ҚазақТЫҢ этикасы мен эстетикасы астана

404 
өзгеруін басынан өткізген этномәдениет тым көп кездеспейді. Өмір 
салтының бірнеше рет өзгеруі (көшпеліліктен социалистік 
коллективизмге, одан нарық қоғамына) халықтың дүниені көркеми 
түйсінуі үшін үлкен сын болды, эстетикалық құндылықтар сыни қайта 
қаралуға ұшырай берді. 
Қазақ көркемөнер мәдениетіндегі осындай өзгерістер туралы, 
М.О. Әуезов қазақ әдебиетіндегі инновациялық үрдістер мысалында, 
мынадай ойларын алға тартады. «Бүгін, дейді ол, жаңа дәуір, жаңа 
үлгінің туатын кезі жеткендей. Жазба әдебиеттің жаңадан түбір тауып, 
ауданын кеңейтіп, келесі өрнекті дәуірге қарай аяқ басуы осы 
белгілерден басталса керек». 
Қазақ әдебиетінің бұл дәуірі буыны бекіп, қатарға кірерлік 
әдебиет болғандығын көрсететін сыршылдық-романтизм дәуірі 
болады. 
Бұл арада біздің әдебиеттің өткен күні туралы айтылатын бір сөз: 
Абайдан бергі дәуірді орыстың реализм дәуіріндей толық реализм 
дәуірі деп айтпаймыз. Ол уақыт қазақ әдебиетінің аяғын апыл-тапыл 
басып келе жатқан кезі болғандықтан, толық реализм шартын 
көрсеткен жоқ. 
Бұл мақалада ол дәуірде реализм болды деген сөз болса, ол өзге 
күйдің ішіндегі күштірек болған сарын, сол деп айтылған. Әйтпесе әр 
нәрсеге арналып айтқан ұсақ өлеңдерден белгілі бір дәуірді туғызатын 
ұзақ күй шығады деуге болмайды. 
Қазақ әдебиетінің тарихы, бағыты жағынан айтылған осы сияқты 
азын-аулақ мағлұматқа қарап, барлық жазба әдебиеттің салмағын 
өлшегенде, қазіргі қалпын бағалағанда, айтатын сөз: біздің әдебиет әлі 
жас, әлі бойы өсіп жетілген жоқ. Өткен күніне қарап, келешегі зор 
десек, біздің әдебиет келесі күнде шығатын талай тұрғыларының 
біреуіне ғана жаңа-жаңа тырмысып келеді. Біздің ескі әдебиеттен 
қалған көп сарын, кең ауданның бәрі де жазба әдебиетке келіп, 
тарылып азайып отыр. Жазба әдебиет бір беткейліктен арылса жаңа 
арылайын деп, жаңа ғана қайтадан тарауланып ауданын кеңейтейін 
деп отыр.
Қазақ әдебиетінің ішіне қазақ өмірін түгел суретімен алып кіру - 
әдебиеттің ендігі міндеті. Бұл күнге шейін біз саяз жүзіп жүрміз. 
Қазақ әдебиеті қазақ өмірінің бетіндегі қаймағын жалап жүр. Бұрынғы 
әдебиеттің ішіне тазша бала мен жалшы, сақау қатын да кірген болса, 
бүгінгі әдебиетке қалпақ киген оқығаннан бастап, қой жайып жүрген 
қойшыға шейін кіруге тиіс. Әдебиет сол күнде ғана өмір айнасы, өмір 
тезі болуға мүмкін»
1
. 
1
Әуезов М.О. Таңдамалы. Алматы, 1997. 351-352 бб. 

405 
Қазақ көркемөнер мәдениетін тұтас алғанда, ХХ ғасырда тек 
эстетикалық құндылықтар ғана өзгеріп қоймай, эстетикалық стильдер 
мен тәсілдер де түбегейлі өзгеріп кетті. Белгілі мәдениеттанушы 
Ю.Лотманның пікірінше, жазбасыз естің әлемі рәміздерге мейілінше 
қанық. «Жазудың пайда болуы мәдениеттің семиотикалық 
құрылымын күрделендірмей, керісінше қарапайым күйге түсіруі 
одағай көрінуі әбден мүмкін. Алайдща материалдық заттарға 
негізделген мнемоникалық-киелі рәміздер жазба тектің емес, салттық 
мәтіннің құрамдас бөлігі болып қалады. Оның үстіне, олар бұл 
өздерінің байланыссыз белгілі дербестігін сақтайды, яғни олар 
өздерінің материалдық заттар ретіндегі қасиеттерін әдет-ғұрыптан тыс 
жағдайда да толық сақтайды, бірақ осы заттардың әр түрлі әдет-
ғұрыптар, киелі орындармен біртұтастық күйде болуы оларға 
саналуан мән береді. 
Ою-өрнектің дамуы, мүсін мен сәулет өнерлері ескерткіштерінде 
жазудың болмауы ауызша мәдениеттің өзіндік сипаттары болып 
табылады. Иероглиф, жазылған сөз, әріп және белгілі бір мағына 
жағынан пұт, қорған, киелі орындар сияқты мнемоникалық рәміздерге 
қайшы кереғар құбылыстар. Алғашқылары мән-мағынаның белгілері 
болса, соңғылары осы мән-мағынаның куәгер-естелігі еспеттес. 
Алғашқылары мәтін болуы, немесе, осы мәтіннің құрамдас бөлігі, 
мәтін болғанда бірыңғай семиотикалық сипаттағы мәтіннің бөлігі 
болуы мүмкін. Соңғылары салттың синкреттік мәтіннің құрамдас 
бөлігі әрі белгілі бір киелі орындармен және белгілі бір уақытқа 
бағышталған ауызша мәтіндермен мнемоникалық байланыста 
болады». 
Ю.Лотманның ойын ары қарай жалғастырсақ, эстетикалық 
жағынан жазба мәдениет ауызшадан жоғары тұрады. Жазба мәдениет 
Құдай немесе Табиғат жасаған дүниені Мәтін ретінде қарастыруға, әрі 
ондағы мәліметті оқуға тырысушылыққа бейім. Сондықтан да басты 
мән-мағына Мәтіннен (киеленген немесе ғылыми) ізделінеді және 
алынған модель табиғи-тарихи ландшафты зердеудің логикалық 
қалыбына айналады. Осы тұрғыдан келгенде Табиғаттың мәнін тек 
«жазба» адамы ғана таниды. Ол адам Табиғаттан мәнді белгілердің 
рәміздері ырымдарды емес, заңдылықтарды іздейді. Ырымдарға 
жүгінушілік соқыр сенім ретінде қарастырылып, болашақты 
көріпкелдік пен болжаупаздықтан емес, өткендегілер арқылы 
анықтауға тырысады
1
. 
Бірақ осыдан келіп, жазусыз мәдениет құнсызданады деген пікір 
тумауы керек. Оған мәдени мұра ретінде қараған дұрыс. Орыс ақыны 
Е. Баратынский осы жөнінде мынадай жолдарын қалдырған: 
1

жүктеу/скачать 2.51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: