Азярбайъан дювлят няшриййаты



бет25/40
Дата07.07.2016
өлшемі4.29 Mb.
#183078
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   ...   40

Доьрудан да, 1859-ъу илдян сонракы илк иллярдя щяр йердя вя биринъи нювбядя Рейнин юзцндя беля бир ягидя йайылмышды ки, Рейн чайынын сол сащили щямишялик Франсайа кечяъякдир. Доьрудур, бунун кечмяси о гядяр дя арзу олунмурду, лакин ону гисмят кими гаршысыалынмаз бир иш щесаб едирдиляр вя, ачыьыны десяк, чох да горху тюрятмирди. Кяндлиляр вя шящяр хырда буржуалары ичярисиндя франсыз щюкмраилыьы заманынын кющня хатиряляри йенидян ъанланырды, зира франсыз щюкмранлыьы онлара доьрудан да азадлыг эятирмишди; буржуазийа сыраларында ися малиййя аристократийасы, хцсусян Кюлн аристократийасы Парисдяки «Эредит Мобилиер»ин212 вя диэяр бош бонапартчы кампанийаларын фырылдагчы ямялиййатында артыг бярк долашмышды вя Рейнин сол сащилинин Франсайа гатылмасыны уъадан тяляб едирди (О заман Рейндя цмуми ящвали-рущиййянин беля олдуьуна Маркс вя мян йериндя дяфялярля ямин олмушдуг. Рейн чайынын сол сащилиндяки санайечиляр, йери эяляндя, мяндян сорушурдулар ки, франсыз эюмрцк тарифиня кечмяк онларын мцяссисяляриня ня кими тя'сир эюстяря биляр.).

Лакин Рейн чайынын сол сащилини итирмяк йалныз Пруссийанын дейил, Алманийанын да зяифлямяси демяк иди. Алманийа ися щяр заманкындан даща чох парчаланмыш вязиййятдя иди. Австрийа иля Пруссийа арасында йаранмыш сойуглуг Италийа мцщарибяси заманында Пруссийанын битяряфлийи цзцндян сон щяддиня чатмышды; хырда кнйаз тюр-тюкцнтцсц Луи-Наполеона горха-горха, ейни заманда ися, бярпа едилмиш Рейн иттифагынын213 эяляъяк щимайяъиси олмасы арзусу иля бахырды;–рясми Алманийанын вязиййяти беля иди. Щям дя еля бир заманда ки, анъаг бцтцн миллятин бирляшмиш гцввяляри парчаланма тящлцкясинин гаршысыны алмаьа гадир иди.

Лакин бцтцн миллятин гцввяси неъя бирляшдирилмяли иди? 1848-ъи илдя едилян вя демяк олар, щамысы думанлы характер дашыйан ъящдляр мцвяффягиййятсизлийя уьрайандан сонра мцмкцн олан цч йол галырды вя мящз бу мцвяффягиййятсизлик цзцндян думан бир гядяр даьылды.

Биринъи йол айры-айры дювлятлярин щамысыны мящв етмяк васитясиля щягиги бирлик йаратмаг йолу, йя'ни ачыгдан-ачыьа ингилаби йол иди. Бу йол Италийада тязяъя эятириб мягсядя чатдырмышды; Савоййа сцлаляси ингилаба гошулмуш вя беляликля италйан таъыны мянимсямишди. Лакин бизим алман савоййалыларымызын, щоэенсоллернлярин вя щятта онларын ян гятиййятли Кавурлары Бисмарк «а ла» бунъа ъясарятли бир аддым атмаьа ясла габилиййяти йох иди. Щяр шейи халгын юзц етмяли оларды,–Рейн чайынын сол сащили уьрунда мцщарибядя дя халг лазым олан щяр шейи, ялбяття, едя билярди. Пруссийалыларын лабцддян Рейн чайынын бу сащилиня эери чякилмяляри, Рейн галаларынын узун заман мцщасиря едилмяси вя бундан сонра ъянуби Алманийа щюкмдарларынын шцбщясиз хяйанят едя билмяляри,–еля бунлар кифайят едярди ки, бюйцк бир милли щярякат ямяля эялсин вя бцтцн бу сцлаля гайдалары щямин щярякат нятиъясиндя мящв олуб эетсин. Онда Луи-Наполеон биринъи олараг, юз гылынъыны гынына гойарды. Икинъи империйа анъаг мцртяъе дювлятлярля мцщарибя едя билярди, о бунлара гаршы Франса ингилабынын хяляфи кими, халгларын хиласкары кими щярякят едирди. Ингилабын бцрцдцйц халгын юзцня гаршы Икинъи империйа бир шей етмякдя аъиз иди; щям дя галибиййятли алман ингилабы бцтцн Франса империйасынын деврилмясиня тякан веря билярди. Бу, ян ялверишли бир гязиййя ола билярди; бяд айагда, Щюкмдар кнйазлар щяряката башчылыг етсяляр, Рейн чайынын сол сащили мцвяггяти олараг Франсайа верилярди, монархларын актив вя йа пассив хяйаняти бцтцн дцнйа гаршысында ифша едилярди вя еля бющранлы вязиййят омяля эялярди ки, Алманийанын бу вязиййятдян чыхмаг цчцн ингилаб етмякдян, бцтцн монархлары говмагдан вя ващид Алманийа республикасы йаратмагдан башга бир чаряси галмазды.

Мювъцд шяраитдя Алманийа бу бирляшмя йолуна анъаг о заман гядям гойа билярди ки, Луи-Наполеон Рейн чайы цзря сярщядди тя'йин етмяк цчцн мцщарибяйя башламыш олайды. Лакин бу мцщарибя, ирялидя гейд едяъяйимиз сябябляря эюря, баш вермяди. Бунунла бирликдя ися милли бирлик мясяляси дя, мящв олмаг горхусу гаршысында дярщал щялл едилмяси лазым эялян тя’хирясалынмаз щяйати мясяля олмагдан чыхды. Миллят бир заманадяк эюзляйя билярди.

Икинъи йол Австрийанын башчылыьы алтында бирляшмяк йолу иди. Австрийа 1815-ъи илдя Наполеон мцщарибяляринин она гябул етдирдийи йыьъам вя йуварлаг яразили дювлят вязиййятини разылыгла мцщафизя етмишди. Австрийа Ъянуби Алманийада юзцндян айрылмыш яввялки торпагларынын даща иддиасында дейилди, монархийанын щяля саламат галан юзяйиня ъоьрафи вя стратежи ъящятдян баьламаг мцмкцн олан кющня вя йени яразини юзцня илщаг етмякля кифайятлянирди. Алман Австрийасынын йердя галан Алманийадан айрылмасы, II Иосифин щимайячилик рцсумларынын тятбиг едилмясиля башламыш, I Франсын Италийадакы полис режими иля эцъляндирилмиш вя Алманийа империйасынын ляьв едилмяси, Рейн иттифагынын тяшкил олунмасы иля сон щяддиня чатдырылмышды,–бу, 1815-ъи илдян сонра да фе'лян гцввядя галырды. Меттерних юз дювляти иля Алманийа арасында ясл Чин сядди чякмишди. Эюмрцк рцсумлары мадди алман мящсулунун, сензура ися–мя'няви мящсулун кечмясиня йол вермирди; аьласыьмаз паспорт мящдудиййятляри шяхси ялагяляри сон дяряъя азалдыб минимума чатдырмышды. Щятта Алманийада йеэаня олан мцтлягиййят юзбашыналыьы, дахилдя юлкяни щяр ъцр, щятта ян зяиф сийаси щярякатдан сыьорта етмишди. Беляликля Австрийа Алманийадакы бцтцн буржуа-либерал щярякатына тамамиля йабанчы галырды. Бунларын арасындакы, щеч олмазса, мя'няви манеялярин чох щиссяси 1848-ъи илдя учурулду; лакин бу илдяки щадисяляр вя бунларын нятиъяляри Австрийанын йердя галан Алманийа иля йахынлашмасына щеч дя кюмяк етмяди; яксиня, Австрийа юзцнцн мцстягил бюйцк дювлят олмаг вязиййяти иля эетдикъя даща чох ловьаланырды. Буна эюря дя мцттяфиг галаларындакы214 австрийалы ясэярляри севсяляр дя, пруссийалы ясэярляри ися лаьа гойсалар вя онлара нифрят етсяляр дя, чох щиссяси католик олан бцтцн Ъянубда вя Гярбдя Австрийа щяля популйар вя щюрмятли олса да хырда вя орта алман дювлятляринин, бялкя, бир нечя таълы щюкмдарындан башга щяр щалда щеч кяс Австрийанын башчылыьы алтында Алманийанын бирляшдирилмяси барядя ъидди дцшцнмцрдц.

