-тақырып. Бюджет құрылымы

Бюджеттің ұғымы. «Бюджет» терминінің мағынасы.

Қаржы-ұйымдық, экономиқалық және материалдық бюджет ретіндегі құқықтық қатегориясы.
Бюджет термині ежелгі норман - boudette сөзінен шыққан. Бұл сөз қалта, сөмке, тері қапты білдіреді. Бұл сөзден ағылшынның budqet деген сөзі шыққан. Бұл сөз жаңа тері қап дегенді білдірген. Кейінірек ол портфель деген сөзді білдірген. Мемлекетің кірсі және шығысына қатысты құжатты, есептері бар портфельді білдірген. Кейінірек бұл сөзбен мемлекетің қаржы істеріне арналған қазыналық канцлердің сөзін білдірген. Ал ХҮІІІ ғ. айғынан мемлекеттің кірісінен, шығысынан тұратын құжаттың өзін атаған. Совет кезеңінде ҚСРО-ң мемлекетік бюджетін келесідей анықтаған: «Совет мемлекетінің қаражат құралдарының жалпы меншік қорының үйымдастыру және пайдалануының негізгі қаржы жоспары». Ал Қазақстан Республикасының 1999ж 1 сәуірде қабылданған «Бюджет жүйесі туралы» Заңы, бюджетті келесідей анықтайды:

«заң актілерімен белгіленген салықтар, жиындар, басқа да міндетті төлемдер, капиталмен операция жасаудан түскен табыс, салықтық емес және басқа да түсімдер арқылы құрылатын мемлекетпен өз қызметін қамтамасыз ету үшін арналған, заңмен немесе жерглікті өкілетті органның шешімімен бекітілген орталықтандырылған мемлекетік ақшалай қоры»

Бюджетің басқа да ақшалай қорлардан айырмашылығы:

1. 
   Бюджет менлекеттің негізгі ақша қоры болып табылады;
   
2. 
   Бюджет универсалды мінездемеге ие;
   
3. 
   Оның мөлшері;
   
4. 
   Оның не үшін арналғандығы.
   

0. 
   материалдық
   
1. 
   экономикалық категория ретінде
   
2. 
   қаржы - ұйымдастырушылық мағынады
   
3. 
   құқықтық категория ретінде
   

Қазақстан Республикасының бюджет заңына сәйкес бюджеттің 2 түрі болады:

1. 
   Бекітілген бюджет (белгілі)
   
2. 
   Нақтыланған бюджеті (толықтырулар енгізу)
   

1. 
   Түсімдер
   

• 
  кірістер
  
• 
  ресми трансфертер
  
• 
  бюджет алдында алған несие бойынша қарыздардың қайтарылуы
  

2. 
   Шығындар
   

• 
  несие
  

3. 
   Бюджет дифициті (профицит)
   
4. 
   Дефицитті қаржыландру (профицитті пайдалану)
   

1. 
   Олар экономикалық қатынастардың бір түрі болып табылады. Ол қатынастар арқылы өнімнің жиынтығын үлестіру, қайта үлестіруі жүргізіледі;
   
2. 
   Бұл қатынастар ақшалай болып табылады;
   
3. 
   Материалдық бюджеттік қатынастар ақшалай нысанда құнның бір жақты қозғалысын реттейді.
   
4. 
   Материалдық бюджетік қатынастар үлестіруші мінездемеге ие;
   
5. 
   Тек қана құқықтық нысанда өмір сүреді.
   

1. 
   Бюджетті қалыптастыру әдістері:
   

• 
  қүштеу -қайтарымсыз (салықтар)
  
• 
  қүштеу -қайтарымды ( мемлекеттік заемдер)
  
• 
  ерікті - қайтарымсыз
  
• 
  ерікті - қайтарымды
  
• 
  эмиссия.
  

2. 
   Үлестіру әдістері:
   

• 
  қаржыландыру
  
• 
  несиелендіру
  
• 
  мемлекетпен өз қаржы міндеттерін өтеу.
  

2. 
   Бюджеттін қаражаттарын пайдаланудың ұйымдастыру әдісі:
   

• 
  бюджеттік қаржыларды пайдалану тәртібін белгілеу
  
• 
  бюджеттік қаржыларды бөлу, норматив пен лимитердін белгілеу
  
• 
  бюджетті жоспар негізінде үлестіру
  
• 
  бюджеттен алынған ақша қаражаттардың пайдалануына бақылау жүргізу.
  

1. 
   Бір жақты - бұл жағдайда ақшалар тек бір бағытта қозғалады
   
2. 
   Екі жақты - ақша қаражаты бір бюджеттен екінші бюджетке қозғалады. Басқа бюджетті қаржыландырады.
   

«Орталық және жергілікті бюджетті пайдалануын ұйымдастыру, үлестіру және қалыптастырумен байланысты, сонымен катар бюджеттік құрымды ұйымдастыру процесінде туындайтын қатынастарды реттейтін қаржы құқықтын ерекше бөлімінің бөлігі болып табылады».

1. 
   Бюджет құқықтық категория ретінде.
   
2. 
   Бюджет экономикалық категория ретінде.
   
3. 
   Қазақстан Республикасының заңы бойынша бюджеттін құрамы.
   
4. 
   Мемлекеттін бюджет қызметінің ұғымы.
   
5. 
   Мемлекеттін бюджет қызметінің әдістері.
   

2. Грачева. Финансовое право. Москва, 1996.

3. Абжанов. Банковское право Республики Казахстан. Общая часть. Алматы, 2006


6-тақырып. Бюджеттік бақылау және бюджет саласыңдағы басқару.

Жоспары:

Бюджеттік құзыреттілік.

Материалдық және процессуалдық бюджет кұқығы.

Қазақстан Республикасының бюджет кұқығы.

Әкімшілік-аумақтық бөлінісінің бюджет құқығы.
Бюджеттік процедура немесе процессі - бюджетті құрастыру, талқылау, бекіту, орындау және оның орындалуын бақылаумен бюджетті орындау туралы есеп-қисапты бекіту бойынша билік және басқару органдардың заңмен реттелген қызметі. ҚР бюджеттік процесс, бюджет жүйесі туралы заңмен жыл сайын шығарылатын "Республикалық бюджет туралы" Заңмен, өкілдік органдардың шешімімен реттеледі. Бюджеттерді орындау, құрастыру, орындау туралы есеп қисапты жасау- атқарушы органдардың қызметі, бюджеттерді бақылау және бекіту -Парламент және жергілікті атқару органдардың жәнеде бақылау екі билі органдарының қызметі.Республикалық бюджет жобасын әзірлеу үшін ҚР Президенті бюджеттік комиссиясын құрайды, ол Қаржы министрлігімен ұсынылған негізігі РБ-тің жоспарлы көрсеткіштерін және ұсыныстарын қарастырып сол көрсеткіштерді нақтылайды Бюджеттік процесте (үрдісі) маңызды орын бюджеттік жоспарлау және экономика министрлігіне берілген. Ол Президенттің әр жылдағы үндеуін ескеріп аумақтың экономикалық және әлеуметтік даму бағдарламалардың, мемлекеттің әлеуметті экономикалық дамудың индекативті жоспарының параметрлерінің негізінде үш жылдық мерзімге емелекеттік бюджеттің жоспарлы көрсеткіштерді әзірлейді. Бюджеттік жоспарлау және экономикалық ---- республикалық бюджеттердің әкімгерлердің өкімдерін біріктіріп, бюджеттік комиссияның ұсыныстарын ескеріп ҚР Үкіметіне тиісті қаржы жылына Республикалық бюджет жобасын ұсынады. Бюджеттік жоспарлау министрлігі- областық, Астана және Алматы қалалары әкімгерлеріне келесі келісілген көрсеткіштерді жеткізеді:

• 
  бюджет түсімдерін, қарыз лимитіні, шығындар көлемі.
  
• 
  бюджеттік бағдарламалардың көлемі
  
• 
  секвестерлеуге келмейтін бюджеттік бағдарламалар
  
• 
  бюджеттік тапшылық немесе профецит
  

Республикалық бюджеттік бағдарламалардың әкімгерлері-осы бағдарламалардың жүзеге асыруына және қаржы дәлелдігі үшін жауапты орталық атқарушы органдар;

жергілікті бюджет бағдарламаларының әкімгерлері -жергілікті бюджеттік бағдарламаларды жүзеге асыруына және қаржы дәлелдігі үшін жауапты жергілікті бюджет есебінен қаржыландырылатын атқарушы органдар.

Республикалық бюджетті әзірлеу үшін құрылған бюджеттік комиссия Ұкіметтің талқылауына келесі көрсетікштер ұсынады:

1. РБ; облас және Астана және Алматы қалаларының бюджет түсімдерінің көлемін

2. 
   Функциональды топ және әкімгерлер бойыша республикалық бюджет шығыстары және несиелеу лимиті
   
3. 
   Республикалық бюджеттің тапшылығы (профициті)
   
4. 
   облыстар бойынша жергілікті атқарушы органдардың қарыз алу лимиті.
   

1. 
   Табыс көлемі, алаынған ресми трансферттер, Республикалық бюджетте берілген неиселер бойынша негізгі қарызды өтеу, шығындар, несиелеу және тапшылық көлемі.
   
2. 
   Айлық жалақының зейнетақының , АЕК минимальды мөлшері
   
3. 
   ҚР Үкіметінің резерв мөлшері.
   
4. 
   Жергілікті атқарушы органдарды несиелеу лимиті.
   
5. 
   мемлекеттік кепілдігі бойынша алынған займдарды өтеу және қызмет көрсету сомасы.
   
6. 
   жергілікті атқарушы оргадардың жалпы қарыз алу лимиті.
   
7. 
   тиісті қаржы жылының санына жергілікті атқарушы орган жалпы қарыз алу лимиті
   
8. 
   ҚР мемлекеттік кепілді беру лимиті
   
9. 
   Функциональды топтар және бағдарламалар бойынша шекті шығындар тізімі
   
10. 
    Шектеуге келмейтін республикалық бюджет бағдарламаларының тізімі.
    

Бюджет процедурасының талқылау және бекіту кезені Парламетпен жүзеге асырылады.

Алдын ала бюджет жобасы сенаттың және мәжілісінің тұрақты комитеттерінде талқыланады және олар осы жоба бойынша өзінің тұжырымын шығарады. Республикалық бюджетті талқылау Парламеттің жекелеген палаталар отырысында, яғни алдымен мәжілісте, содан кейін сенатта талқыланады. талқылау кезінде Қаржы министрлігі мен ҰБ төрайымы, парламент палаталарының құрметті тұлғалары жоба бойынша баяндайды. Әр бап ьойынша талқылау негізінде депутаттардың сөз сөйлеу кезектілігі сақталады. Егер палаталар жобаның баптарын мақұлдамаса онда парламент осы баптар бойынша бірлескен комиссияны құруға құқылы. Комиссия тек оны құруға негіз болған баптар мен түзетулерді қарастырады. Республикалық бюджет жобасын қайта талқылаған кезде дауыс беруге тек келісім комиссия жобаның қараған баптары салынады. Республикалық бюжеттің жобасын талқылау парламенттің 2 отырысында жүргізіледі, ал бекіту 15 желтоқсанға дейін жүргізіледі. Егер республикалық бюджет жобасы бекітілмесе онда ҚР Президенті "Келесі жылдың 1 тоқсаннына арналған қаржы жоспары туралы жарлық шығаруға құқылы.

Жергілікті бюджетті құрастыру бюджеттік сныптамаға сәйкес біртұтас бюджеттік жоспарлау негізінде жүзеге асырылад. Жергілікті өкілді және атқарушы органдар тиісті жергілікті бюджеттің тепетеңдігі үшін жауапты. Областық Астана және Алматы қалаларының атқарушы органдары 1 қыркүйекке дейін бюджеттік жоспарлау министрлігімен келесілген түсімдер көлемі және қарыз алу лимиті негізінде жергілікті бюджет жобасын әзірлейді. Жергілікті бюджет жобасын әзірлеу үшін әкімдер бюджеттік коиссияларын құрайды, олардың міндеттерін және жұмыс тәртібін анықтайды. Осы комиссия келесі жоспарлы көрсеткіштерді келісісу туралы ұсыныс қарастырып талқылап береді, түсім көлемі, қарыз, шығындар лимиті. Жергілікті атқарушы органдар бюджеттік комиссияның ұсынысын ескеріп тиісті жергілікті бюджет жобасын әзірлейді және бюджеттік жоспарлау министрлігі жоспарды 1 қыркүйекке дейін ұсынады. Областық өкілді органдар облас бюджетімен аудандық қалалық бюджеттер арасында табыстардың субвенциялардың және бюджеттік алымдардың тұрақты үлестіру нормативтерін бекітеді. Областық Астана және Алматы қалаларының әкімдері Республикалық бюджет бекіткеннен кейінгі 2 жұмадан кешіктірмей, алдын-ала келісілген бюджеттің жоспарлы көлемін түзетіп, тиісті маслихатқа талқылау үшін ұсынады. Осы маслихат 2 жұма мерзімінде оны бекітуі тиіс. Аудан (қала) әкімдері облас бюджетің бекіткеннен кейінгі 2 жұма мерзімінен кешіктірмей тиісті жергілікті маслихатқа өздерінің бюджетін ұсынады. осы маслихат 2 жұма ішінде бюджетті бекітуі тиіс. Жергілікті бюджетті бекіткенге дейін оның 1 тоқсанға орныдалуы жобаның 1/4 бөлігінде жүзеге асырылады. Үкіметтің жоғары тұрған мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдардаң төмен тұрған бюджеттерді әзірлеу және орындау процессіне араласуына тиім салынған. Жергілікті атқарушы органдарына кепіл беруге үшінші тұлға үшін міндеттіліктер қабылдауына үшін салынған.

1. 
   Бюджеттік процестін ұғымы.
   
2. 
   Республикалық бюджет жобасын әзірлеу.
   
3. 
   Бюджеттік бағдарламалар түрлері.
   
4. 
   Республикалық бюджеттін мазмұны.
   

1. Қаржы құқығы: Оқулық Найманбаев С.М. - Алматы: Жеті Жарғы. 2011

2. Грачева. Финансовое право. Москва, 1996.

3. Абжанов. Банковское право Республики Казахстан. Общая часть. Алматы, 2006

Бюджет процесінің ұғымы.

Бюджет процесінің қағидалары.

Бюджет процесінің сатылары.

Бюджеттік процесс - бюджетті құрастыру, талқылау, бекіту, орындау және оның орындалуын бақылаумен бюджетті орындау туралы есеп-қисапты бекіту бойынша билік және басқару органдардың заңмен реттелген қызметі. ҚР бюджеттік процесс, бюджет жүйесі туралы заңмен жыл сайын шығарылатын "Республикалық бюджет туралы" Заңмен, өкілдік органдардың шешімімен реттеледі. Бюджеттерді орындау, құрастыру, орындау туралы есеп қисапты жасау- атқарушы органдардың қызметі, бюджеттерді бақылау және бекіту -Парламент және жергілікті атқару органдардың жәнеде бақылау екі билі органдарының қызметі.Республикалық бюджет жобасын әзірлеу үшін ҚР Президенті бюджеттік комиссиясын құрайды, ол Қаржы министрлігімен ұсынылған негізігі РБ-тің жоспарлы көрсеткіштерін және ұсыныстарын қарастырып сол көрсеткіштерді нақтылайды Бюджеттік процесте (үрдісі) маңызды орын бюджеттік жоспарлау және экономика министрлігіне берілген. Ол Президенттің әр жылдағы үндеуін ескеріп аумақтың экономикалық және әлеуметтік даму бағдарламалардың, мемлекеттің әлеуметті экономикалық дамудың индекативті жоспарының параметрлерінің негізінде үш жылдық мерзімге емелекеттік бюджеттің жоспарлы көрсеткіштерді әзірлейді. Бюджеттік жоспарлау және экономикалық республикалық бюджеттердің әкімгерлердің өкімдерін біріктіріп, бюджеттік комиссияның ұсыныстарын ескеріп ҚР Үкіметіне тиісті қаржы жылына Республикалық бюджет жобасын ұсынады.

Бюджеттік бағдарламалар 2 топқа бөлінеді: Республикалық және жергілікті. Республикалық бюджеттік бағдарлама -Үкіметпен әзірленетін, республикалық бюджеттең қаржыландырылатын жалпы мемлекеттік маңызы бар бағдарламалар. Жергілікті бюджет бағдарламаларында- жергілікті атқарушы органдар әзірлеген жергілікті органдар бекітітін және жергілікті бюджет есебінен қаржыландырылатын бағдарламалар. Осы бағдарламалардың орындалуына жауапты және бюджеттен оларды қаржыландыру үшін қаражат алатын субъектілер-әкімгерлер болып табылады. Бағдарламаға байланысты әкімгерлер келесі болып бөлінеді:

Республикалық бюджеттік бағдарламалардың әкімгерлері-осы бағдарламалардың жүзеге асыруына және қаржы дәлелдігі үшін жауапты орталық атқарушы органдар;

жергілікті бюджет бағдарламаларының әкімгерлері -жергілікті бюджеттік бағдарламаларды жүзеге асыруына және қаржы дәлелдігі үшін жауапты жергілікті бюджет есебінен қаржыландырылатын атқарушы органдар.

Республикалық бюджетті әзірлеу үшін құрылған бюджеттік комиссия Ұкіметтің талқылауына келесі көрсетікштер ұсынады:

1. РБ; облас және Астана және Алматы қалаларының бюджет түсімдерінің көлемін

2.Функциональды топ және әкімгерлер бойыша республикалық бюджет шығыстары және несиелеу лимиті

3.Республикалық бюджеттің тапшылығы (профициті)

4.облыстар бойынша жергілікті атқарушы органдардың қарыз алу лимиті.

Республикалық бюджет бағдарламалардың әкімгерлері лимиттер негізінде бекітілген нысан бойынша өздерінің бюджеттік бағдарламаларын Қаржы министрлігі ұсынады. Облас және Астана және Алматы қала әкімгерлері Қаржы министрлігімен келісілген көлемінде жергілікті бюджеттік бағдарламалардың тізімімен лимитің анаықтайды. Қаржы министрлігі бюджеттік көрсеткіштерге сәйкес ҚР Үкіметіне тиісті қаржы жылына республикалық бюджет туралы заң жобасын әзірлеп ұсынады. Республикалық бюджеттің мазмұны келесі болуы тиіс.

5.Табыс көлемі, алаынған ресми трансферттер, Республикалық бюджетте берілген неиселер бойынша негізгі қарызды өтеу, шығындар, несиелеу және тапшылық көлемі.

6.Айлық жалақының зейнетақының , АЕК минимальды мөлшері

7.ҚР Үкіметінің резерв мөлшері.

8.Жергілікті атқарушы органдарды несиелеу лимиті.

9.мемлекеттік кепілдігі бойынша алынған займдарды өтеу және қызмет көрсету сомасы.

10. жергілікті атқарушы оргадардың жалпы қарыз алу лимиті.

11. 
    тиісті қаржы жылының санына жергілікті атқарушы орган жалпы қарыз алу лимиті
    
12. 
    ҚР мемлекеттік кепілді беру лимиті
    
13. 
    Функциональды топтар және бағдарламалар бойынша шекті шығындар тізімі
    
14. 
    Шектеуге келмейтін республикалық бюджет бағдарламаларының тізімі.
    

Алдын ала бюджет жобасы сенаттың және мәжілісінің тұрақты комитеттерінде талқыланады және олар осы жоба бойынша өзінің тұжырымын шығарады. Республикалық бюджетті талқылау Парламеттің жекелеген палаталар отырысында, яғни алдымен мәжілісте, содан кейін сенатта талқыланады. талқылау кезінде Қаржы министрлігі мен ҰБ төрайымы, парламент палаталарының құрметті тұлғалары жоба бойынша баяндайды. Әр бап ьойынша талқылау негізінде депутаттардың сөз сөйлеу кезектілігі сақталады. Егер палаталар жобаның баптарын мақұлдамаса онда парламент осы баптар бойынша бірлескен комиссияны құруға құқылы. Комиссия тек оны құруға негіз болған баптар мен түзетулерді қарастырады. Республикалық бюджет жобасын қайта талқылаған кезде дауыс беруге тек келісім комиссия жобаның қараған баптары салынады. Республикалық бюжеттің жобасын талқылау парламенттің 2 отырысында жүргізіледі, ал бекіту 15 желтоқсанға дейін жүргізіледі. Егер республикалық бюджет жобасы бекітілмесе онда ҚР Президенті "Келесі жылдың 1 тоқсаннына арналған қаржы жоспары туралы жарлық шығаруға құқылы.

Жергілікті бюджетті құрастыру бюджеттік сныптамаға сәйкес біртұтас бюджеттік жоспарлау негізінде жүзеге асырылад. Жергілікті өкілді және атқарушы органдар тиісті жергілікті бюджеттің тепетеңдігі үшін жауапты. Областық Астана және Алматы қалаларының атқарушы органдары 1 қыркүйекке дейін бюджеттік жоспарлау министрлігімен келесілген түсімдер көлемі және қарыз алу лимиті негізінде жергілікті бюджет жобасын әзірлейді. Жергілікті бюджет жобасын әзірлеу үшін әкімдер бюджеттік коиссияларын құрайды, олардың міндеттерін және жұмыс тәртібін анықтайды. Осы комиссия келесі жоспарлы көрсеткіштерді келісісу туралы ұсыныс қарастырып талқылап береді, түсім көлемі, қарыз, шығындар лимиті. Жергілікті атқарушы органдар бюджеттік комиссияның ұсынысын ескеріп тиісті жергілікті бюджет жобасын әзірлейді және бюджеттік жоспарлау министрлігі жоспарды 1 қыркүйекке дейін ұсынады. Областық өкілді органдар облас бюджетімен аудандық қалалық бюджеттер арасында табыстардың субвенциялардың және бюджеттік алымдардың тұрақты үлестіру нормативтерін бекітеді. Областық Астана және Алматы қалаларының әкімдері Республикалық бюджет бекіткеннен кейінгі 2 жұмадан кешіктірмей, алдын-ала келісілген бюджеттің жоспарлы көлемін түзетіп, тиісті маслихатқа талқылау үшін ұсынады. Осы маслихат 2 жұма мерзімінде оны бекітуі тиіс. Аудан (қала) әкімдері облас бюджетің бекіткеннен кейінгі 2 жұма мерзімінен кешіктірмей тиісті жергілікті маслихатқа өздерінің бюджетін ұсынады. осы маслихат 2 жұма ішінде бюджетті бекітуі тиіс. Жергілікті бюджетті бекіткенге дейін оның 1 тоқсанға орныдалуы жобаның 1/4 бөлігінде жүзеге асырылады. Үкіметтің жоғары тұрған мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдардаң төмен тұрған бюджеттерді әзірлеу және орындау процессіне араласуына тиім салынған. Жергілікті атқарушы органдарына кепіл беруге үшінші тұлға үшін міндеттіліктер қабылдауына үшін салынған.

Өзін өзі бақылаудың сұрақтары

1. 
   Республикалық бюджеттін мазмұны.
   
2. 
   Бюджет процедурасының талқылау және бекіту кезені.
   
3. 
   Жергілікті бюджетті құрастыру.
   
4. 
   Республикалық бюджетті орындау.
   

1. Қаржы құқығы: Оқулық Найманбаев С.М. - Алматы: Жеті Жарғы. 2011

2. Грачева. Финансовое право. Москва, 1996.

3. Абжанов. Банковское право Республики Казахстан. Общая часть. Алматы, 2006