-тақырып. Ақша жүйесінің құқықтық негіздері

Ақшаның ұғымы және функциялары.

Тарихи пайда болатын ақша жүйелері.

Биметаллизм және оның түрлері

Монометаллизм жәпе оның түрлері.

Несие ақшаның негізіндегі ақша жүйелері

Нарықтық және жоспарлау экономиқасымен мемлекеттердің ақша жүйелерінің белгілері.
Экономикалық категория ретінде ақша айырбас қатынастарының дамауының өнімі бола тұра мемлекеттің пайда болуынан әлде қайда ерте пайда болды. Басында ақша тауардың түрі ретінде пайда болды. Ол басқа тауарлардан эквиваленті болу қабілеттілігінен бөлініп шыққан, атап айтканда тауардың ақша нысанында болды. Арықарай даму кезінде ақшалар өзгертіліп, тауар қасиетін жоғалта бастады және ол тауардың құнына айналды. Сонымен бірге ақшалар айналым құралының қызметін орындай бастады. Тауарды айырбас кезінде делдал болып қызмет ете бастады. Ақшалар сонымен қатар төлем құралынын қызметін атқарады. Мемлекеттік қаржылармен реттелетін ақшалар айналым құралының қызметін де, төлем құралы қызметін де атқармайды.Мемлекеттік қаржылармен белгіленген ақшалар үлесін келесі қызметтер мінездейді:

1. 
   Қаржылық міндеттемелері бойынша есеп айырысу құрал қызметі;
   
2. 
   Қорларда ақшанын аккүмуляциясы болған кезде ақшалар мемлекет үшін жинақтау қызметін орындай бастайды.
   

Мемлекеттің қаржы жүйесінің әлсіреу кезеңінде халыкпен қәсіпкерлерік құндылығын жоғалтқан қағаз ақшаларды қабылдудан бас тартқан кезде, экономика оған есеп айырысудың демонетизациясы мен тезоврациясы, сонымен қатар есеп айырысуда шетел ақша белгілерімен қолданумен әрекет етеді. Сонымен олардан басқа нарықта ақша белгілерінің «суррогатың пайда болады.Мемлекет ақша жүйесін қалыптастыру кезінде 2 басты міндетті шешеді:

1. 
   Елдің ақша шарттарын реттеу және қалыптастыру,
   
2. 
   Өзінің қаржы жүйесін сұрақтандыруын және оның тиімді қызмет етуін қамтамасыз ету.
   

Ақша жүйесі дегеніміз - тарихи қалыптасқан және ұлттық заңмен белгіленген елдегі ақшанық қызмет етуінің ұйымдастыру нысандары. Ақша жүйесі келесі элементерден тұрады:

1. Ресми ақша бірлігі;

2. Ақша белгілерінің түрлері;

3. Ақша эмиссиясының тәртібі;

4. Валюта айналымының режимы.

5.Ақша айналымын ұйымдастыру. Олардан басқа мемлекетпен ақша жүйесін ұйымдастыру әдістеріне байланысты ақша жүйесі тағы 2 элементтен тұруы мүмкін:

6.Валютаның ресми курсы (валюталық парит)

7.Бағаның масштабы

- Ақша бірлігі дегеніміз - ол мемлекетпен белгіленген ақша белгісі. Ұлттық валютаның атауын белгілейді. Ақша бірлігінің өзінің ішкі құрылымы бар: 1 тенге - 100 тиын.

- Ақшаның эмиссиялау тәртібі. Айтып кеткендей қазіргі жағдайда жаңғыз эмитенті ретінде мемлекет болып табылады. Ал нақты эмиссиялық орталық болып, Ұлттық Банк табылады. Бірақта эмитент ретінде қазыналық болуы мумкін. Бұл орталықтай бірдей қызмет ете алады. Бұл жағдайда Ұлттық Банк қолма-қол ақша айналымының негізгі бөлігін құрастыратын банктік билетті шығаруға құқы бар. Ал, қазыналықтың үлесіне 10% шамасында ақша щығару құқы берілді - айырбас монеталар түрінде және төменгі номиналдық қағаз ақшалары.

- Валюта айналымының режимі - ол мемлекет пен белгіленген валюталық шектеулермен белгіленеді, бұл шектеулер өзінің ұлттық валютасына қатысты және негізгі ретінде шетел валютасына қатысты әрекет етеді.

Өз режиміне байланысты валюталар келесілерге бөлінеді:

1. 
   Толық айналатын
   
2. 
   Шектеулі айналатын
   
3. 
   Айналмайтын
   

- Валюталық монополия - ол валюталық бағалықтар мен мәміле жасасуға мемлекетің ерекше құқығы. Валюталық монополияның объектілеріне келесілер жатады:

1. 
   шетел валютасы
   
2. 
   шетел валютасымен белгіленген бағалы қағаздар мен төлем құжаттары.
   
3. 
   асыл метталдар
   
4. 
   табиғи асыл тастар
   

- Бағалардың масштабы - ол ақша бірлігіндегі ақша металының салмақтық саны. Ақша қағаздарды еңгізгенен бастап баға масштабы қағаз ақша белгісін асыл металға айырбастау құқықтық қатынасты белгілейді.

Мемлекет өз ақша жүйесін қалыптастырған кезде оның дұрыс тұрде қызмет етуінде қызығушылық білдіреді. Бұл мақсаттарда өз ақша жүйесін дұрыс қызмет етуін қамтамасыз ету үшін келесі шараларды қолданады:1.Мемлекет өзі жаңғыз заңды ақша белгілерінің эмитенті болу

үшін белгілі бір тәртіпді белгілейді. Оған байланысты басқа біреулерге басқа да ақша белгілерін шығаруға тыйым салады, және де әр түрлі жалған ақша шығару үшін қылмыстық жауапкершілікті белгілейді. Сондықтан ақша мемлекетің символы болып табылады.

2.Мемлекетпен эмитенттендірілген ақша белгілері заңды төлем құралы болып жарияланады.

3.Барлық тұлғалардың бұл белгілерді айналым құралы ретінде қолдануды мәжбүр етеді.

4.Барлық төлемдерді қазынаға түсіру және де қазынадан шығатын қаражаттар тек қана мемлекетін ақша белгілерінде болуы тиіс.

5.Төлем кұралы ретінде шетел валютасын қолдануға тыйым салынады, тек қана, егер заңда басқалай белгіленбесе.

6.Ақша айналымын қаржы құқық құралдарымен реттеу.

Ақша айналымы дегеніміз - тауарлық айналымның және де тауарлық емес төлемдермен есеп айырысуларды қызмет ететін ақшаларының ақылы және ақсыз нысанда қозғаласы.

Ақшаның ұғымы және функциялары.

Тарихи пайда болатын ақша жүйелері.

Биметаллизм және оның түрлері

Монометаллизм жәпе оның түрлері.

Несие ақшаның негізіндегі ақша жүйелері.

1. Қаржы құқығы: Оқулық Найманбаев С.М. - Алматы: Жеті Жарғы. 2011

2. Грачева. Финансовое право. Москва, 1996.

3. Абжанов. Банковское право Республики Казахстан. Общая часть. Алматы, 2006

Қаржылық бақылаудың ұғымы.

Қаржылық бақылаудың субъектілері, объектілері, пәні, мақсаттары, міндеттері және әдістері.

Қаржылық бақылаудың қағидалары.

Қаржы тәртібі.
Қаржы құқығы дегеніміз - ол құқық қатынастарды реттейтін құқық номаларының жиынтығы. Ал құқықтық норма дегеніміз нормативтік регламентталған жағдайға түскен, мемлекетің күштеуімен қамтамасыз етілген, барлық тұлғаларға бағытталған көп реттік пайдалануға есептелген, нормативтік құқықтық актілерімен қалыптастырылған, барлығына міндетті тәртіптердің ережесі.

Қаржы құқықтық норма дегеніміз - ол мемлекеттің қаржы қызметінің процесінде пайда болатын қатынастардың қатысушыларының тәртібінің ережелерін белгілейтін құқықтық норма.

Қаржы құқықтық норма басқа құқық нормалары сияқты төмендегі белгілерімен мінезделінеді: 1.Мемлекеттік-биліктік ұйғарымды білдіреді;

2.Мемлекетпен құқықталған органмен қабылданады;

3.Барлығына міндетті тәртіптің ережелерінен тұрады, көп реттік қолдануға есептелген және субъектілердің белгіленбеген санына арналған.

4.Қаржы құқықтық нормалар актының белгілі бір заңды нысанымен белгіленеді.

5.Қаржы құқық нормаларының орындалуы күштеу арқылы қамтамасыз етіледі.

Қаржы құқығының нормаларының спецификасы келесілерден тұрады: оны қабылдайтын субъект - мемлекет, сол уақытта қаржы құқықтық қатынастарының субъектісі болып табылады. Сонымен қатар, қаржы құқық нормаларының ерекшеліктеріне келесі белгілер кіреді:

0. 
   Мазмуны бойынша - олар қаржы қатынастарының қатысушыларының тәртібін реттейді.
   
1. 
   Ұйғарымның мінездемесі бойынша - көбінесе императивтік түрде болады.
   
2. 
   Жауапкершілік шаралары бойынша - мемлекет бұл нормаларды мүлкетпей орындауында қызығушылық білдіреді. Сондықтан, оларды бұзған үшін, заңды жауапкершіліктерді белгілейді.
   
3. 
   Мемлекеттің құқықтарын қорғау әдістері бойынша - нормалар көбінесе қаржы қатынастарының бір субъектісін, атап айтқанда мемлекетті немесе онымен құқықталған мемлекетті білдіретін органды соттан тыс тәртіпте, өз қызығушылықтарын бір жақты қорғауға құқықталған.
   
4. 
   Рәсімдеу әдісі бойынша - қаржы құқық нормалар жағдайды нақтылап белгілеу, диспозицияны толық көрсету, қаржы-шаруашылық операциялардың көп варианттарын жинақтау арқылы мінезделеді.
   

Реттейтін нормаларға қаржы құқықтық қатынастарға белгілі бір міндеттерді белгілеуді немесе оларға белгілі бір құқықтарды беретін нормалар жатады.Қорғайтын нормалар қаржы құқықтық қатынастардың субъектілерімен қағидаларды дұрыс орындалуының қамтамасыз ету құралы болып қызмет етеді.Реттейтін нормалар келесілерге бөлінеді:

1. 
   міндеттейтін
   
2. 
   тыйым салатын
   
3. 
   құқық беретін
   

0. 
   Материалдық нормалар - ақшаның материалдық объектісі ретінде қозғалысын реттейтін қаржылық қатынастарды реттейді.
   
1. 
   Ұйымдастырушы нормалар - олар мемлекеттің қаржы қызметінің нысанымен процедураларын белгілейді және қаржы құрылымын белгілейді.
   

1. 
   Қаржы құқықтық норманың гипотезасы - ол нормаларының қандай жағдайда қолдану немесе екенін суреттейді
   

1. 
   Қаржы құқықтық норманың диспозициясы - ол тәртіптің ережелерінің өзінен тұрады. Қаржы қатынастарының қатысушыларының құқықтары мен міндеттерінің мазмұнын білдіреді.
   
2. 
   Қаржы құқықтық нормаларының санкциясы қаржы құқықтық норманың ұйғарымдарын орындалмауының немесе дұрыс орындалмауның салдарын белгілейді.
   

1. 
   Ақшалай түрде болады.
   
2. 
   Әр уақытта мемлекет алдында жауапкершілікті білдіреді.
   
3. 
   Көптеген қаржы құқық нормалар үшін санкцияның бір жақты бағытталғанымен мінезделінеді.
   
4. 
   Көптеген қаржы құқықтық номалар мемлекеті білдіретін субъектіге санкцияны өз еркімен қолдану құқығымен жүктейді.
   
5. 
   Қаржы құқықтық норма өзінде ескертетін, қалпына келтіретін және жазалаушы шаралардан тұрады
   

0. 
   Қаржы заңың бұзғаны үшін, кінәлі лауазымды және жеке тұлғаларды әкімшілік, қылмыстық және тәртіптік жауапкершілікке тарту.
   
1. 
   Бір жақты тәртіптте мемлекетік қаржы органдарымен арнайы қаржы құқық санкциялары қолдану.
   
2. 
   Қаржылық міндеттемелерді мүлкетпей орындау.
   

1. 
   Бұл қатынастар мемлекеттің қаржы қызметі процесінде туындайды.
   
2. 
   Міндетті субъектісі болып мемлекет табылады.
   
3. 
   Бұл қатынастар билікпен және бағынумен мінезделеді.
   
4. 
   Матералдық қаржы құқықтық қатынастар ақша құрамдарының қозғалысын реттейді. Олар қозғалысың кімге, немесе кімнен қаражаттардың өтуіне байланысты әр түрлі болуы мүмкін.
   

1. 
   Мемлекеттік ақша қорын қалыптастыру немесе үлестірумен байланысты процестерді реттейді.
   
2. 
   Объектісі болып ақша немесе ақщалай міндеттемелер болып табылады.
   
3. 
   Мазмұны болып экономикалық қаржы қатынастар табылады.
   

1. 
   Бюджетік
   
2. 
   Бюджеттен тыс бағытталған қорларды қалыптастыру және үлестіру бойынша.
   
3. 
   Қаржы - шаруашылық
   
4. 
   Қаржы - банктік
   
5. 
   Қаржы - сақтандырушылық
   

Мемлекеттің қаржы қызметінің әдісіне байланысты бұл қатынастар салықтық, қаржы несиелік және қаржыландыру қатынастарына бөлінеді. қаржы құқықтық қатынастарының субъектісі болып нақты құқық қатынастарының, нақты қатысушысы табылады. Субъектері болып келесілер табылады:

1. 
   Мемлекет біртұтастай.
   
2. 
   Ұлттық территориалдық және әкімшілік территориалдық құрылымдар.
   
3. 
   Мемлекеттік биліктің өкілдік және атқарушы органдары.
   
4. 
   Заңды тұлғалар
   
5. 
   Жеке тұлгалар
   

1. 
   Белгілі бір қаржы органымен жеке қаржы актіні шығару.
   
2. 
   Тұлғамен салық салуға жататын объектіні өз иелігіне алу немесе әрекет етуші қаржы заңының күшіне байланысты тұлға салық төлеуші мәртебесін алады, немесе басқа да әрекеттерді жасау негізінде.
   
3. 
   Қаржылық келесім-шарт жасаған кезде.
   

0. 
   салық төлеушінің құқықтық мәртебесі өзгерген жағдайда.
   
1. 
   салық салу объекттісін өзгерткен жағдайда.
   
2. 
   алдында жасалған қаржы келісім-шартты белгіленген тәртіпте өзгерткен жағдайда.
   
3. 
   салықтық міндеттеменің негізінде жататын қаржы, жоспарлық актіні өзгерткенде (бюджетке өзгеріс еңгізген жағдайда).
   

1. 
   Салық төлеушінің отбасының жағдайы өзгерген кезде.
   
2. 
   Салық төлеушімен заңмен байланыстырған салық төлеу жағдайларын өзгерткен кезде, белгілі бір жасқа толу кезінде.
   
3. 
   Субъектінің әлеуметік жағдайы өзгерген кезде.
   

Негізгі түсініктер: Қаржылық бақылаудың субъектілері, объектілері, пәні, мақсаттары, міндеттері және әдістері. Қаржылық бақылаудың қағидалары.

1. Қаржылық баықлау ұғымы.

2.Қаржылық баықлау субьектілері, обьектілері, пәні, мақсаттары, міндеттері және әдістері, қағидалары, тәртібі.

3. Ішкі және сыртқы қаржылық бақылау.

4.Аудиттік және аудиттік қызметттің ұғымы.
Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Қаржы құқығы: Оқулық Найманбаев С.М. - Алматы: Жеті Жарғы. 2011

2. Грачева. Финансовое право. Москва, 1996.

3. Абжанов. Банковское право Республики Казахстан. Общая часть. Алматы, 2006

Қаржылық бақылаудың ұғымы.

Қаржылық бақылаудың субъектілері, объектілері, пәні, мақсаттары, міндеттері және әдістері.

Қаржылық бақылаудың қағидалары.

Қаржы тәртібі.
Мемлекетің қаржы қызметі тек қана құқықтық нысанда жүргізіледі.Қаржы құқығы дегеніміз - ол құқық қатынастарды реттейтін құқық номаларының жиынтығы. Ал құқықтық норма дегеніміз нормативтік регламентталған жағдайға түскен, мемлекетің күштеуімен қамтамасыз етілген, барлық тұлғаларға бағытталған көп реттік пайдалануға есептелген, нормативтік құқықтық актілерімен қалыптастырылған, барлығына міндетті тәртіптердің ережесі.

Қаржы құқықтық норма дегеніміз - ол мемлекеттің қаржы қызметінің процесінде пайда болатын қатынастардың қатысушыларының тәртібінің ережелерін белгілейтін құқықтық норма.

Қаржы құқықтық норма басқа құқық нормалары сияқты төмендегі белгілерімен мінезделінеді: 1.Мемлекеттік-биліктік ұйғарымды білдіреді;

2.Мемлекетпен құқықталған органмен қабылданады;

3.Барлығына міндетті тәртіптің ережелерінен тұрады, көп реттік қолдануға есептелген және субъектілердің белгіленбеген санына арналған.

4.Қаржы құқықтық нормалар актының белгілі бір заңды нысанымен белгіленеді.

5.Қаржы құқық нормаларының орындалуы күштеу арқылы қамтамасыз етіледі.

Қаржы құқығының нормаларының спецификасы келесілерден тұрады: оны қабылдайтын субъект - мемлекет, сол уақытта қаржы құқықтық қатынастарының субъектісі болып табылады. Сонымен қатар, қаржы құқық нормаларының ерекшеліктеріне келесі белгілер кіреді:

0. 
   Мазмуны бойынша - олар қаржы қатынастарының қатысушыларының тәртібін реттейді.
   
1. 
   Ұйғарымның мінездемесі бойынша - көбінесе императивтік түрде болады.
   
2. 
   Жауапкершілік шаралары бойынша - мемлекет бұл нормаларды мүлкетпей орындауында қызығушылық білдіреді. Сондықтан, оларды бұзған үшін, заңды жауапкершіліктерді белгілейді.
   
3. 
   Мемлекеттің құқықтарын қорғау әдістері бойынша - нормалар көбінесе қаржы қатынастарының бір субъектісін, атап айтқанда мемлекетті немесе онымен құқықталған мемлекетті білдіретін органды соттан тыс тәртіпте, өз қызығушылықтарын бір жақты қорғауға құқықталған.
   
4. 
   Рәсімдеу әдісі бойынша - қаржы құқық нормалар жағдайды нақтылап белгілеу, диспозицияны толық көрсету, қаржы-шаруашылық операциялардың көп варианттарын жинақтау арқылы мінезделеді.
   

Реттейтін нормаларға қаржы құқықтық қатынастарға белгілі бір міндеттерді белгілеуді немесе оларға белгілі бір құқықтарды беретін нормалар жатады.Қорғайтын нормалар қаржы құқықтық қатынастардың субъектілерімен қағидаларды дұрыс орындалуының қамтамасыз ету құралы болып қызмет етеді.Реттейтін нормалар келесілерге бөлінеді:

4. 
   міндеттейтін
   
5. 
   тыйым салатын
   
6. 
   құқық беретін
   

0. 
   Материалдық нормалар - ақшаның материалдық объектісі ретінде қозғалысын реттейтін қаржылық қатынастарды реттейді.
   
1. 
   Ұйымдастырушы нормалар - олар мемлекеттің қаржы қызметінің нысанымен процедураларын белгілейді және қаржы құрылымын белгілейді.
   

2. 
   Қаржы құқықтық норманың гипотезасы - ол нормаларының қандай жағдайда қолдану немесе екенін суреттейді
   

3. 
   Қаржы құқықтық норманың диспозициясы - ол тәртіптің ережелерінің өзінен тұрады. Қаржы қатынастарының қатысушыларының құқықтары мен міндеттерінің мазмұнын білдіреді.
   
4. 
   Қаржы құқықтық нормаларының санкциясы қаржы құқықтық норманың ұйғарымдарын орындалмауының немесе дұрыс орындалмауның салдарын белгілейді.
   

6. 
   Ақшалай түрде болады.
   
7. 
   Әр уақытта мемлекет алдында жауапкершілікті білдіреді.
   
8. 
   Көптеген қаржы құқық нормалар үшін санкцияның бір жақты бағытталғанымен мінезделінеді.
   
9. 
   Көптеген қаржы құқықтық номалар мемлекеті білдіретін субъектіге санкцияны өз еркімен қолдану құқығымен жүктейді.
   
10. 
    Қаржы құқықтық норма өзінде ескертетін, қалпына келтіретін және жазалаушы шаралардан тұрады
    

0. 
   Қаржы заңың бұзғаны үшін, кінәлі лауазымды және жеке тұлғаларды әкімшілік, қылмыстық және тәртіптік жауапкершілікке тарту.
   
1. 
   Бір жақты тәртіптте мемлекетік қаржы органдарымен арнайы қаржы құқық санкциялары қолдану.
   
2. 
   Қаржылық міндеттемелерді мүлкетпей орындау.
   

5. 
   Бұл қатынастар мемлекеттің қаржы қызметі процесінде туындайды.
   
6. 
   Міндетті субъектісі болып мемлекет табылады.
   
7. 
   Бұл қатынастар билікпен және бағынумен мінезделеді.
   
8. 
   Матералдық қаржы құқықтық қатынастар ақша құрамдарының қозғалысын реттейді. Олар қозғалысың кімге, немесе кімнен қаражаттардың өтуіне байланысты әр түрлі болуы мүмкін.
   

4. 
   Мемлекеттік ақша қорын қалыптастыру немесе үлестірумен байланысты процестерді реттейді.
   
5. 
   Объектісі болып ақша немесе ақщалай міндеттемелер болып табылады.
   
6. 
   Мазмұны болып экономикалық қаржы қатынастар табылады.
   

6. 
   Бюджетік
   
7. 
   Бюджеттен тыс бағытталған қорларды қалыптастыру және үлестіру бойынша.
   
8. 
   Қаржы - шаруашылық
   
9. 
   Қаржы - банктік
   
10. 
    Қаржы - сақтандырушылық
    

Мемлекеттің қаржы қызметінің әдісіне байланысты бұл қатынастар салықтық, қаржы несиелік және қаржыландыру қатынастарына бөлінеді. қаржы құқықтық қатынастарының субъектісі болып нақты құқық қатынастарының, нақты қатысушысы табылады. Субъектері болып келесілер табылады:

6. 
   Мемлекет біртұтастай.
   
7. 
   Ұлттық территориалдық және әкімшілік территориалдық құрылымдар.
   
8. 
   Мемлекеттік биліктің өкілдік және атқарушы органдары.
   
9. 
   Заңды тұлғалар
   
10. 
    Жеке тұлгалар
    

4. 
   Белгілі бір қаржы органымен жеке қаржы актіні шығару.
   
5. 
   Тұлғамен салық салуға жататын объектіні өз иелігіне алу немесе әрекет етуші қаржы заңының күшіне байланысты тұлға салық төлеуші мәртебесін алады, немесе басқа да әрекеттерді жасау негізінде.
   
6. 
   Қаржылық келесім-шарт жасаған кезде.
   

1. Қаржылық бақылаудың ұғымы.

2. Қаржылық бақылаудың субъектілері, объектілері, пәні, мақсаттары, міндеттері және әдістері.

3. Қаржылық бақылаудың қағидалары.

4. Қаржы тәртібі
Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Қаржы құқығы: Оқулық Найманбаев С.М. - Алматы: Жеті Жарғы. 2011

2. Грачева. Финансовое право. Москва, 1996.

3. Абжанов. Банковское право Республики Казахстан. Общая часть. Алматы, 2006