерлерiмен салық бақылауы мен салық заңын бұзушылықтарын анықтуды жүзеге асырудағы мәселелердiң бiрі қаржы полициясының қызметкерлерiнің экономикалық бiлiмдерінің жеткіліксіздігіннен пайда болады деген қортынды жасап отыр. Осы мәселе, олардың пiкiрi бойынша, қаржы полициясы қызметкерінде көбінесе заң бiлiмi болғанымен, iс жүзiнде салық және бухгалтерлiк есептегі бiлiмді қажет ететін салық салу, кеден iсiндегі және т.б. құқық бұзушылықтарымен кездеседi. Салық саласындағы қылмыстар және құқық бұзушылықтардың iздерi өндiрiс кезінде, олардың үлестiрiлуi және iске асырылуы процесстерiнде көрініс табады. Оларды толық зерттеу тек қана барлық экономикалық және қаржы ғылымдары кешенiн қолдану кезінде ғана мүмкiн. Тергеу және сот тәжiрибесi әлі де тек қана бухгалтерлiк есептi қолдануымен шектелуде, өз кезегінде бұл басқа экономикалық-аналитикалық ғылымдардың, қазiргi болмыстардан артта қалуына әкелді. Сондықтан, салық құқық бұзушылықтары мен қылмыстарды тергеуде бiртұтас әдiстеме болмағандықтан көп iстер ашық болып қалады.

Осы мәселенiң нақты шешiмі салық қызметтi органдары мен қаржы полициясының өзара тығыз қарым-қатынасы бола алады. Мұндай өзара әрекеттесу формаларының бiрі қолданыстағы салық заңының орындалуын бақылау мақсатымен бiрлескен тексерулерді жүргізу болып табылады. Салық қызметi органдары жүргізген салықтық тексеруде қылмыс белгiлерiнiң анықталуы жағдайында, салық органдары iстiң барлық материалдарын қаржы полициясы органдарына жібереді. Тапсырған материалдар бойынша қылмыстық iс қозғаудан бас тарту немесе қылмыстық iстiң тоқтатылуы жағдайында іс салық органына қайтарылады, онда бекітілген шаррттарға байланысты жазалы тұлғаларды әкiмшiлiк жауапкершiлiкке тартуы немесе жауапкершiлiктен босату туралы шешім қабылданады.

Рыноктық экономикаға өту, қоғамдық қатынастардың барлық салаларына өзгертулер әкеліп, экономикадағы әсіресе оның ішінде, салық салу саласында салық әкімшілігінде өзгерiстерді елiктiрдi. Осы салада бақылау жасау мақсатында Қазақстан Республикасының салық қызметi құрылды. Салық органдары қызметінің бастапқы кезеңiнде салық төлемдердi төлеу мен салық салудан жаппай қашу туралы мәселе туындады. Салық қызметi алдында салық төлемдерін ерiктi төлеу қағидасын iске асыруы басты мiндет болып қойылды, ал салық төлеуден жалтару жағдайында - заңды жауапкерлiк шараларын қолдану арқылы бюджетке ықтиярсыз төлету. Бұл салық саласында құқық қорғау органының құрылуына алғышарт болды. Арнайы құқық қорғау органының құрылуы тиiмдi салық жүйесін құру мен жетiлдiру үшiн қажет болды. Сонымен бiрге салықтық әкімшішлік нысанында салық салу төңiрегiдегi құқық бұзушылықтардың анықталу мәселе оларды табу қиындылығымен байланысты. Салықтық құқық бұзушылығы мен салық қылмысының бар болуын көрсететін белгiлер сонымен бiрге айқындық дәрежесiне байланысты анық және анықталмаған болып бөлінеді. Анық құқық бұзушылықтар қылмыстын тiкелей бар болуын көрсетедi.

Салықтық әкiмшiлiк құқық бұзушылықтың анық белгiлеріне мыналар жатады: iске асырылған шаруашылық операциялардың оның құжаттық көрінісімен сәйкессiздiктерi; құжаттардың жасанды iстерi, алғашқы және есеп беру құжаттарындағы жазулардың сәйкессiздiгі және т.б. Анықталмаған құқық бұзушылықтарда қылмыстын iске асыруы туралы тікелей белгілері немесе мәлiметтері болмайды, оған айналым құжатының тқате жүргiзуi, кассалық операцияларды жүргiзу ережелерiнiң сақтамаулары және т.с.с. жатады.

Мемлекетпен қызмет үшін өте қолайлы жағдай жасап отырғанына қарамастан соңғы жылдары ұйымдардың есебінен бюджетке төленетiн салықтар көлемiнiң азаюы байқалған, ал жекелеген ұйымдарда өндiрiс көлемiн көп өндiрседе нақтыға көрсетпей салық төлеуден жалтаруы фактiлерi де болған. Салықтық әкімшілік құқық бұзушылықтар масштабы үлкен дәрежеде қоғамдағы салық мәдениетi мен жауапкершiлiктiң дефицитiмен де байланысты.

Салық қызметi органдары салық әкімшілігі арқылы салықтар мен бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердi есептеудiң дұрыстығы, оларды алудың толымдығы мен уақытылы аударылуы жөнiндегi мәселелер бойынша уәкiлеттi органдарға бақылау жасауды жүзеге асырады. Бұл жағдайда да салық төлеушiлердiң салық заңдылықтарын орындауларына бақылау жүргiзу жүзеге асырылады.