Башга ъцр дя ола билмязди. Австрийа юзц, империйа щаггында хялвяти романтик хяйала далмагда давам ется дя, башга щеч бир шей истямирди. Мцяййян заман кечяндян сонра Австрийанын эюмрцк сярщядди Алманийа дахилиндя саламат галан йеэаня мадди манея олду вя эетдикъя юзцнц даща кяскин щисс етдирди. Мцстягил бюйцк дювлят сийасятинин йеридилмясн, Алманийанын мянафейини Австрийанын хцсуси мянафейиня, йя'ни Италийайа, Маъарыстана вя и.а. аид мянафейя гурбан вермякдян ибарят олмасайды, бу сийасятин щеч бир мя'насы ола билмязди. Ингилабдан яввял олдуьу кими ингилабдан сонра да Австрийа Алманийанын мцасир инкишаф йолуна ян щявяссиз шякилдя гядям гоймуш ян иртиъачы дювляти олараг галырды; щям дя Австрийа йеэаня мцщафизя олунуб галан хцсуси католик бюйцк дювляти иди. Мартдан сонракы215 щюкумят кешишлярин вя йезуитлярин кющня аьалыьыны бярпа етмяйя ня гядяр ъящд едирдися, цчдя бирини щиссяси протестант олан юлкя цзяриндяки щюкмранлыьы бир о гядяр гейри-мцмкцн олурду. Нящайят, Австрийанын башчылыьы алтында Алманийанын бирляшдирилмяси анъаг Пруссийанын дармадаьын едилмяси нятиъясиндя мцмкцн ола билярди. Лакин бу сонунъу щадися Алманийа цчцн юзлцйцндя бир фялакят олмаса да, Австрийанын Пруссийаны дармадаьын етмяси, Русийада ингилабын газанаъаьы галибиййят яряфясиндя Пруссийанын Австрийаны дармадаьын етмясиндян аз фялакятли олмазды (Русийада ингилаб галиб эяляндян сонра Пруссийанын Авсгрийаны дармадаьын етмяси эяряксиз оларды, чцнки Австрийа лцзумсуз олуб даьылмалы оларды).

Сюзцн гысасы, Австрийанын кюлэяси алтында алман бирлийи романтик бир хяйал иди ки, бу да хырда вя орта алман щюкмдарлары австрийалы Франс-Иосифи Алманийа императору е'лан етмяк цчцн 1863-ъц илдя Франкфуртда бир йеря йыьышанда ашкар олду. Пруссийа кралы (I Вилщелм. Ред.) бу йыьынъаьа щеч эялмяди вя бу комедийа аъынаъаглы шякилдя боша чыхды.

Галырды цчцнъц йол: Пруссийанын башчылыьы алтында бирляшмяк йолу. Тарихин щягигятян кечдийи бу йол да бизи мцъярряд дцшцнъяляр сащясиндян, кифайят гядяр кирли олса да, мющкям, ямяли «реал сийасят»216 зямини цзяриня гайтарыр.

II Фридрихин заманындан е'тибарян Пруссийа Полшайа олдуьу кими Алманийайа да йалныз фятщ едиляси бир ярази кими, бахырды, еля бир ярази кими бахырды ки, орадан мцмкцн олан бир шей гопарырлар, лакин юзлцйцндя айдындыр ки, ораны башгалары иля бюлцшдцрмяк лазым эялир. 1740-ъы илдян е'тибарян Пруссийанын «алманлыг вязифяси» Алманийаны хариъи дювлятлярля, биринъи нювбядя Франса иля бюлцшдцрмяк иди. «Же ваис, же ъроис, жоуер вотре жеу; Совет Иттифагы лес ас ме виеннент, ноус партаэеронс» (мян, эюрцнцр, сизин ялинизя уйьун ойнайарам; удан халлар ялимя дцшся, бюлцшярдик)–Фридрих илк щярби сяфяриня217 йола дцшяндя франсыз сяфири (Бово. Ред.) иля видалашараг щямин сюзляри демишди. Бу «алманлыг вязифяси»ня садиг олан Пруссийа 1795-ъи илдя Базел сцлщц баьландыьы заман (1796-ъы ил 5 август тарихли мцгавиля) юз яразисинин артырылаъаьы барядя верилян вя'д мцгабилиндя Рейн чайынын сол сащилини франсызлара эцзяшт етмяйя габагъадан разылыг вермякля Алманийайа хяйанят етди вя щягигятян империйайа бу хяйанятин явязиндя, империйа нцмайяндялийинин Франса вя Русийанын диктя етдийи гярары иля мцкафат алды. 1805-ъи илдя Пруссийа даща бир дяфя хяйанят етди, Наполеон Щанновери Пруссийайа вя'д едян кими о юз мцттяфиглярини, Русийа вя Австрийаны сатды,–Пруссийа беля алдадыъы вя'дляря щямишя эедирди,–о юзцнцн ахмаг щийляэярлийиндя еля долашыьа дцшдц ки, Наполеонла мцщарибя етмяйя ъялб олунду вя Ийена вурушмасында лайиг олдуьу ъязайа чатды218. III Фридрих-Вилщелм бу зярбялярин тяяссцраты алтында галмагда давам едяряк, щятта 1813 вя 1814-ъц иллярдяки галибиййятлярдян сонра Гярби Алманийадакы форпостларындан ял чякмяк, Шимал-Шярги Алманийадакы маликаняляри иля кифайятлянмяк вя алман ишляриндян Австрийа кими мцмкун гядяр узагда дурмаг истяйирди ки, бу да бцтцн Гярби Алманийаны рус вя йа франсыз щимайяси алтында йени бир Рейн иттифагына чевирярди. План баш тутмады: кралын ирадясиня ряьмян Вестфалийа вя Рейн яйаляти вя бунларла бирликдя йени «алманлыг вязифяси» онун бойнуна гойулду.

Инди айры-айры хырда торпаг парчаларынын сатын алынмасы щесаба алынмазса, торпаг ишьалларына мцвяггяти сон гойулмушду. Юлкя дахилиндя кющня йункербцрократийа гайдалары тядриъян йенидян тярягги тапды; вязиййят сон дяроъя кяскинляшдийи заман конститусийа тятбиг етмяк щаггында халга верилян вя'дляр инадла позулурду. Лакин бунунла беля Пруссийада да буржуазийанын ящямиййяти эетдикъя артырды, чцнки инди щятта тякяббцрлц Пруссийа дювляти дя сянайесиз вя тиъарятсиз сыфыр демяк иди. Буржуазийайа йаваш-йаваш, инад едяряк, гомеопатик дозаларла игтисади эцзяштляря эетмяк лазым эялирди. Лакин диэяр тяряфдян, бу эцзяштляр Пруссийайа ясас верирди ки, юзцнцн щяр ики йарысы арасында олан юзэя эюмрцк сярщядлярини арадан галдырмаг мягсяди иля эюмрцк бирлийи йаратмаьы гоншу алман дювлятляриня тяклиф едяндя онун бу «алманлыг вязифяси»нин мцдафия едиляъяйиня бел баьласын. 1830-ъу илядяк йалныз хош арзу кими галан эюмрцк иттифагы (о заман бу иттифага йалныз Щессен-Дармштадт дахил олмушду) беля йаранды, лакин сонралар сийаси вя игтисади инкишаф бир гядяр сцр'ятляндикдя, Алманийанын дахили яйалятляринин чох щиссясини игтисади ъящятдян Пруссийа иля бирляшдирди. Пруссийа олмайан дяниз сащили торпаглары 1848-ъи илдян сонра да бу Иттифагдан кянарда галырды.

Эюмрцк иттифагы Пруссийанын бюйцк мцвяффягиййяти иди. Бу иттифагын, Австрийанын нцфузу цзяриндя газанылан галибиййят олмасы щяля щеч дя ян мцщцм ъящят дейил иди. Башлыъа ъящят ондан ибарят иди ки, бу иттифаг бцтцн орта вя хырда алман дювлятляринин буржуазийасыны Пруссийанын тяряфиня ъялб етди. Саксонийадан башга щеч бир алман дювдятиндя сянайе, Пруссийада олдуьу инкишаф сявиййясиня, щеч олмазса, тяхмини олараг чатмамышды; щям дя бу йалныз тябии вя тарихи мцгяддям шяртлярин дейил, щямчинин эюмрцк яразисинин вя дахили базарын даща бюйцк олмасынын нятиъяси иди. Щям дя эюмрцк иттифагы хырда дювлятляри бу дахили базара ъялб едяряк эенишляндикъя, бу дювлятлярин йцксялян буржуазийасы Пруссийайа юзцнцн игтисади, эяляъякдя ися щабеля сийаси форпосту нязяри иля бахмаьа алышырды. Лакин буржуалар ня дцшунцрдцлярся, ону профессорлар демялийдиляр. Яэяр Берлиндя щеэелчиляр Пруссийанын Алманийайа башчылыг етмяк вязифясини фялсяфи ъящятдян ясасландырырдыларса, ейни шейи Щейделбергдя Шлоссерин шаэирдляри, хцсусян Эейсер вя Эервинус тарихи иснадларла исбат едирдиляр. Щям дя, ялбяття, нязярдя тутулурду ки, Пруссийа юз сийаси системини дяйишдиряъяк, буржуазийа идеологларынын тяляблярини йериня йетиряъякдир («Рщеинисъзе Зеитунэ»46 1842-ъи илдя Пруссийанын щеэемонлуьу мясялясини бу нюгтейи-нязярдян мцзакиря едирди. Эервинус артыг 1843-ъц илин йайында Остенддя мяня демишди: Пруссийа Алманийайа башчылыг етмялидир, лакин бунун цчцн цч шярт лазымдыр: Пруссийа конститусийа вермяли, мятбуат азадлыьыны тятбиг етмяли вя даща мцяййян хариъи сийасят йеритмялидир.).

Амма бцтцн бунлар, мясяляи, италйан буржуаларында олдуьу кими, Пруссийа дювлятиня хцсуси бир ряьбятя эюря едилмирди, италйан буржуалары Пйемонтун рящбяр рол ойнамасыны анъаг о заман гябул етмишдиляр ки, Пйемонт милли щяряката вя конститусийа щярякатына ачыгдан-ачыьа башчылыг етмишди. Хейр, бу щявяссиз едилирди; буржуалар Пруссийаны бяланын азы кими сечмишдиляр, чцнки Австрийа онлары юз базарларына бурахмырды, бир дя она эюря ки, Австрийайа нисбятян Пруссийа артыг малиййя ишляриндяки симиълик цзцндян щяр щалда бир дяряъяйядяк буржуа характери дашыйырды. Ики йахшы тя'сисат диэяр ири дювлятляр гаршысында Пруссийанын цстцнлцйцнц тяшкил едирди: цмуми ясэярлик мцкялляфиййяти вя цмуми мяъбури мяктяб тящсили. Пруссийа бу тя'сисаты сон дяряъя ещтийаъ щисс етдийи дюврдя тятбиг етмишди, даща йахшы заманларда ися бунлары бир тящяр щяйата кечирмякля кифайятлянирди вя гясдян тящриф едяряк онлары мя'лум шяраитдя тящлцкяли характердян мящрум етмишди. Лакин бунлар каьыз цзяриндя мювъуд олмагда давам едирди вя бунунла Пруссийа халг кцтляляри ичярисиндя мцрэцляйян потенсиал енержини эцнлярин бириндя еля бюйцк мигйасда ишя салмаг имканыны мцщафизя едирди ки, ящалинин сайы ейни олдугда щеч бир башга йердя буна наил олмаг олмазды. Буржуазийа бу тя'сисатын щяр икисиня уйьунлашмышды; 1840-ъы иля йахын кюнцллц забитлярин, йя'ни буржуа балаларынын ясэярлик мцкялляфиййятини шяхсян йериня йетирмякдян рцшвят вермякля азад олмалары хейли асан иди вя уъуз баша эялирди, хцсусиля она эюря ки, о заман ордунун юзцндя таъир вя сянайе даиряляриндян йыьылан ландвер219 забитлярини о гядяр дя гиймятляндирмирдиляр. Пруссийада мцяййян ади билик ещтийатына малик олан хейли адамларын–мяъбури мяктяб тящсил сайясиндя–шцбщясиз щяля дя мювъуд олмасы ися буржуазийа цчцн сон дяряъя файдалы иди; ири сянайе артдыгъа бу ъцр биликли адамлар, нящайят, щятта кифайят етмяди (Щятта «културкампф»13 заманында Рейн фабрикчиляри мяня шикайятляниб дейирдиляр ки, щяр ъящятдян цстцн олан фящляляри кифайят гядяр мяктяб биликляри олмадыьына эюря нязарятчи тя'йин едя билмирляр. Бу, хцсусиля католиклярин йашадыьы йерляря аид иди.). Бу ики тя'сисаты сахламаг цчцн сярф едилян вя йцксяк верэилярдя (Кянарда Енэелс гейд едир: «буржуазийа цчцн орта мяктябляр». Ред.) ифадя олунан бюйцк хярълярдян башлыъа олараг, хырда буржуазийа сыраларындан шикайятляр ешидилирди; гцввя топламагда олан ири буржуазийа нязярдя тутурду ки, бир бюйцк дювлят кими юлкянин эяляъяк вязиййяти иля баьлы олан, доьрудур, хошаэялмяз, лакин лабцд мясарифин явязи, артан мянфяят нятиъясиндя артыгламасы иля чыхаъагдыр.

Бир сюзля, алман буржуалары Пруссийанын хош ряфтарлыьы барясиндя щеч бир хцлйайа уймурдулар. Яэяр Пруссийанын щеэемонлуьу идейасы 1840-ъы илдян е'тибарян алман буржуалары ичярисиндя нцфуз газанмаьа башламышдыса, йалныз она эюря ки, Пруссийа буржуазийасы юзцнцн даща сцр'ятли игтисади инкишафы сайясиндя игтисади вя сийаси ъящятлярдян алман буржуазийасынын башчысы олурду, бир дя она эюря ки, Пруссийа шималынын Кампщаузенляри, Щанземанлары вя Милделяри чохдан бяри конститусийасы олан Ъянубун Роттеклярини вя Велкерлярини, таъирляр вя фабрикчиляр вякилляри вя профессорлары арха плана сыхышдырмаьа башламышдылар. Доьрудан да 1848-ъи илдян габагкы сон иллярин пруссийалы либераллары ичярисиндя, хцсусиля Рейндя, Ъянуби Алманийанын кантончу либераллары220 ичярисиндя олдуьундан тамамиля башга ящвали-рущиййяляр щисс олунурду. Онда XVI ясрдян бяри ики ян йахшы сийаси халг мащнысы йаранды: бургомистр Чех щаггында мащны вя баронесса фон Дросте-Фишеринг щаггында мащны; 1846-ъы илдя щямин мащнылары охуйа-охуйа:

Эюр, иш неъя тярс эятирди,

Бизим бургомистр Чех,–

Ики аддымлыгдан вура билмяди,

Бу бюйцк эомбулу!

шадланан адамлар инди, гоъа йашларында, онларын эцнащкар рущуна щиддятлянирляр.

Лакин бцтцн бунлар чох тез дяйишмяли иди. Феврал ингилабы эурлады, онун ардынъа Вйанада март эцнляри вя 18 март Берлин ингилабы баш верди. Буржуазийа ъидди мцбаризя етмядян галиб эялди; иш ъидди мцбаризя тяляб едяндя буржуазийа буну щеч етмяк истямяди. Чцнки щяля йахын кечмишдя о заманкы сосиализм вя коммунизмя (хцсусян Рейндя) эюз-гаш едян буржуазийанын юзц инди бирдян эюрдц ки, о йалныз айры-айры фящляляри дейил, фящля синфини дя йетишдирмишдир–щяля йары мцрэцляйян, лакин артыг тядриъян йухудан ойанан вя юз тябиятиня эюря ингилабчы олан пролетариаты да йетишдирмишдир. Щям дя щяр йердя буржуазийа цчцн галибиййят газанан бу пролетариат–хцсусян Франсада–бцтцн буржуа гурулушунун мювъуд олмасы иля бир йеря сыьмайан тялябляр иряли сцрцрдц; 1848-ъи ил ийун айынын 23-дя Парисдя иш о йеря чатды ки, щяр ики синиф арасында илк дящшятли вурушма олду; дюрд эцнлцк дюйцшдян сонра пролетариат мяьлуб олду. Бу замандан е'тибарян бцтцн Авропада буржуа кцтляси иртиъа тяряфиня кечди, фящлялярин кюмяйи иля буржуазийанын тязяъя девирдийи мцтлягиййятчи бцрократларла, феодалларла вя кешишлярля бирликдя «ъямиййятин дцшмянляриня» гаршы, йя'ни ейни фящляляря гаршы бирляшди.

Пруссийада бу щал юз ифадясини онда тапды ки, буржуазийа юзцнцн сечдийи нцмайяндяляря хяйанят етди вя 1848-ъи илин нойабрында щюкумятин бу нцмайяндяляри неъя говладыьыны221 эизли вя йа ачыг севинчля мцшащидя едирди. Инди Пруссийада там он иллик мцддят цчцн юз йерини мющкямлядян бцрократикйункер щюкумяти юлкяни, доьрудур, конститусийа формасында идаря етмяйя мяъбур олмушду, лакин бунун мцгабилиндя индийядяк щятта Пруссийада мисли эюрцнмямиш хырда еъяшмяляр вя сыхышдырмалар системи иля гисас алырды, бундан да щамыдан чох буржуазийа язиййят чякирди. Лакин буржуазийа итаяткарлыгла юз гынына чякилиб, юзцня долу кими дяйян зярбя вя тяпикляря щеч бир шикайят етмядян дюзцрдц, о бунлары кечмишдяки ингилаби тяшяббцсляринин ъязасы щесаб едирди вя сонралар сюйлядийи бу фикря инди тядриъян алышырды: щяр щалда биз кюпяйик!

Сонра дювлят наиблийи дюврц эялиб чатды. Инди Путкамер «Созиалдемократ»222 редаксийасыны ъасусларла ящатя етдийи кими Мантюйфел дя тахт-таъа сядагят бяслядийини исбат етмяк цчцн вялиящди (Сонралар император I Вилщелм олан принс Вилщелми. Ред.) ъасусларла ящатя етмишди. Вялиящд дювлят наиби олан кими Мантюйфели, тябиидир ки, байыра атдылар вя «йени дювр»223 башланды. Бу анъаг декорасийа дяйишиклийи иди. Вялиящд-наиб лцтфкарлыгла буржуазийанын йеня дя либерал олмасына иъазя верди. Буржуалар бу иъазядян мямнуниййятля истифадя етдиляр, лакин беля эцман етдиляр ки, инди онлар вязиййятин аьасыдырлар вя Пруссийа дювляти онларын чалдыьы кими ойнамалыдыр. Лакин бу вязиййят, сатгын мятбуатын дили иля десяк, «мю'тябяр даирялярин» планына щеч дя дахил дейнлди. Либерал буржуазийа «йени дюврцн» явязини, ордуну йенидян тяшкил етмяк бащасына юдямяли иди. Щям дя щюкумят цмуми ясэярлик мцкялляфиййятинин йалныз 1816-ъы иля йахын щяйата кечирилдийи дяряъядя фе'лян тятбиг олунмасыны тяляб едирди. Либерал мцхалифят нюгтейи-нязяриндян буна гаршы гятиййян еля бир е'тираз иряли сцрмяк олмазды к.и, Пруссийанын нцфузу вя алманлыг вязифяси щаггында мцхалифятин ишлятдийи ибаряляря дабан-дабана зидд олмасын. Лакин либерал мцхалифят юз разылыьына шярт гойду ки, ясэярлик хидмятинин мцддяти ганунла ики иля гядяр мящдуд едилсин. Бу юзлцйцндя тамамиля аьлабатан бир иш иди; мясяля йалныз бунда иди ки, буна наил олмаг мцмкцидцрмц, юлкянин либерал буржуазийасы, щансы гурбанлар бащасына олурса-олсун, бу шярти ахырадяк мцдафия етмяйя щазырдырмы. Щюкумят училлик, палата ися икииллик ясэярлик хидмяти цзяриндя мющкям исрар едирди; мцнагишя баш верди224. Щярби мясялядя мцнагишя иля бирликдя хариъи сийасят дя щямчинин дахили сийасят цчцн йенидян щялледиъи ящямиййят кясб етди.

Биз эюрдцк ки, Пруссийа Крым вя Италийа мцщарибяляри заманындакы давранышы нятиъясиндя бцтцн щюрмятини итирмишди. Бу аъынаъаглы сийасяти гисмян онунла доьрултмаг оларды ки, Пруссийа ордусу пис вязиййятдя иди. Артыг 1848-ъи илдя вя ондан яввял дя силклярин разылыьы олмадан йени верэи гоймаг вя йа пул боръ алмаг олмазды вя бунун цчцн силк нцмайяндялярини бир йеря йыьмаг да истямирдиляр, буна эюря дя ордуйа щеч вахт пул чатмырды вя щядсиз симичлик цзцндян орду тамамиля позулмуш щалда иди. III Фридрих-Вилщелм заманында ордуда дярин кюк салан парадчылыг вя айагдеймяклик рущу бу позьунлуьу ахыра чатдырди. Парадларда тярбийя олунан бу ордунун 1848-ъи илдя Данимаркадакы вурушмалар мейданында неъя аъиз вязиййятя дцшдцйцня граф Валдерзейедя охумаг олар. 1850-ъи илдяки сяфярбярлик там мцвяффягиййятсизлийя уьрады225: щеч бир шей чатышмырды, олан шей ися яксяриййятля йарамырды. Палаталарын сяс вердийи кредитляр, доьрудур, ишя кюмяк етди; орду кющня яталятдян чыхарылды; чюлдяки хидмят, щеч олмазса бир чох щалларда, парадлары сыхышдырмаьа башлады. Лакин ордунун сайы 1820-ъи илин яряфясиндя олдуьу сявиййядя галырды, щалбуки бцтцн башга бюйцк дювлятляр, хцсусян мящз инди тящлцкя мянбяйи олан Франса юз силащлы гцввялярини хейли артырмышдылар. Амма Пруссийада цмуми ясэярлик мцкялляфиййяти вар иди; щяр бир пруссийалы каьыз цзяриндя ясэяр иди, лакин ящали 101/2 милйондан (1817-ъи ил) артыб 173/4 милйона чатдыьы (1858-ъи ил) щалда, ордунун мцяййян олунмуш сай щей'яти щярби хидмятя йарайанларын цчдя бир щиссясиндян артыьыны гуллуьа эютцрцб онлара щярби тя'лим юйрятмяйя йол вермирди. Инди щюкумят ордунун, 1817-ъи илдян сонра ящалинин артымына, демяк олар, тамамиля уйьун дяряъядя артырылмасыны тяляб едирди. Лакин щямин либерал депутатлар ки, бцтцн Алманийайа башчылыг етмясини, яъняби дювлятляр гаршысында Алманийанын нцфузуну горумасыны вя онун бейнялхалг щюрмятини бярпа етмясини щюкумятдян мцттясил тяляб едирдиляр,–бу адамларын юзляри кнди хясислкх едир, севдяляширдиляр вя икииллик ясэярлик хидмяти ясасындан кянарда щеч бир шейя разылыг вермяк истямирдиляр. Лакин онлар бунъа инадла тя'кид етдикляри арзуларыны щяйата кечирмяк цчцн кифайят гядяр эцълцйдулярми? Гяти щярякятляря щазыр олан халг вя йа, щеч олмазса, анъаг буржуазийа онларын архасында дурурдуму?

Ясла йох. Буржуазийа онларын Бисмарк иля сюз дюйцшдцрмялярини алгышлайырды, лакин щягигятдя о беля бир щярякат тяшкил етмишди ки, гейри-шуури олса да, фе'лян Пруссийа палатасы яксяриййятинин сийасятиня гаршы чеврилмишди. Данимарканын Щолштейн конститусийасына щцъуму вя Шлезвиги зорла данимаркалашдырмаг тяшяббцсляри алман буржуаларыны щиддятляндирирди. Алман буржуалары бюйцк дювлятлярин онлара хор бахмаларына алышмышды, лакин кичик Данимарканын тяпикляри онлары щиддятя эятирирди. Милли иттифаг226 тя'сис едилмишди; онун гцввясини мящз хырда дювлятлярин буржуазийасы тяшкил едирди. Милли иттифаг ися, юзцнцн бцтцн либерализминя бахмайараг, щяр шейдян яввял Пруссийанын–мцмкцн гядяр либерал Пруссийанын, щеч олмазса, мювъуд Пруссийанын,–рящбярлийи алтында милли бирлик тяляб едирди. Милли иттифаг биринъи нювбядя тяляб едирди ки, дцнйа базарында икинъи дяряъяли адам сайылан алманларын бу ачынаъаглы вязиййятиня, нящайят, сон гойулсун, Данимарка ъиловлансын вя Шлезвиг-Щолштейндя бюйцк дювлятляря диш гыъырдадылсын. Щям дя инди Пруссийанын башчылыьы тяляби, 1850-ъи илядяк бу тялябя хас олан бцтцн анлашылмазлыг вя хцлйалардан азад едилмишди. Дурцст мя'лум иди ки, бу тяляб Австрийаны Алманийадан говмаг вя хырда дювлятлярин суверенлийини фе'лян ляьв етмяк демякдир вя вятяндаш мцщарибяси олмадан, Алманийа бюлцшдцрцлмядян бунларын щяр икисини щяйата кечирмяк мцмкун дейилдир. Лакин вятяндаш мцщарибясиндян даща горхмурдулар. Алманийанын бюлцшдцрцлмяси ися Австрийанын гадаьанедиъи кямрцк сийасятиня анъаг йекун вурурду. Алман сянайеси вя тиъаряти о дяряъядя инкишаф етмиш, дцнйа базарыны ящатя едян алман тиъарят фирмалары шябякяси еля эенишлянмиш вя о гядяр сых олмушдур ки, вятяндя хырда дювлятляр системиня вя хариъдя щцгугсузлуг вя мцдафиясизлийя даща дюзмяк олмазды. Алман буржуазийасынын ихтийарында щяр щансы бир вахт олан ян гцввятли сийаси тяшкилат Берлиндя депутатлара фе'лян е'тимадсызлыг эюстярмяк щаггында гярар чыхартдыьы бир заманда бу депутатлар щярби хидмят мцддяти цстцндя сювдяляшмякдя давам едирдиляр!



Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   ...   40




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет