Азярбайъан дювлят няшриййаты



бет22/40
Дата07.07.2016
өлшемі4.29 Mb.
#183078
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   ...   40

II

Бцтцн фялсяфянин, хцсусян ян йени фялсяфянин, бюйцк ясас мясяляси, тяфяккцрцн варлыьа мцнасибяти мясялясидир. Артыг чох узаг заманлардан бяри, инсанлар щяля юз бядянляринин гурулушу щаггында щеч бир шей билмядикляри вя йуху эюрмяйин (Ашаьы пиллядя олан вящши инсанларда вя барбарларда щяля инди дя щяр йердя беля бир тясяввцр йайылмышдыр ки, йухуда эюрдцкляри инсан сурятляри, бядянляри мцвяггяти тярк етмиш рущлардыр; щям дя, йухуда эюрцлян адамын щярякятляринин мяс'улиййяти эерчяк адамын цзяриня гойулур. Буну, мясялян, Им Турн 1884-ъц илдя Гвиана щиндиляри арасында эюрмцшдцр.) сябябини изащ едя билмядикляри заманлардан бяри, онларда еля бир тясяввцр ойанмышды ки, онларын тяфяккцр вя дуйьулары онларын бядянляринин фяалиййяти дейил, яксиня, бир нюв хцсуси рущун–бу бядяндя мяскун олан вя юлдцкдя ону тярк сдян рущун–фяалиййятидир; щяля о замандан е'тибарян инсанлар бу рущун хариъи алямя мцнасибяти цзяриндя дцшцнмяли олмушдулар. Яэяр рущ юлцм анында бядяндян айрылыр вя йашамагда давам едирся, бу щалда онун цчцн бир нюв хцсуси юлцм уйдурмаьа щеч бир ясас йохдур. Рущун юлмязлийи щаггындакы тясяввцр беля мейдана эялмишди; щямин инкишаф пиллясиндя бу тясяввцр щеч дя тясялли кими дейил, яксиня, гаршысыалынмаз бир тале кими эюрсянирди вя чох заман, мясялян, йунанларда ясл бядбяхтлик щесаб олунурду. Шяхси юлмязлик щаггындакы ъансыхыъы уйдурмайа щяр йердя дини тясялли тялябаты дейил, садяъя олараг бу щал эятириб чыхармышдыр: инсанлар рущун варлыьыны артыг гябул етдикдя, цмуми мящдудлуг цзцндян юзляриня ясла изащ едя билмирдиляр ки, бядян юляндян сонра рущ неъя олур. Тамамиля ейни тярздя, тябият гцввялярини ъанлылашдырмаг нятиъясиндя илк аллащлар мейдана эялмишдир, динин сонракы инкишафы эедишиндя бу аллащлар эет-эедя даща чох дцнйадан кянар гцввяляр шяклини алмыш, абстраклашдырма просеси,–аз галмышды дейим: дестиллйасийа просеси,–нятиъясиндя тамамиля тябии олараг ягли инкишафын эедишиндя, нящайят, инсанларын башында аз-чох мящдуд олан вя бир-бирини мящдуд едян бир чох аллащлар явязиня монотеист динлярин ващид, мцстясна аллащы щаггындакы тясяввцр мейдана эялмишдир.

Демяли, бцтцн фялсяфянин ян йцксяк мясялясинин, тяфяккцрцн варлыьа, рущун тябиятя мцнасибяти мясялясинин, вящшилик дюврцндяки инсанларынын мящдуд вя иадан тясяввцрляриндя щяр ъцр динин малик олдуьу дяряъядя юз кюкляри вардыр. Лакин бу мясяляйалныз, Авропа ящалиси ортаясрлярдяки христианлыг дюврцнцн узун гыш йухусундан айылдыгдан сонра там кяскинлийи иля гойулуб юзцнцн бцтцн ящямиййятини кясб едябилярди. Тяфяккурцн варлыьа мцнасибяти мясяляси, няйин: рущунму, йохса тябиятин илкин олмасы мясяляси,–о ъцмлядян орта яср схоластикасында да бюйцк рол ойнамыш олан бу мясяля, килсянин аъыьына даща кяскин бир шякил алды: дцнйа аллащ тяряфиндян йарадылмышдыр, йохса язялдян мювъуддур?

Философлар бу суала вердикляри ъаваба мцвафиг олараг ики бюйцк ъябщяйя бюлцндцляр. Рущун тябиятдян яввял мювъуд олдуьуну иддиа едянляр, демяли, нятиъя е'тибары иля дцнйанын йарадылмыш олдуьуну бу вя йа башга шякилдя е'тираф едяиляр,–философларда ися, мясялян, Щеэелдя, дцнйанын йарадылмасы, бир чох щалларда христианлыгдакындан даща долашыг вя мя’насыз бир шякил алыр,–идеализм ъябщясини тяшкил етдиляр. Тябияти илкин щесаб едянляр ися материализмин мцхтялиф мяктябляриня гошулдулар.

Идеализм вя материализм ифадяляри яввялбашдан бундан башга щеч бир шей дя билдирмир вя бурада онлар анъаг бу мя'нада да ишлядилир. Ашаьыда эюряъяйик ки, бунлара щяр щансы башга бир мя'на верилдийи щалларда ня кими долашыглыг ямяля эялир.

Лакин тяфяккцрцн варлыьа мцнасибяти мясялясинин башга бир тяряфи дя вардыр: бизи ящатя едян алям щаггындакы фикирляримизин бу алямин юзцня мцнасибяти неъядир? Бизим тяфяккцрцмцз эерчяк алями дярк етмяйя гадирдирми, эерчяк алям щаггындакы тясяввцр вя аилайышымызла биз эерчяклийин дцзэцн ин'икасыны веря билярикми? Фялсяфя дилиндя бу мясяля, тяфяккцрля варлыьын ейниййяти мясяляси адланыр. Философларын бюйцк яксяриййяти бу мясяляни мцсбят щялл едир. Мясялян, Щеэелдя бу суала мцсбят ъаваб юзлцйцндя нязярдя тутулур: эерчяк алямдя биз онун мящз фикри мязмунуну дярк едирик, мящз ону дярк едирик ки, бунун сайясиндя алям, ондан асылы олмайараь вя ондан габаг щарада ися язялдян мювъуд олан мцтляг идейанын тядркчля щяйата кечмясиндян ибарят олур. Юзлцйцндя айдындыр: тяфяккцр о мязмуну дярк едя биляр ки, бу артыг яввялъядян фикрин мязмунудур. Ейни дяряъядя бу да айдындыр ки, сцбут едилян мцддяа бурада динмязчя мцгяддимянин юзцндя артыг ещтива олунур. Лакин бу Щеэелин тяфяккцрля варлыьын ейниййяти щаггындакы сцбутундан даща сонра бела бир нятиъя чыхармасына щеч дя мане олмур ки, онун тяфяккцрц онун фялсяфясини дцзэцн щесаб етдийиня эюря, демяли, бу фялсяфя йеэаня дцзэцн фялсяфядир вя тяфяккцрля варлыг ейниййят тяшкил етдийиндян бяшяриййят бу фялсяфяни дярщал нязяриййядян практикайа кечирмяли вя» бцтцн дцнйаны Щеэел принсипляриня мцвафиг олараг йенидян гурмалыдыр. Бу хцлйайа о, демяк олар бцтцн башга философларла бирликдя шярик иди.

Лакин бунунла йанашы олараг, бир сыра башга философлар вар ки, бунлар дцнйаны дярк етмяйин мцмкцн олдуьуну вя йа щяр щалда мцфяссял дярк етмяйин мцмкцн олдуьуну шцбщя алтына алырлар. Ян йени философлар арасында Йум вя Кант щямин гябилдяндир, вя онлар фялсяфянин инкишафында олдугъа бюйцк рол ойнамышлар. Бу бахышы тякзиб етмяк цчцн щялледиъи сюз артыг Щеэел тяряфиндян,–идеализм нюгтейи-нязяриндян мцмкцн олдуьу бир дяряъядя–сюйлянмишдир. Фейербахын ялавя етдийи материалист мцлащизяляр дярин олмагдан даща чох инъядир. Бцтцн башга фялсяфи уйдурмалары кими бу уйдурмалары да практика, мящз експеримент вя сянайе ян гятиййятля тякзиб едир. Яэяр биз мцяййян бир тябият щадисясини юзцмцз ямяля эятирмякля, ону юз шяраитиндян доьуруб мейдана чыхармагла, щям дя ону юз мягсядляримизя хидмят етмяйя мяъбур етмякля щямин щадисяни дцзэцн анладыьымызы сцбут едя билирикся, онда Кантын гавранылмаз «юзцндя шейи»нин сону чатмыш олур. Щейванларын вя биткилярин ъисимляриндя ямяля эялян кимйяви маддяляр, цзви кимйа бунлары бир-биринин ардынъа щазырламаьа башламадыгъа, бу кими «юзцндя шейляр» олараг галмагда иди; бунунла да, «юзцндя шей» бизим цчцн шейя чеврилирди, мясялян, бойаг отунун тяркибиндя олан рянэ маддясини, ализарини, биз инди, тарлада йетишдирилян бойаг оту кюкцндян дейил, даща уъуз вя даща садя бир цсулла даш кюмцр гятранындан щасил едирик. Коперникин эцняш системи цч йцз ил ярзиндя бир щипотез, сон дяряъя ещтимал щипотез олса да, щяр щалда щипотез олараг галырды. Бу системин дялилляриня ясасян Леверйе о вахта гядяр мя'лум олмайан даща бир планетин мювъуд олмасынын лабцдлцйцнц тякъя сцбут етмяк дейил, щятта онун фязада тутдуьу йери дя щесабламалар васитясиля мцяййян етдикдя вя бундан сонра Галле щямин плаиети189 щягигятян тапдыгда Коперник системи сцбут едилмиш олду. Яэяр Алманийада йени кантчылар Кантын бахышларыны, Инэилтярядя ися агностикляр Йумун (орада щеч бир заман юлцб эетмямиш) бахышларыны,–онларын щяр икисини щям нязяриййя, щям дя практика артыг чохдан тякзиб етмиш олдуьуна бахмайараг,–дирчялтмяйя чалышырларса, бу щал елми

ъящятдян эерийя доьру бир аддымдыр, практикада ися анъаг, ачыг шякилдя материализмдян цз дюндяриб эизлинъя ону иряли сцрмяк кими утанъаг бир ядадыр.

Лакин Декартдан Щеэелядяк вя Щоббсдан Фейербахадяк олан бу узун дювр ярзиндя философлары иряли итяляйян щеч дя тякъя, онларын дцшцндцкляри кими, халис тяфяккцр гцввяси олмамышдыр. Яксиня. Щягигятдя онлары иряли итяляйян башлыъа олараг тябиятшцнаслыьын вя сянайенин гцдрятли, эетдикъя даща сцр'ятли вя даща ъошьун инкишафы иди. Бу щал материалистлярдя ачыгъа эюзя чарпырды. Лакин идеалист системляр дя эетдикъя даща чох материалист мязмунла долдурулурду, рущ иля материйанын якслийини пантеистъясиня барышдырмаьа чалышырды. Щеэел системиндя, нящайят, иш о йеря чатмышдыр ки, бу систем щям метод, щям дя мязмунъа анъаг, идеалистъясиня башы цстя гойулмуш материализмдян ибарятдир.

Бцтцн бу дейилянлярдян сонра айдын олур ки, ня сябябя Штарке Фейербаха вердийи характеристикада щяр шейдян яввял онун бу ясас мясялядя–тяфяккцрцн варлыьа мцнасибяти мясялясиндя–тутдуьу мювгейи тядгиг едир. Гысаъа бир эиришдян сонра,–бу эиришдя мцяллиф кечмиш философларын бахышларыны, хцсусиля Кантдан башлайараг, чох аьыр фялсяфи бир дил иля шярщ едир вя Щеэеля лайигинъя гиймят вермяйиб онун ясярляринин айры-айры йерляриндян ифрат формализмля йапышыр,–Фейербах «метафизикасы»нын инкишафы эедиши мцфяссял сурятдя шярщ олунур вя бу философун бурайа,аид ясярляриндя щямин инкишафын неъя ардыъыл сурятдя якс олундуьу эюстярилир. Бу шярщ ся'йля едилмишдир, вя гурулуш айдынлыьы иля сечилир; анъаг о да Штаркенин бцтцн китабы кими, ясла щямишя лабцд олмадан ишлядилян фялсяфи ифадяляр йцкц иля щяддиндян артыг аьырлашдырылмышдыр. Бу артыг йцк хцсусян она эюря бюйцк манеядир ки, мцяллиф щяр щансы бир мяктябин вя йа щеч олмазса Фейербахын юзцнцн гябул етдийи терминолоэийайа риайят етмир, яксиня, ян мцхтялиф ъяряйанларын гябул етдийи терминляри вя башлыъа олараг, юзлярини фялсяфи ъяряйанлар адландыран вя инди бир йолухуъу хястялик кими йайылан ъяряйанларын гябул етдийи терминляри гатыб гатышдырыр.

Фейербахын инкишафынын эедиши бир щеэелчинин,–доьрудур, Фейербах щеч заман мю'мин щеэелчи олмамышдыр,–материализмя доьру инкишафдыр. Бу инкишаф мцяййян пиллядя Фейербахы юз сяляфинин идеалист системи иля ялагяни тамамиля кясмяйя эятириб чыхарыр. О, нящайят гаршысыалынмаз бир гцввя иля анламаьа башлайыр ки, «мцтляг идейа»нын язялдян мювъуд олмасы, дцнйа йаранандан габаг «мянтиг категорийаларынын язялдян мювъуд олмасы» щаггында Щеэелин иддиалары о дунйалыг йарадыъыйа олан инамын яфсаняви галыьындан башга бир шей дейилдир; щабеля бизим юзцмцзцн мянсуб олдуьумуз, бизим щисс иля гаврадыьымыз щямин мадди алям йеэаня эерчяк алямдир, бизим шцур вя тяфяккцрцмцз, ня гядяр фювгялщисси эюрцнсяляр дя, мадди, ъисмани бир органын, йя'ни бейнин мящсулудур. Материйа рущун мящсулу дейил, яксиня, рущ анъаг материйанын йцксяк мящсулудур. Бу, ялбяття, халис материализмдир. Лакин Фейербах буна чатдыгда бирдян дайаныр. О, ади фялсяфи мювщумата, ишин ясл мащиййятиня гаршы дейил, яксиня, «материализм» сюзцня гаршы олан мювщумата цстцн эяля билмир. О дейир:

«Мяним цчцн материализм инсан мащиййяти вя инсан билийи бинасынын тямялидир; лакин о мяним цчцн сюзцн дар мя'насында бир физиолог цчцн, бир тябиятшцнас цчцн, мясялян, Молешотт цчцн олан шей дейилдир вя онларын нюгтейи-нязярляриня вя ихтисасларына мцвафиг олараг онлар цчцн олмайа билмяйян шей дейилдир, йя'ни мяним цчцн материализм бинанын юзц дейилдир. Эерийя эедяндя мян тамамиля материалистлярляйям; ирялийя эедяндя мян онларла дейилям».

Фейербах бурада, материйа иля рущун мцнасибятинин мцяййян гайдада анлашылмасына ясасланан цмуми бир дцнйаэюрцшц олмаг е'тибары иля материализми, бу дцнйа эюрцшцнцн мцяййян тарихи пиллядя, мящз XVIII ясрдя ифадя олундуьу хцсуси форма иля гарышдырыр. Бундан ялавя, о материализми, XVIII яср материализминин инди тябиятшцнасларын вя щякимлярин башында йашамагда давам етдийи вя 50-ъи иллярдя сяййар тяблиьатчыларын–Бцхнер, Фогт вя Молешоттун–гялямя вердикляри байаьылашдырылмыш, вулгарлашдырылмыш формасы иля гарышдырыр. Лакин материализм дя, идеализм кими бир сыра инкишаф пилляси кечмишдир. Щятта. тябият тарихи сащясиндя йени дювр ачан щяр бир кяшф мейдана эялдикдя материализм лабцд олараг юз формасыны дяйишмялидир. Тарих дя материалистъясиня изащ едилян замандан бяри ися, бурада да материализмин инкишафы цчцк йени йол ачылыр.

Кечян ясрин материализми башлыъа олараг механики материализм иди, чцнки о заман бцтцн тябият елмляриндян анъаг механика, щям дя анъаг бярк ъисимлярин (йер вя кей ъисимляринин) механикасы, мцхтясяри–аьырлыг механикасы мцяййян биткинлийя чатмышды. Кимйа щяля флокистон нязяриййясиня30 ясасланан садялювщ формада мювъуд иди. Биолоэийа щяля бялякдя иди: битки вя щейван организми йалныз ян кобуд шякилдя тядгиг едилмишди, ону халис механики сябяблярля изащ едирдиляр. Декартын нязяриндя щейван бир машын олдуьу кими, XVIII яср материалиетляринин нязяриндя дя кнсан бир машын иди. Кимйяви вя цзви характерли просесляря анъаг бу механика мигйасынын тятбиг олунмасы–бу сащялярдя механика ганунлары фяалиййят эюстярмякдя давам ется дя; лакин башга, даща йцксяк, ганунлар гаршысында арха сырайа чякилир,–классик франсыз материализминин биринъи спесифик мящдудлуьуну, щям дя о вахт лабцд олан мящдудлуьуну тяшкил едир.

Бу материализмин икинъи спесифик мящдудлуьу ондан ибарят иди ки, о, дцнйаны бир просес кими, фасилясиз тарихи инкишафда олан бир материйа кими анламаьа гадир дейилди. Бу, тобиятшцнаслыьын о заманкы вязиййятиня вя онунла баьлы олан метафизик, йя'ни антидиалектик фялсяфи тяфяккцр методуна мцвафиг иди. Тябият даими щярякятдядир; буну о заман да билирдиляр. Лакин о заманкы тясяввцря эюря, бу щярякят даим бунъа ейни бир даиря дахилиндя щярлянир вя, беляликля, яслиндя щямин йердя дя галырды: бу щярякят щямишя ейни нятиъяляря эятириб чыхарырды. Беля бир тясяввцр о заман лабцд иди. Эцняш системинин ямяля эялмяси щаггында Кант нязяриййяси о заман тязяъя мейдана эялмишди вя щялялик гярибя бир шей кими эюрцнцрдц. Йерин инкишаф тарихи эеолоэийа, щяля гятиййян мя'лум дейилди, индики ъанлы вцъудларын бяситдян мцряккябя доьру давам едян узун инкишафын нятиъяси олмасы фикри о заман щяля цмумиййятля елм тяряфиндян иряли сцрцля билмязди. Демяли, тябиятя гейри-тарихи бахыш лабцд иди. Щям дя бу гцсуру XVIII ясрин философлары цчцн о гядяр дя тягсир саймаг олмаз, бу гцсур Щеэелдя дя йох дейилдир. Щеэелдя тябият, идейанын садяъя «юзэяляшмяси» олуб заман дахилиндя инкишаф етмяйя гадир дейилдир; о юз мцхтялифлилийини анъаг мяканда эенишляндиря биляр вя, беляликля, ейни просесляри даим тякрар етмяйя мящкум олан тябият, юзцндяки бцтцн инкишаф пиллялярини ейни заманда вя бир-бири иля йанашы мейдана гойур. Щям дя Щеэел бу мя'насыз мяканда инкишафы,–лакин замандан кянарда,–щяр бир инкншафын ясас шярти олан заман е'тибары иля инкишафа ряьмян, мящз еля бир вахтда тябиятин бойнуна сарымаг истяйирди ки, онда щям эеолоэийа, щям ембриолоэийа, щям битки вя щейванлар физиолоэийасы, щям цзви кимйа артыг кифайят гядяр ишлянмишди вя бу йени елмляр ясасында сонракы инкишаф нязяриййясини габагъадан сезян дащийаня фящмляр артыг щяр йердя доьулмагда иди (мясялян: Кюте вя Ламарк). Лакин систем беля щюкм едирди вя системин хатири цчцн метод юз-юзцня хяйанят етмяли иди.

Тарих сащясиндя–ейни иля шейляря тарихи бахыш йох иди. Бурада нязяри орта яср галыгларына гаршы мцбаризя ъялб едирди. Орта ясрляря, тарихин эедишиндя мин иллик цмуми барбарлыьын ямяля эятирдийи садяъя бир фасиля кими бахырдылар. Орта ясрляр ярзиндя ялдя едилмиш бюйцк мцвяффягиййятляря: Авропанын мядяниййят сащясинин эенишляндийиня, орада бир-бири иля гоншулугда йашамаьа гадир бюйцк миллятлярин ямяля эялдийиня, нящайят, XIV вя XV ясрлярин нящянэ техники наилиййятляриня щеч кяс фикир вермирди. Бунунла да бюйцк тарихи ялагяйя дцзэцн бахыш мцмкцн олмурду вя тарих, ян йахшы щалда, философлара хидмят етмяйя щазыр олан мисал вя рясмляр мяъмуясиня чеврилирди.

Яллинъи иллярдя Алманийада материализмин ъарчылары ролуну юз ющдясиня эютцрян вулгарлашдырыъылар щеч бир шейдя юз мцяллимляринин тя'лимляриндян кянара чыхмадылар. Тябият елмляринин бцтцн сонракы мцвяффягиййятляри онлар цчцн анъаг, каинаты йараданын мювъуд олмасына гаршы йени дялилляр иди. Онлар нязяриййяни даща да инкишаф етдирмяк фикриндя беля дейилдиляр. О вахт цчцн щикмяти артыг тамамиля тцкянян вя 1848-ъи ил ингилабынын юлцмъцл йараладыьы идеализм, беляликля, бу заман материализмин даща да тяняззцл етмясиндян кам алды. Бу материализм цчцн щеч бир мяс'улиййят дашымаг истямямякдя Фейербах тамамиля щаглы иди; лакин сяййар тяблиьатчыларын тя'лими иля цмумиййятля материализми гарышдырмаьа онун щаггы йох иди.

Бир дя бурада ики ъящяти нязяря алмаг лазымдыр. Яввялян, Фейербахын саьлыьында да тябиятшцнаслыг еля шиддятли гыъгырма просесиндя иди ки, бу просес анъаг ахырынъы он беш ил ярзиндя, айдынлыг щасил едя биляъяк нисби бир камиллийя чатды. Дярк етмяк цчцн о вахтадяк мисли эюрцнмямиш чохлу йени материал топланмышды, лакин бойцк сцр'ятля цстцстя галанан бу кяшфляр йыьынында анъаг лап сон заманлар ялагя йаратмаг вя демяли, бунлары гайдайа салмаг мцмкцн олду. Доьрудур, Фейербах цч чох мцщцм кяшфин–щцчюйрянин кяшфинин, енерэийанын чеврилмяси тя'лиминин вя Дарвинин ады иля адландырылмыш инкишаф нязяриййясинин мцасири иди. Лакин кянд тянщалыьында йашайан философ, елми кифайят дяряъядя изляйя билярдими ки, тябиятшцнасларын юзляринин о заман гисмян щяля шцбщя алтына алдыглары, гисмян дя лазымынъа истифадя едя билмядикляри кяшфляри там гиймятляндиря билсин? Бурада мцгяссир тякъя аъынаъаглы алман гайдалары иди ки, бу гайдаларын сайясиндя фялсяфя кафедраларына анъаг ялламялик эюстярян еклектик хырдачылар тя'йин олунурду, онларын щамысындан щядсиз дяряъядя цстцн олан Фейербах ися кяндлиляшиб эцнцнц уъгар кянддя кечирмяйя мяъбур олмушду. Демяли, тябиятя олан тарихи бахышын, инди мцмкцн олуб франсыз материализминин бцтцн биртяряфлилийини арадан галдыран бахышын Фейербаха мцйяссяр олмамасынын тягсири Фейербахда дейилдир.

Икинъиси, Фейербах тамамиля щаглы олараг дейирди ки, анъаг тябии-елми материализм «инсан билийи бинасынын тямялидир, лакин щяля бу бинанын юзц дейилдир». Зира биз тякъя тябиятдя дейил, щабеля инсан ъямиййятиндя йашайырыг, бу ъямиййятин дя тябият гядяр юз инкишаф тарихи вя юз елми вардыр. Демяли, вязифя, ъямиййят щаггындакы елми, йя'ни тарих вя фялсяфя елмляри дейилян елмлярин бцтцн мяъмусуну материалист ясасла уйьунлашдырмаг вя ону бу ясаса мцвафиь шякилдя йенидян гурмагдан ибарят иди. Лакин буну етмяк Фейербаха нясиб дейилмиш. Бурада Фейербах, материалист «ясаса» бахмайараг, щяля кющня идеалист буховларындан азад олмамышды, буну юзц дя е'тираф едяряк дейирди: «Эерийя эедяндя мян материалистлярляйям, ирялийя эедяндя мян онларла дейилям». Лакин мящз бурада,иътимаи сащядя Фейербах юзц «ирялийя», юзцнцн 1840 вя йа 1844-ъц иллярдяки нюгтейи-нязяриндян габаьа эетмяди, йеня дя башлыъа олараг юзцнцн кушянишинлийи нятиъясиндя, юз хасиййятиня эюря ъямиййят ичярисиндя йашамаьа бцтцн башга философлардан даща чох ещтийаъы олдуьу бир щалда бу эушянишинлийин цзцндян юз фикирлярини юзцнцн тайы-бярабяри олан диэяр адамларла дост вя йа дцшмян эюрцшмяляриндя дейил, яксиня тамамиля тянщалыгда ишляйиб щазырламаьа мяъбур олмушду. Эюстярилян сащядя Фейербахын ня гядяр чох дяряъя идеалист олараг галдыьыны биз ашаьыда ятрафлы сурятдя нязярдян кечиряъяйик.

Ону да гейд едяк ки, Штарке Фейербахын идеализмини яслиндя онун ибарят олдуьу шейдя эюрмцр.

«Фейербах идеалистдир; о, бяшяриййятин тяряггисиня инаныр» (сящ. 19). «Щяр шейин ясасы, бцнювряси йеня дя идеализм олараг галыр. Реализм бизи анъаг, оз идеал арзуларымыза ямял етдийимиз заман, сящв етмякдян горуйур. Мяэяр мярщямят, мящяббят, щягигятя вя щагга хидмят идеал гуввяляр дейилми?» (сящ. VIII).

Яввялян, бурада идеализм идеал мягсядляря доьру ъан атмагдан башга бир шей адланмыр. Лакин бу мягсядляр анъаг Кант идеализми иля, Кантын «гяти императиви» иля зярури сурятдя баьлыдыр. Лакин щятта Кант юз фялсяфясини, орада мя'няви идеаллардан да бящс олундуьу цчцн дейил, яксиня, тамамиля башга, ялбяття, Штаркейя мя'лум олмамыш: олан сябябляря эюря «транссендентал идеализм» адландырмышдыр. Мя'няви, йя'ни иътимаи идеаллара инамын эуйа фялсяфи идеализмин мащиййятини тяшкил етдийи щаггындакы мювщумат фялсяфядян кянарда, Шиллерин ше'рляриндян юзляри цчцн лазым олан фялсяфи тящсил гырынтыларыны йыьышдыран алман филистерляри арасында мейдана эялмишдир. Кантын аъиз «гяти императиви»ни (мцмкцн олмайан бир шейи тяляб етдийиня эюря, демяли, щеч заман эерчяк бир нятиъяйя эялмядийиня эюря аъиз) щеч кяс Щеэелдян даща кяскИн тянгид етмямишдир, Шиллерин йайдыьы Щяйата кечириля билмяйяъяк идеаллар хяйалына дцшмяк кими филистер мейллярини щеч кяс биткин идеалист олан Щеэелдян даща амансызъасына лаьа гоймамышдыр (мясялян, бах: «Феноменолоэийа»). Икинъиси, беля бир щалдан щеч гачынмаг олмаз ки, инсаны фяалиййятя сювг едян щяр шей онун башындан эялиб кечмялидир: инсан щятта йейиб-ичмяйя она эюря эиришир ки, онун башында аълыг вя сусузлуг дуйьулары якс олунур вя она эюря йейиб-ичмякдян ял чякир ки, онун башында доймаг дуйьусу якс олунур. Хариъи алямин инсана олан тя'сирляри онун башында нягш олунур, орада щиссляр, фикирляр, тящрикляр, ирадя тязащцрляри шяклиндя, бир сюзля–«идеал ся'йляр» шяклиндя якс олунур вя бу шякилдя онлар «идеал гцввяляр» олурлар. Щям дя яэяр адам анъаг «идеал ся'йляря» ямял етдийипя эюря вя «идеал гцввялярин» она олан тя'сирини е'тираф етдийиня эюря идеалист олурса, онда аз-чох нормал инкишаф етмиш щяр бир адам фитрятян идеалистдир, онда анлашылмаз бир шей галыр: дцнйада цмумиййятля щарадан материалист ола биляр?

Цчцнъцсц, бяшяриййятин,–щеч олмазса щазырда,–бцтювлцкдя вя цмумиййятля иряли щярякят етдийи ягидясинин, материализмля идеализмин якслийиня гятиййян щеч бир дяхли йохдур. Франсыз материалистляри, демяк олар, фанатикъясиня,–деист75 Волтер вя Руссодан аз йох,–бу ягидядя идиляр вя она чох заман бюйцк шяхси гурбанлар верирдиляр. Яэяр бириси юмрц бойу юзцнцн бцтцн щяйатыны «щягигятя вя щагга»,–бу сюзлярин йахшы мя'насында,–«хидмят етмяйя» щяср етмишся, онда беля бир адам, мясялян, Дидро олмушдур. Одур ки, Штарке бцтцн бунлары идеализм е'лан етдикдя, о йалныз буну сцбут едир ки, материализм сюзц вя онунла бирликдя ися щяр ики ъяряйанын бцтцн якслийи бурада Штарке цчцн щяр ъцр мя'насыны итирмишдир.

Фе'лян бурада Штарке, материализм адына гаршы илляр уЗуну кешиш ифтираларынын тя'сири алтында кек салмыш филистер мювщуматына,–ола биляр ки, дцшцнмядян,–баьышланылмаз эцзяштя эедир. Филистер материализм дедикдя, гарынгулулуг, сярхошлуг, шящвят, ъисмани зювгляр вя шющрятпярястлик, гярязкарлыг, хясислик, аъэюзлцк, газанъ далынъа гачмаг вя биржа кялякляри баша дцшцр, бир сюзля–онун юзцнцн хялвятдя гапылдыьы бцтцн бу чиркин щярякятляри баша дцшцр. Идеализм ися, онун нязяриндя фязилятя инам, бцтцн бяшяриййятя мящяббят вя цмумийятля «даща йахшы алямя» инам демякдир, филистер бу алям щаггында башгаларына эурулту иля данышдыьы щалда юзц ися буна анъаг сярхошлугдан сонра башы аьрыйанда вя йа ифлас оланда,–бир сюзля юзцнцн адят етдийи «материалист» ифратчылыгларынын лабцд нятиъялярини дадмаг лазым эяляндя инанмаьа башлайыр. Бу щалда о юзцнцн севдийи мащныны охуйур: Инсан бяс нядир? О йары вящши, йары мялякдир.

Галан мясялялярдя ися Штарке Фейербахы, инди Алманийада философ ады иля щай-кцй салан досентлярин щцъум вя тя'лимляриндян ся'йля мцдафия етмяйя чалышыр. Классик алман фялсяфясинин ъылызлашмыш нясли иля марагланан адамлар цчцн бу, ялбяття, ящямиййятлидир; Штаркенин юзц цчцн бу, зярури эюрцня билярди. Лакин биз охуъуйа язиййят вермяйяъяйик.
III

Биз Фейербахын дин фялсяфясиня вя етикасына йанашан кими, онун щягиги идеализми дярщал мейдана чыхыр. Фейербах дини щеч дя ляьв етмяк истямир; о дини тякмилляшдирмяк истяйир. Фялсяфянин юзц диндя яримялидир.

«Бяшяриййят дюврляри бири диэяриндян анъаг, диндяки дяйишикдиклярля фярглянир. Мцяййян тарихи щярякат анъаг, инсанын цряйиня дярин нцфуз етдикдя, юз ясасына чатмыш олур. Цряк динин формасы дейилдир, буна эюря беля демяк олмаз ки, дин щямчинин црякдя дя олмалыдыр; цряк динин мащиййятидир» (ситат Штаркедян эятирилмишдир, сящ. 168).

Фейербахын тя'лиминя эюря, дин инсанла инсан арасында щисся ясасланан цряк мцнасибятидир, бу мцнасибят индийя гядяр юз щягигятини эерчяклийин яфсаняви ин'икасында,–инсани хассялярин яфсаняви ин'икасы олан бир вя йа бир нечя аллащ васитясиля,–ахтарырды, инди ися ону билаваситя вя бирбаша «мян» иля «сян» арасындакы мящяббятдя тапыр. Щям дя, беляликля, Фейербахда, нящайят, ъинси мящяббят онун йени дининин ян йцксяк е'тигад формаларындан биридир, бялкя дя ян йцксяк формасыдыр.

Инсанлар арасында, хцсусян мцхтялиф ъинсляря мявсуб олан инсанлар арасында щисся ясасланак мцнасибятляр инсанларын, мювъуд олдуглары заманлардан бяри мювъуддур. ъинси мяЩяббятя эялдикдя, бу мящяббят сон сяккиз яср ярзиндя еля бир мя'на кясб етмиш вя еля бир мювге фятщ етмишдир ки, ятрафында бцтцн поезийанын щярляндийи ваъиб бир мещвяр олмушдур. Мювъуд позитив динляр, ъинси мящяббятин дювлят тяряфиндян тянзим едилмясиня, йя'ни ниэащ щаггында ганунчулуьа йцксяк мцгяддяслик вермякля кифайятлянир; бу динлярин щамысы лап эцнц сабащ тамамиля арадан галха биляр, мящяббят вя достлуг тяърцбясиндя ися зярря гядяр дяйишиклик ямяля эялмяз. 1793-ъц вя 1798-ъи илляр арасында Франсада христиан дини щягигятян о дяряъядя йох олуб эетмишди ки, Наполеонун юзцнцн бу дини йенидян тятбиг етмяси зящмятсиз вя мцгавимятсиз олмады. Лакин бу мцддят ярзиндя христианлыьы Фейербахын йени дини кими бир шейля явяз етмяк цчцн щеч бир тялябат йаранмады.

Фейербахын идеализми бурада ондан ибарятдир ки, о, инсанларын гаршылыглы мейлляриня ясасланан бцтцн мцнасибятляри,–чинси мящяббяти, достлуьу, мярщямяти, фядакарлыьы вя с,–онларын езюзлцйцндя малик олдуглары ян ади мя'нада, онун да ря'йинъя кечмишя мяхсус олан щяр щаисы хцсуси бир дин щаггындакы хатирялярдян асылы олмайараг эютцрмцр. Фейербах иддиа едир ки, бу мцнасибятляр, йалныз дин сюзц иля мцгяддясляшдирилдикдя юзц цчцн там ящямиййят кясб етмиш олар. Фейербах цчцн башлыъа чящят бу кими халис инсани мцнасибятлярин мювъуд олмасында дейилдир, яксиня, ондадыр ки, бу мцнасибятляря йени, щягиги бир дин кими бахсынлар. Фейербах йалныз о щалда бу мцнасибятлярин тамамиля дяйярли мцнасибятляр олмасыны е'тираф етмяйя разы олур ки, онлара дин мещрц вурулмуш олсун. Дин сюзц «релиэаре» (ялагяляндирмяк. Ред.) сюзцндян ямяля эялмишдир вя онун илкин мя'насы ялагя демякдир. Демяли, ики адамын щяр ъцр гаршылыглы ялагяси диндир. Бу гябил етимоложи щоггабазлыглар идеалист фялсяфянин ял атдыьы сон чыхыш йолудур. Сюзляря, онларын щягигятдя ишлядиляряк тарихи инкишафын эедишиндя алдыьы мя'на дейил, яксиня, юз етимоложи мяншяляриня эюря дашымалы олдуглары мя'на иснад верилир. Идеалист хатиряляри цчцн язиз олан дин сюзц дилдян анъаг итиб эетмясин дейя, ъинси мящяббят вя ъинсляр арасындакы мцнасибятляр «дин» рцтбясиня галдырылыр. Гырхынъы иллярдя Луи Блан мяслякли Парис реформистляри дя тамамиля беля дцшцнцрдцляр: онлар да динсиз адамы мцдщиш бир шяхс кими тясяввцр едир вя бизя дейирдиляр: «Донъ л'атщеисме ъ'ест вотре релиэион» (Демяли, атеизм, бу еля сизин дининиздир. Ред.) Тябиятин яслиндя материалистъясиня анлашылмасы ясасында Фейербахын щягиги дин гурмаьа эюстярдийи ся'йини мцасир кимйаны щягиги ялкимйа кими шярщ етмяк ъящдиня бянзятмяк олар. Яэяр аллащсыз дин мцмкцнся, онда юзунцн иксири олмадан ялкимйа да мцмкцндцр. Щям дя ялкимйа иля дин арасында чох сых ялагя вардыр. Иксирин бир чох аллащабянзяр хассяляри вардыр, Копп вя Бертлонун эятирдикляри мя'луматдан эюрцндцйц кими, христиан тя'лиминин щазырланмасында, тарихимизин биринъи ики ясриндяки Мисир вя Йунаныстан ялкимйаэярляринин дя яли вардыр.

Фейербахын: «бяшяриййят дюврляри бири диэяриндян анъаг диндяки дяйишикликлярля фярглянир» иддиасы ясла доьру дейилдир. Сющбят йалныз индийядяк мювъуд олан цч дцнйа дининдян: буддизм, христианлыг вя исламдан эетдийи дяряъядя бюйцк тарихи чеврилишляр диндяки дяйишикликлярля мцшайият едилмишдир. Кортябии сурятдя йаранан кющня тайфа динляринин вя милли динлярин тяблиьат характери йох иди вя щямин тайфа вя йа халгларын мцстягиллийи позулдугда бу динляр дярщал щяр ъцр мцгавимят гцввясини итирирди. Эерманларда бунун цчцн, щятта чцрцмякдя олан Рома дцнйа империйасы иля вя онун христиан дцнйа дини иля садяъя тямасда олмаг кифайят иди, онда бу дини Рома йениъя гябул етмишди вя онун игтисади, сийаси вя мя'няви вязиййятиня уйьун эялирди. Йалныз аз-чох сцн'и сурятдя мейдана эялян бу дцнйа динляри щаггында, хцсусян христианлыг вя ислам щаггында демяк олар ки, цмуми тарихи щярякатлар дини рянэ алыр. Лакин щятта христианлыьын йайылдыьы сащядя, щягигятян универсал ящямиййяти олан ингилаблар анъаг, буржуазийанын юз азадлыьы уьрунда апардыьы мцбаризянин илк пилляляриндя, XIII ясрдян XVII ясрин ахырынадяк дини рянэ алыр. Бу да, Фейербахын фикирляшдийи кими, инсан цряйинин хассяляри иля дейил вя инсанын дини тялябаты иля дейил, йалныз биръя идеоложи форманы: дин вя илащиййаты билян орта ясрлярин бцтцн яввялки тарихи иля изащ олунур. Лакин XVIII ясрдя буржуазийа юз синфи вязиййятиня уйьун юз хцсуси идеолоэийасыны йаратмаг цчцн кифайят гядяр мющкямляндикдя юз бюйцк вя биткин ингилабыны–Франса ингилабыны ямяля эятирди, бу щалда буржуазийа анъаг щцгуги вя сийаси идейалара мцраъият едирди вя дин щаггында йалныз бу ахырынъы онун йолуну кясдийи дяряъядя фикирляширди. Лакин бу щалда буржуазийанын аьлына да эялмирди ки, кющня дини щяр щансы йени бир динля явяз етмяк лазымдыр. Робеспйерин бурада ня кими мцвяффягиййятсизлийя уьрадыьы мя'лумдур.

Инди бизим йашамаьа мяъбур олдуьумуз, щабеля синифлярин якслийи вя синфи щюкмранлыг цзяриндя гурулмуш ъямиййятдя башгаларына гаршы мцнасибятдя халис инсани щиссляр эюстярмяк имканы онсуз да олдугъа мящдуддур; бу щиссляри дин рцтбясиня йцксялтмякля ону даща да мящдудлашдырмаг цчцн ялимиздя зярря гядяр дя ясас йохдур. Ейни иля ара тарихнявислийи бюйцк тарихи синфи дюйцшлярин анлашылмасыны бизим цчцн, хцсусиля Алманийада, артыг кифайят гядяр гаранлыглашдырмышдыр, вя бу мцбаризянин тарихини кился тарихинин ади бир ялавясиня чевирмякля ону тамамиля анлашылмаз етмяйимизя ещтийаъ йохдур. Артыг бундан эюрцнцр ки, инди биз Фейербахдан ня гядяр иряли эетмишик. Инди онун ясярляриндя бу йени, мящяббят дининин йцксякляря галдырылдыьы «эюзял йерляри» садяъя охумаг даща мцмкцн дейилдир.

Фейербах анъаг бир дини–христианлыьы, Гярбин монотеизмя ясасланан щямин дцнйа динини ъидди тядгиг едир. О, эюстярир ки, христиан аллащы анъаг инсанын яфсаняви ин'икасыдыр. Лакин бу аллащ юзц дя, узун сцрян мцъяррядляшдирмя просесинин мящсулудур, яввялки чохлу тайфа вя миллят аллащларынын ъямлянмяси мащиййятидир. Буна мцтабиг олараг, ин'икасы щямин аллащ олан инсан да эерчяк инсан дейилдир, о да ейниля чохлу эерчяк инсанларын мащиййятидир; бу–мцъярряд инсандыр, йя'ни йеня анъаг фикри сурятдир. Ясяринин щяр сящифясиндя щиссиййат вя конкрет, эерчяк дцнйайа гярг олмаьы тяблиь едян щямин Фейербахын юзц, инсанлар арасында тякъя ъинси мцнасибятлярдян дейил, щяр щансы башга мцнасибятлярдян бящс етмяли олдугда, дярщал сон дяряъя мцъяррядляшир.

Бу мцнасибятлярдя Фейербах йалныз бир тяряфи–яхлагы эюрцрдц. Фейербахын бурада да Щеэеля нисбятян чох йохсуллуьу бизи йеня дя тяяъъцбляндирир. Щеэелдя етика вя йа мя'нявиййат щаггында тя'лим щцгуг фялсяфясидир, щям дя: 1) мцъярряд щцгуг, 2) яхлаг, 3) мя'нявиййат сащялярини ящатя едир, бу ахырынъыйа да юз нювбясиндя: аиля, вятяндаш ъямиййяти вя дювлят аиддир. Бурада форма ня гядяр идеалистдирся, мязмун бир о гядяр реалистдир. Бу мязмун юзцндя яхлагла бирликдя бцтцн щцгуг, игтисадиййат вя сийасят сащясини ещтива едир. Фейербахда ися мящз бунун яксинядир. Фейербах формаъа реалистдир, о, чыхыш нюгтяси олараг инсаны эютцрцр; лакин бу инсанын йашадыьы дцнйа щаггында о бир кялмя дя данышмыр вя буна эюря дя онун бящс етдийи инсан, даим дин фялсяфясиндяки ейни мцъярряд инсан олараг галыр. Бу инсан дцнйайа ана бятниндян эялмямишдир: кяпяняк барамадан чыхан кими бу инсан да монотеист динлярин аллащындан няш'ят етмишдир. Она эюря дя бу инсан эерчяк дцнйада, тарихян инкишаф етмиш вя тарихян мцяййян олан дцнйада да йашамыр. Щярчянд о башга инсанларла цнсиййятдядир, лакин щямин кнсанларын щяр бири йеня дя онун юзц кими мцъярряддир. Дин фялсяфясиндя биз бунунла беля щяля киши вя гадын олдуьуну эюрдцк, етикада ися бу сон фярг дя йох олур. Доьрудур, Фейербахда щярдян, мисал цчцн, беля мцддяалара да тясадуф олунур:

«Сарайларда бир чцр, комаларда ися башга ъцр дцшцнцрляр».–«Яэяр аълыгдан вя йохсуллуг цзцндян сянин бядяниндя гида маддяляри йохдурса онда сянин башында да, сянин щиссляриндя вя сянин цряйиндя дя яхлаг цчцн гида йохдур».–«Сийасят бизим динимиз олмалыдыр» вя и.а.

Лакин Фейербах бу мцддяаларла ня етмяли олдуьуну ясла билмир, щямин мцддяалар онун цчцн гуру ибаряляр олараг галыр вя щятта Штарке дя е'тираф етмяйя мяъбур олур ки, сийасят Фейербах цчцн мцйяссяр олмайан сащядир,

«ъямиййят щаггында елм, сосиолоэийа ися–« терра инъоэнита»дир (мяъщул торпаг. Ред.).

Фейербах хейир иля шяр арасындакы якслийи тядгиг етдикдя дя, Щеэеля нисбятян йеня ейни дяряъядя сятщидир.

Щеэел гейд едир: «Бя'зиляри беля дцшунцрляр ки, онлар: инсан юз тябияти етибары иля хейирхащдыр,–дедикдя, олдугъа дярин бир фикир сюйляйирляр; лакин онлар унудурлар ки, инсан юз тябияти е'тибары иля шярирдир–сюзляриндя даща дярин мя'на вардыр».

Щеэелдя шяр, тарихи инкишафын щярякятвериъи гцввясинин тязащцр етдийи формадыр. Бунда ики мя'на вардыр. Бир тяряфдян, иряли атылан щяр бир йени аддым, мцгяддяс сайылан бир шейин щюкмян тящгир олунмасыдыр; кющняйя, юлцб эедяня, лакин адят гайдасы иля тягдис олунмуша гаршы гийамдыр. Диэяр тяряфдян, синифлярин якслийи мейдана эяляндян бяри ннсанларын пис ещтираслары: аъэюзлцк вя щакимиййятпярястлик тарихи инкишафын васитяляри олмушдур. Мясялян, феодализмин вя буржуазийанын тарихи бунун цчцн фасилясиз бир сцбутдур. Лакин, яхлаги шярин тарихи ролуну тядгиг етмяк Фейербахын щеч аьлына да эялмир. Тарих сащяси Фейербах цчцн цмумиййятля мцнасиб вя цряйя йатан дейилдир. Щятта онун кяламы:

«Инсан тябиятин аьушундан йениъя чыхдыьы заман щяля инсан олмамыш, йалныз халис тябии вуъуд олмушдур. Инсан–инсанын мящсулудур, мядяниййятин, тарихин мящсулудур»–

щятта бу кяламы да онун цчцн тамамиля сямярясиз галыр.

Бцтцн бу дейилянлярдян айдын олур ки, Фейербах яхлаг щаггында бизя анъаг сон дяряъя ъылыз бир шей дейя биляр. Сяадятя ъан атма инсанда анаданэялмядир; она эюря дя бу ся'й щяр бир яхлагын ясасы олмалыдыр. Лакин сяадятя ъан атма ики ъящятдян тясщищя мя'руздур. Яввялян, давранышларымызын тябии нятиъяляри тяряфиндян: кефлянмяйин ардынъа хумарлыг эялир, адятя кечмиш ифратчылыьын ардынъа ися–хястялик. Икинъиси, давранышларымызын иътимаи нятиъяляри тяряфиндян: биз башга адамларда да, беля сяадятя ъан атмаьа щюрмят етмядикдя, онлар мцгавимят эюстярир вя бизим сяадятя ъан атмаьымыза мане олурлар. Бурадан беля бир нятиъя чыхыр ки, яэяр биз юзцмцзцн ся'йимизи тя'мин етмяк истяйирикся, онда биз юз давранышларымызын нятиъялярини дцзэцн гиймятляндирмяйи баъармалыйыг вя бундан ялавя, башгаларынын да ейни ся'йя бярабяр щцгугуна щюрмят етмялийик, Демяли, юзцмцн юзцмя мцнасибятиндя ягилли юзцнцмящдудлашдырма вя башгалары иля цнсиййятдя мящяббят–йеня мящяббят!,–Фейербах яхлагынын ясас гайдалары бунлардыр, бцтцн йердя галанлар бунлардан чыхарылыр. Ня Фейербахын ян кяскин аьыллы мцлащизяляри, ня дя Штаркенин ян эцълц тя'рифляри бу ики-цч мцддяанын мискинлийини вя бошлуьуну пярдяляйя билмяз.

Иисан юз-юзц иля мяшьул олдугда, юзцнцн сяадятя ъан атмасыны чох надир щалларда щям дя юзц цчцн вя башгалары цчцн файдалы олараг тя'мин едир. Инсанын хариъи алямля цнсиййяти олмалыдыр, юз тялябатыны юдямяк цчцн васитяляри: йемяйи, башга ъинсдян олан фярди, китаблары, яйлянъяляри, мцбащисяляри, фяалиййяти, истещлак вя ямяк васитяляри олмалыдыр. Щяр ики шейдян биридир: йа Фейербахын яхлагы яввялъядян нязярдя тутур ки, щяр бир адам юз тялябатыны юдямяк цчцн бцтцн бу васитя вя шейляря шяксиз маликдир, йа да бу яхлаг анъаг хош, лакин щяйата кечириля билмяйян мяслящятляр верир, вя онда щямин яхлагын эюстяриляа васитялярдян мящрум олан адамлар цчцн йейилмиш йумурта гядяр дяйяри йохдур. Фейербах юзц дя бу барядя ачыгъа дейир:

«Сарайларда бир чур, комаларда ися башга ъцр дцшунцрляр». «Яэяр аълыгдан вя йохсуллуг цзцндян сянин бядяниндя гида маддяляри йохдурса, онда сянин башында да, сянин щиссляриндя вя сянин цряйиндя дя яхлаг цчцн гида йохдур».

Бцтцн инсанларын бярабяр сяадят щцгугу бундан йахши вязиййятдядирми? Фейербах бу тяляби бутцн заманларда вя щяр бир шяраитдя шяксиз мяъбури бир тяляб кими иряли сцрцр. Лакин кя замандан бяри бу щцгуг щамылыгъа е'тираф едилмишдир? Гядим заманларда гулларла онларын сащибляри арасында вя йа орта ясрлярдя тящкимли кяндлилярля онларын баронлары арасында бцтцн инсанларын бярабяр сяадят щцгугу щаггында щеч данышыг олмушдурму? Мязлум синифлярин сяадятя ъан атмасы амансыз сурятдя вя «ганун ясасында» щаким синифлярин ейни ся'йиня мяэяр гурбаи едилмямишдирми? Едилмишдир, лакин бу яхлагсызлыг иди; инди ися бу щцгуг бярабярлийи е'тираф едилмишдир.–Буржуазийа феодализмя гаршы мцбаризядя вя капиталист истещсалыны инкишаф етдирмяк хатириня бцтцн силки, йя'ни шяхси имтийазлары мящв етмяйя вя яввялъя, хцсуси щцгуг, сонра ися тядриъян дювлят щцгугу сащясиня шяхсиййятин йуридик щцгуг бярабярлийини тятбиг етмяйя мяъбур олдуьу замандан бяри сюздя е'тираф едилмишдир. Лакин сяадятя ъан атмаг цчцн ян аз дяряъядя идеал щцгуглар лазымдыр. Бу ся'йин ян чох мадди васитяляря ещтийаъы вардыр; капиталист истещсалы ися чалышыр ки, бярабяр щцгуглу адамларын бюйцк яксяриййяти анъаг, ян ашаьы бир щяйат цчцн ян зярури шейляря малик олсун. Беляликля, яксяриййятин сяадятя олан бярабяр щцгугуна капитализм, чятин ки, гулдарлыгдан вя йа тящкимчиликдян чох щюрмят эюстярир. Мяэяр сяадяти тя'мин едяъяк мя'няви васитяляр, тящсил алмаг васитяляри бундан йахшы вязиййятдядир? Мяэяр «Садова йанында галиб эялян мяктяб мцяллими»190 юзц яфсаняви бир шяхсиййят дейилми?

Бундан башга. Фейербахын яхлаг нязяриййясиндян беля чыхыр ки, фонд биржасы ян йцксяк яхлаг мя'бядидир, анъаг бу шяртля ки, орада аьыллы мющтякирлик етсинляр. Яэяр мяним сяадятя ъан атмаьым мяни апарыб биржайа чыхарырса вя мян орада юз щярякятляримин нятиъялярини о гядяр дцзэцн юлчцб-бичя билирямся ки, бу щярякятляр мяня анъаг ляззят верир вя щеч бир зяряр вурмур, йя'ни яэяр мян даим удурамса, онда Фейербахын эюстяриши йериня йетмиш олур. Щям дя бу щалда мян юзцмя йахын адамын беляъя сяадятя ъан атмасына щеч дя мане олмурам, чцнки о да биржайа мяним кими кюнцллц олараг эялмишдир, мянимля ещтикар сазиши баьларкян мян юз сяадятимя ъан атдыьым кими, о да тамамиля ейниля юз сяадятиня ъан атыр. Яэяр о юз пулуну итирирся, онда бунунла онун щярякятляринин яхлагсызлыьы сцбут олмуш олур, чцнки о юз щярякятлярини пис юлчцб-бичмишдир вя ону лайиги ъязасына дцчар етмякля мян щятта мцасир Радамант кими ловьалана билярям. Мадам ки, мящяббят садяъя сентиментал бир ифадя дейилдир, биржада щямчинин мящяббят дя щюкмрандыр; чцнки щяр кяс юз сяадятя ъан атма ся'йини башгасынын кюмяйи иля тя'мин едир, мящяббят мящз буну да етмялидир, мящяббятин ямяли сурятдя йериня йетирилмяси бундан ибарятдир. Демяли, яэяр мян юз ямялиййатымын нятиъялярини габагъадан дцзэцн эюрцрямся, йя'ни яэяр мян мцвяффягиййятля ойун ойнайырамса, онда мян Фейербах яхлагынын бцтцн ян ъидди тяляблярини йериня йетирмиш олурам, щям дя цстялик варланырам. Башга сюзля десяк, Фейербахын арзу вя ниййятляри неъя олурса олсун, онун яхлагы индики калитализм ъямиййятинин юлчцсц иля бичилмиш олур.

Бяс мящяббят!–Бяли, Фейербахда, мящяббят адамы щямишя вя щяр йердя ямяли щяйатын бцтцн чятинликляриндян гуртармалы олан е'ъазкар бир шейдир,–бу да мянафеляри бир-бириня дабан-дабана якс синифляря бюлцнмцш бир ъямиййятдя! Беляликля, Фейербахын фялсяфясиндян онун ингилаби характеринин сон галыглары учуб эедир вя анъаг чаьырылмыш кющня байаты галыр: бир-биринизи севин, ъинс вя рцтбяниздян асылы олмайараг бир-биринизин гуъаьына атылын,–цмуми бир барышыгла мяст олун!

Гыса десяк, Фейербахын яхлаг нязяриййясинин агибяти онун бцтцн сяляфляринин агибяти кими олду. Фейербахын яхлагы бцтцн зяманяляр цчцн, бцтцн халглар цчцн, бцтцн вязиййятляр цчцн бичилмишдир вя мящз буна эюря дя щеч йердя вя щеч бир заман тятбиг едиля билмяз. Кантын гяти императиви кими бу яхлаг да эерчяк алямя мцнасибятиндя аъиздир. Щягигятдя щяр синфин вя щятта щяр пешянин юз хцсуси яхлагы вардыр вя онлар бунун ъязасыны чякмякдян горхмайанда щямин яхлагы щяр заман позурлар. Щамыны бирляшдирмяли олан мящяббят ися, мцщарибялярдя, савашмаларда, чякишмялярдя, ев сюйцшляриндя, бошаныб-айрылмада вя биринин диэярини максимум дяряъядя истисмар етмясиндя тязащцр едир.

Лакин неъя ола билмишдир ки, ягли щярякятя Фейербахын вердийи гцдрятли тякан, онун юзц цчцн тамамиля сямярясиз галмышдыр? Садяъя она эюря ки, Фейербах юзцнцн сон дяряъя нифрят етдийи абстраксийалар аляминдян ъанлы, эерчяк алямя йол тапа билмямишдир. Фейербах вар гцввяси иля тябиятдян вя инсандан йапышыр. Лакин тябият дя, инсан да онун цчцн анъаг сюз олараг галыр. Фейербах ня эерчяк тябият щаггында, ня дя эерчяк инсан щаггында мцяййян щеч бир шей дейя билмир. Фейербахын мцъярряд инсанындан эерчяк инсанлара, ъанлы инсанлара кечмяк цчцн бу инсанлары юз тарихи щярякятляриндя юйрянмяк лазым иди. Фейербах ися буна гаршы инад едирди вя буна эюря дя анламадыьы 1848-ъи ил онун цчцн анъаг эерчяк алямля ялагяни гяти кясмяк, кушянишинлийя кечмяк демяк иди. Бунун башлыъа тягсири йеня дя щямин алман иътимаи мцнасибятляриндя иди ки, Фейербахы беля бир аъынаъаглы агибятя чатдырмышды.

Лакин Фейербахын атмадыьы аддымы, щяр щалда атмаг лазым иди. Фейербахын йени дининин юзяйи олан мцъярряд инсана пярястиши эерчяк инсанлар щаггында вя онларын тарихи инкишафы щаггында елмля явяз етмяк лазым иди. Фейербахын фялсяфясинин чярчивясиндян кянара чыхан Фейербах нюгтейи-нязяринин бу сонракы инкишафы 1845-ъи илдя Маркс тяряфиндян «Мцгяддяс аиля» китабында башланмыш олду.



Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   ...   40




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет