Азярбайъан дювлят няшриййаты


Ф.ЕНЭЕЛС ТАРИХДЯ ЗОРАКЫЛЫЬЫН РОЛУ195



бет24/40
Дата07.07.2016
өлшемі4.29 Mb.
#183078
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   40

Ф.ЕНЭЕЛС

ТАРИХДЯ ЗОРАКЫЛЫЬЫН РОЛУ195

Инди бу нязяриййямизи мцасир алман тарихиня вя бу тарихин ган вя дямирля эюстярилян зоракылыг фяалиййятиня тятбиг едяк. Онда биз айдын эюрярик ки, ган вя дямир сийасяти ня сябябя мцвяггяти мцвяффягиййят газанмалы вя сон нятиъядя мцвяффягиййятсизлийя уьрамалы иди.

1815-ъи илдяки Вйана конгрееи Авропаны еля бюлцшдцрцб сатды ки, бцтцн алям монархларын вя дювлят хадимляринин тамамиля габилиййятсизлийиня ямин олду. Халгларын Наполеона гаршы цмуми мцщарибяси, Наполеонун бцтцн халгларын милли щиссини юз айаглары алтында тапдаламасына гаршы вердийи ъаваб иди. Бунун мцгабилиндя тяшяккцр олараг, Вйана конгресиндя падшащ вя дипломатлар щямин милли щисси даща кобуд шякилдя тапдаладылар. Ян кичик сцлаля ян бюйцк халгдан даща артыг ящямиййятли иди. Алманийа вя Италийа йенидян хырда дювлятляря парчаланды. Полша дюрдцнъц дяфя бюлцшдцрцлдц, Маъарыстан ясарят алтында галды. Щятта демяк олмаз ки, халгларла ядалятсиз ряфтар едилди: онлар ня цчцн буна йол вердиляр вя ня цчцн рус чарыны (I Александры. Ред.) юзляринин хиласкары кими тябрик етдиляр?

Лакин узун заман беля давам едя билмязди. Орта ясрлярин сонундан е'тибарян тарих иши Авропада ири милли дювлятляр йаранмасына доьру апарыр. Анъаг беля дювлятляр щаким Авропа буржуазийасынын нормал сийаси тяшкилатыны мящз тямсил едирляр вя ейни заманда халгларын ащянэдар бейнялмилял ямякдашлыьыны тя'сис етмяк цчцн зярури илкин шяртдир ки, бу ямякдашлыг олмадан пролетариатын щюкмранлыьы мцмкцн дейилдир. Бейнялхалг сцлщц тя'мин етмяк цчцн щяр шейдян яввял мцмкцн олан бцтцн милли чякишмяляри арадан галдырмаг лазымдыр вя щяр бир халг мцстягил: олмалыдыр вя юз евинин сащиби олмалыдыр. Доьрудан да тиъарят, якинчилик вя сянайенин инкишаф етмяси иля вя бунунла бирликдя дя буржуазийанын сосиал гцдрятинин артмасы иля щяр йердя милли щисс йцксялмяйя башлайырды, парчаланмыш вя мязлум миллятляр ися бирлик вя истиглалиййят тяляб едирдиляр.

Буна эюря дя 1848-ъи ил ингилабы, Франсадан башга щяр йердя, азадлыг тялябляри иля йанашы милли тяляблярин тя'мин едилмясиня доьру йюнялдилмишди. Лакин биринъи щцъум нятиъясиндя галиб эялян буржуазийанын архасында пролетариатын зящмли фигуру щяр йердя артыг йцксялмяйя башламышды вя гялябя фе'лян пролетариатын яли иля газанылмышды вя бу щал буржуазийаны юзцнц тязяъя мяьлуб олмуш дцшмян гуъаьына, монархист, бцрократ, йарымфеодал вя щярби иртиъанын гуъаьына атмаьа мяъбур етди вя бунун нятиъясиндя ингилаб 1849-ъу илдя мяьлуб олду. Руслар, шяраитин башга шякил алдыьы Маъарыстана эириб ингилабы яздиляр. Бунунла да кифайятлянмяйиб рус чары Варшавайа эялди вя орада Авропанын мцнсифи кими диван гурмаьа башлады. О юзцнцн мцти ялалтысы Кристиан Глцксбургскини Данимарка тахт-таъынын вариси тя'йин етди. Рус чары, алманларын бирляшмяк ся'йляриндян юз мянафейи цчцн истифадя етмяк йолунда Пруссийанын щятта ян ъясарятсиз тяшяббцслярини гадаьан етмякля вя ону Иттифаг сеймини196 бярпа едиб Австрийайа табе олмаьа мяъбур етмякля Пруссийаны о дяряъядя алчалтды ки, Пруссийа щеч вахт бу гядяр алчалдылмамышды. Беляликля, ингилабын бцтцн йекуну илк бахышда бундан ибарят олду ки, Австрийа вя Пруссийада формаъа конститусийалы, лакин юз рущуна эюря кющня идаря цсулу гурулду вя рус чары щяр заманкындан артыг дяряъядя Авропанын щакими олду.

Лакин щягигятдя ингилаб буржуазийаны, щятта парча-парча олмуш юлкялярдя, хцсусян Алманийада, эцълц зярбя иля вуруб кющня ян'яняви яталятдян чыхартды. Буржуазийа сийаси щакимиййятин, ъцзи олса да, мцяййян бир пайыны алды, юзцнцн щяр бир сийаси мцвяффягиййятиндян ися сянайени йцксялтмяк цчцн истифадя едир. Уьурла эеридя галан «Аьылсыз ил»197 буржуазийайа айдын сцбут етди ки, кющня гяфлят йухусуна вя сцстлцйя бирдяфялик сон гоймаг лазымдыр. Калифорнийа вя Австралийада гызыл йаьышы198 вя башга щадисяляр нятиъясиндя дцнйа тиъарят ялагяляри мисилсиз дяряъядя эенишлянмяйявя тиъарят ишляриндя эюрцнмямиш ъанланма ямяля эялмяйя башланмышды–анъаг фцрсяти фювтя вермяйиб юз пайыны эютцрмяйи тя'мин етмяк лазым иди. Ясасы 1830-ъу вя хцсусян 1840-ъы илдян Рейндя, Саксонийа вя Силезийада, Берлиндя вя Ъянубун айры-айры шящярляриндя гойулан ири сянайе инди сцр'ятля инкишаф едиб эенишлянмяйя башлады; кянд мащалларынын ев сянайеси эетдикъя даща чох интишар тапырды, дямир йол иншааты чох сцр'ятля ирялиляйирди, чох бюйцк юлчцдя артан мцщаъирлик ися бу щалда щеч бир мадди йардыма ещтийаъы олмайан алман трансатлантик эямичилийини йаратды. Алман таъирляри дянизлярин о тайындакы бцтцн сатыш базаларында щяр заманкындан даща эениш мигйасда гярар тутмаьа, дцнйа тиъарятиндя эетдикъя даща бюйцк рол ойнамаьа вя тядриъян няинки тякъя инэилис, щятта алман сянайе мя'мулатынын сатышына хидмят етмяйя башладылар.

Лакин Алманийанын хырда дювлятляря парчаланмыш олмасы вя бу дювлятлярин ян мцхтялиф тиъарятсянайе ганунлары сянайенин вя онунла ялагядар олан тиъарятин бу эцълц йцксялиши цчцн чох тез бир заманда дязцлмяз бухова чеврилмяли иди. Щяр нечя миллик мясафядя башга вексел щцгугу, сянайенин фяалиййяти цчцн башга шяраит вар иди, щяр йердя щяр дяфя хцсуси юъяшмяляря, бцрократик манеялярля хязиня манеяляриня, чох заман ися цстялик сех чяпярляриня раст эялмяк олурду вя щятта бу янэялляря гаршы рясми патентляр щеч кюмяк етмирди! Бундан ялавя йерли сакинлярин щцгуглары щаггында верилян бир чох мцхтялиф ганунлар вя йашайыш игамятляринин верилмясиндяки мящдудлашдырмалар капиталистляри юз ихтийарында олан фящля гцввясини кифайят едяъяк мигдарда еля йерляря кечиртмяк имканындан мящрум едирди ки, орада филиз, кюмцр, су енержиси вя диэяр ялверишли тябии шяраитин мювъуд олмасы юзлцйцндя инсанлары сянайе мцяссисяляри тя'сис етмяйя сювг едирди! Вятяндяки фящля гцввясини кцтляви шякилдя истисмар етмяк имканы сянайенин инкишафынын биринъи шярти иди, лакин вятянпярвяр фабрикчинин щяр тяряфдян фящля эятириб йыьдыьы щяр йердя полис вя йохсул гяййумлуглары эялмялярин йерляшдирилмясиня мане олурду. Ващид цмумалман вятяндашлыьы вя юлкянин бцтцн вятяндашлары цчцн там йер дяйишдирмяк азадлыьы ващид тиъарятсянайе ганунвериъилийи инди даща вяъдя эялмиш тялябялярин вятянпярвярлик хцлйасы дейил, яксиня, сянайенин мювъуд олмасынын зярури шярти иди.

Щям дя щяр бир дювлятдя, о ъцмлядян ъыртдан дювлятдя дя, мцхтялиф юлчц вя чяки системляри вар иди вя чох вахт щятта биръя дювлятдя бу ъцр ики вя цч систем олурду. Бцтцн бу сайсыз-щесабсыз сиккя, юлчц вя чякилярдян щеч бири дцнйа базарында гябул едилмямишди. Буна эюря щеч дя тяяъъцблц дейилдир ки, дцнйа базарында иши олан вя йа хариъдян эятирилян малла рягабят етмяйя мяъбур олан таъир вя фабрикчиляр юзляринин чохлу сиккя, юлчц вя чякиляри иля йанашы хариъи сиккя, юлчц вя чякиляр дя ишлятмяли олурдулар; памбыг-парча иплийи инэилис фунту иля чякилирди, ипяк парча метр иля юлчцлцрдц, хариъ цчцн щагг-щесаб фунт стерлинг, доллар вя франк ясасында тяртиб едилирди! Йайылма сащаси бунъа мящдуд олан валйута системляри ясасында ири кредит идаряляри неъя ямяля эялиб дцзялдиля билярди? Бурада–гулден банкноту, орада–Пруссийа талери, йанындаъа гызыл талер, «йени цчдя ики» талери, банк маркасы, тядавцлдя олан марка, ийирми гулденлик сиккя системи, ийирми дюрд гулденлик сиккя системи,–щям дя бунларын щамысы сайсыз-щесабсыз йени щагг-щесаблар вя мязяннянин галхыб-дцшмяси шяраитиндя.

Бунларын щамысына нящайят цстцн эялмяк щятта мцмкцн олса да, бцтцн бу чякишмяляря ня гядяр ся'й, пул вя вахт сярф едилврди! Бу арада, нящайят, Алманийада да баша дцшмяйя башладылар ки, бизим зяманамиздя вахт–пулдур.

Эянъ алман сянайеси юзцнц дцнйа базарында эюстярмяли иди: бу сянайе анъаг ихраъат ясасында артыб бюйцйя билярди. Лакин бунун цчцн о гцрбятдя бейнялхалг щцгугун мцдафиясиндян истифадя етмяли иди. Инэилис, франсыз вя американ таъири юзцня хариъдя вятяниндя эюрдуйцндян артыг рява эюрцрдц. Юз вятянинин сяфирлийи, лазым олдуьу щалда ися щятта бир нечя щярби эями она гащмар чыхырды. Бяс алман? Австрнйалы Йахын Шяргдя юз сяфирлийиня щяля мцяййян дяряъядя бел баьлайа билярди, башга йерлярдя ися бу сяфирлик она о гядяр дя кюмяк етмирди. Пруссийалы таъир ися гцрбятдя юз сяфириня мцраъият едиб ону инъитдикляриндян шикайят едяндя, демяк олар, щямишя беля бир ъаваб алырды; «Сизя еля дя лазымдыр! Бурада ахтардыьыныз нядир? Евиниздя ращат отурайдыныз!» Хырда бир дювлятин тябяяси ися щяр йердя тамамиля щцгугсуз иди. Алман таъирляри щарайа эялсяляр, щяр йердя хариъи–франсыз, инэилис, американ,–щимайясиндян истифадя етмяли вя йа йени вятяндя мцмкцн гядяр тез онун тябяялийини гябул етмяли олурду (Кянарда Енэелс карандашла гейд едир: «Беепт». Ред.). Щям дя яэяр онларын сяфирляри щятта онлара гащмар чыхмаг истясяляр дя, бунун ня файдасы ола билярди? Дянизлярин о тайындакы юлкялярдя алман сяфирляринин юзляри иля еля ряфтар едирдиляр ки, санки бунлар чякмясиляндирляр.

Бурадан эюрцнур ки, ващид «вятян»я ъан атмаьын ъидди мадди ясасы вар иди. Бу артыг буршеншафт цзвляринин Вартбург байрам шянлийиндяки199 думанлы щиддяти дейил иди; онда «алманларын цряйи ряшадят алову иля йанырды» вя франсызсайаьы бир мащныда охундуьу кими «ъаван оьлан ана йурд уьрунда щялак олмаг цчцн гызьын дюйцшя эирмяйя ъан атырды» (Щяр ики ситат К.Щинэелин «Иттифаг мащнысы» ше'риндян эютцрцлмцшдцр. Ред.), орта ясрлярдяки империйанын романтик язямятини бярпа етмяк уьрунда юлцмя эедирди,–бу аловлу ъаван оьлан синня долдугда ися ян ади бир рийакара, юз щюкмдарынын мцтлягиййятиня садиг нюкяря чеврилирди. Бу щабеля Гамбах байрам шянликляри200 вякилляринин вя диэяр буржуа идеологларынын е'лан етдийи даща бюйцк дцнйяви бирлик чаьырышы дейил иди; онлар беля хяйал едирдиляр ки, азадлыьы вя бирлийи йалныз бунларын юз хатириня севирляр вя эюрмцрдцляр ки, юз араларында ян айыг оланларын идеалынын мцнъяр олдуьу, Алманийаны Исвечрясайаьы кантонлар республикасына чевирмяк дя йухарыда гейд едилян тялябялярин щоэенштауфен империйасы кими мцмкцн дейилдир. Хейр, бу ся'й ямяли таъир вя сянайечинин хырда дювлятлярдян тарихян мирас галыб тиъарят вя сянайенин сярбяст инкишафы йолунда дуран бцтцн зирзибили сцпцрцб атмаг вя алман таъиринин дцнйа базарына чыхмаг истяйяндя бцтцн юз рягибляринин раст эялмядийи лцзумсуз манеяляри онун юз вятяниндя арадан галдырмаг кими билаваситя ишэцзарлыг тялябатындан иряли эялмишди. Алман бирлийи игтисади зярурят олмушду. Инди бу бирлийи тяляб едян адамлар да, ня истядиклярини билирдиляр. Онлар тиъарятдя вя тиъарят цчцн тярбийя олунмагда идиляр, алвери вя сювдяляшмяйи баъарырдылар. Онлар билирдиляр ки, баща гиймят истямяк, лакин ейни заманда эцзяштя эетмяйя щазыр олмаг лазымдыр. Онлар Штирийа вя Тирол иля, щабеля «Гялябя вя шющряти зянэин олан Австрийа дювляти» (Е.М.Арндтын «Алманын вятяни» ше'риндян. Ред.) иля бирликдя «Алманын вятяни» мащнысыны, щямчинин:

«Маасдан башламыш Мемелядяк,

Ечдян башламыш Белтин юзцнядяк

Узанан Алманийадыр щяр шейдян йцксяк,

Дцнйада сянсян щяр шейдян йцксяк» (Щофман фон Фаллерслебенин «Алманларын мащнысы»ндан. Ред.)

няьмясини охуйурдулар.

Лакин онлар эетдикъя даща эенишлянмяли олан щямин вятянин (Бах: Е.М.Аридтын «Алманын вятяни» ше'ри. Ред.) хейли щиссясини–25-30 фаизини–наьд пула эцзяшт етмяйя щазыр идиляр. Онларын бирляшдирмя планы щазыр иди вя дярщал щяйата кечириля билярди.

Лакин Алманийанын бирлийи тякъя алман мясяляси дейилди. Отузиллик мцщарибя201 заманындан е'тибарян щеч бир цмуми алман мясяляга чох щисс олунан яъияби мцдахиляси олмадан щялл едилмирди (Кянарда Енэелс карандашла гейд едир: «Вестфалийа вя Тешен сцлщц»202. Ред.). II Фридрих 1740-ъы илдя Силезийаны франсызларын кюмяйи иля истила етди. Империйа нумайяндялийинин гярары иля Мцгяддяс Рома империйасынын 1803-ъц илдя йенидян тяшкил едилмяси Франса вя Русийа тяряфиндян щярфиййян диктя едилмишди203. Сонра Наполеон Алманийада юз мянафейиня уйьун эялян гайда-ганун гойду. Нящайят, Вйана конгресиндя (Ялйазмасында бу сятрин цстцндя Енэелсин яли иля йазылмышдыр: «Алманийа–Полша». Ред.) щамыдан яввял Русийанын, щабеля Инэилтяря вя Франсанын тя'сири иля Алманийа йенидян парчаланыб ики йцздян артыг бюйцк вя кичик ялащиддя торпаг парчасындан ибарят олан отуз алты дювлятя бюлцндц, щям дя алман монархлары, 1802–1803-ъц иллярдяки Рекенсбург империйа сейминдя204 олдуьу кими, буна виъданла кюмяк етдиляр вя юлкянин пяракяндялийини даща да эцъляндирдиляр. Цстялик, Алманийанын айры-айры юлкяляри йаделли щюкмдарлара верилди. Беляликля, Алманийа няинки эцъсцз вя аъиз, дахили чякишмялярля дидишдирилян, сийаси, щярби вя щятта сянайе ъящятдян дя мискин вязиййятя мящкум олан бир юлкя олду, щабеля бундан даща бютяри Франса вя Русийа кюк салмыш адят эцъцня Алманийаны парчаламаг щцгугуну газандылар, неъя ки, ейниля Франса вя Австрийа юзляриня Италийанын парчаланмыш вязиййятдя галмасына эюз гоймаг щцгугуну мянимсямишдилор. 1850-ъи илдя чар Николай мящз бу мювщум щцгугдан истифадя едяряк, Алманийа конститусийасынын щяр ъцр юзбашына дяйишдирилмясиня щяйасызъасына мане олду, Алманийанын эцъсцзлцйцнцн рямзи олан Иттифаг сеймини бярпа етмяйя мяъбур еляди.



Беляликля, Алманийанын бирлийини няинки алман монархларына вя диэяр дахили дцшмянляря гаршы мцбаризядя, щабеля хариъя гаршы мцбаризядя фятщ етмяк лазым эялирди. Йахуд да хариъин кюмяйи иля лазым эялирди. Бяс о заман Алманийадан хариъдя вязиййят неъя иди?

Франсада Луи Бонапарт кяндлилярин кюмяйи иля президент креслосуна отурмаг, сонра да ордунун кюмяйи иля император тахтына чыхмаг цчцн буржуазийа иля фящля синфи арасындакы мцбаризядян истифадя етди. Лакин ордунун тахта чыхартдыьы йени императюр Наполеон 1815-ъи илдяки Франса сярщядляриндя щяйата кечириля билмяйян бир ойун иди. Дирилян Наполеон империйасы Франсанын Рейнядяк эенишлянмяси вя франсыз шовинизминин ян'яняви хцлйасынын щяйата кечмяси демяк иди. Лакин илк вахтларда Рейни ишьал етмяйя Луи Бонапартын эцъц чатмазды: бу истигамятдя щяр бир тяшяббцс Франсайа гаршы Авропа коалисийасынын тяшкил олунмасына эятириб чыхара билярди. Бу арада Франсанын нцфузуну йцксялтмяк вя ордуну йени гялябя иля шющрятляндирмяк фцрсяти яля кечди, демяк олар, бцтцн Авропанын разылыьы иля Русийайа гаршы мцщарибя башланды, зира Русийа Дунай кнйазлыгларыны хялвяти ишьал етмяк вя Тцркийяйя гаршы йени истилачы мцщарибя щазырламаг цчцн Гярби Авропадакы ингилаби дюврдян истифадя етмишди. Инэилтяря Франса иля иттифаг баьлады, Австрийа бунларын щяр икисиня хейирхащлыгла йанашырды, йалныз гящряман Пруссийа щяля дцнян юз белиндя щисс етдийи рус шаллаьыны епмякдя давам етди вя Русийа цчцн достаня олан битяряфлийи эюзляйирди. Лакин ня Инэилтяря, ня дя Франса дцшмян цзяриндя ъидди гялябя чалмаг истямирдиляр вя буна эюря дя мцщарибя Русийанын йалныз ъцзи алчалдылмасы иля вя Австрийа ялейщиня рус-франсыз иттифагынын дцзялмяси иля гуртарды (Крым мцщарибяси юзцня эюря йеэаня нящянэ сящвляр комедийаси иди, бу комедийада щяр бир йени сящнянин яввялиндя адам юзцндян сорушур: эюрясян, бу дяфя ким алданаъаг? Лакин бу комедийа сайсыз-щесабсыз мясарифя вя бир милйондан артыг инсан щяйатына баша эялди. Мцщарибя тязяъя башламышды ки, Австрийа Дунай кнйазлыгларына эирди; руслар австрийалыларын гаршысында эери чякилдиляр вя, беляликля, Азстрийа битяряф галдыгъа гурудакы рус сярщяддиндя Тцркийя иля мцщарибя етмяк мцмкун олмады. Лакин бу сярщяддя Австрийаны мцттяфиг кими мущарибяйя ъялб етмяк анъаг о щалда мцмкцн оларды ки, мцщарибя ъидди апарылайды, Полшаны бярпа етмяк вя Русийанын гярбдяки сярщяддини узун мцддят цчцн эери чякмяк мягсяди гаршыйа гойулмуш олайды. Онда Пруссийа да мущарибяйя гошулмаьа мяъбур оларды, чцнки Русийа бцтцн идхал етдийи маллары щяля Пруссийа васитяси иля алырды; Русийа щям гурудан, щям дя дяниздян мцщасиряйя алынмыш оларды вя тезликля мяьлуб едилмиш оларды. Лакин бу, мцттяфиглярин планына дахил дейилди. Яксиня, онлар чох разы галмышдылар ки, ъидди мцщарибя тящлцкяси даща кечиб эетди. Палмерстон щярби ямялиййат мейданынын Крыма кечирилмясини тяклиф етди. Русийанын юзц дя буну истяйирди вя Луи-Наполеон буна щявясля разылыг верди. Крымда мцщарибя йалныз эюстярилмяк цчцн едилян мцщарибя олараг гала билярди вя бу щалда мцщарибянин бцтцн башлыъа иштиракчылары мямнун ола билярдиляр. Лакин император Николай бейниня беля бир фикир йеритмишди ки, Крымда ъидди мущарибя етмяк лазымдыр, анъаг импердтор унудурду ки, Крым эюстяриш мцщарибяси цчцн ян ялверишли йердирся, ъидди мущарибя цчцн тамамиля ялверишсиздир. О шяраит ки, мцдафия замаин Русийанын гцввясини тяшкил едир,–онун ящалиси сейряк, йолсуз вя кюмякчи вясаитдян йохсул олан яразисинин олдугъа узунлуьу–Русийанын етдийи щяр бир щцъум мцщарибясиндя онун юз ялейщиня чеврилир вя бу вязиййят юзцнц щяр йердян чох мящз Крым истигамятиндя эюстярир. Ъянуби Русийанын чюлляри юлкяйя сохулмуш душмян цчцн гябристан олмасы лазым эялдийи щалда, рус ордулары цчцн гябристан олду, чцнки кцтбейин вя амапсыз Николай бу ордулары лап гышын ортасынадяк бир-биринин ардынъа говлайыб Севастопола йеридирди. Тялясик йыьылыб алайарымчыг силащландырылан вя ярзаг ъящятдян чох йохсул тяъщиз олунан сон орду юз тяркибинин, демяк олар, цчдя икисини йолда итирдикдя (човьунда бцтюв баталйонлар мящв олурду), ордунун галыглары ися дцшмяни рус торпаьындан говуб чыхарда билмядикдя, ловьа вя башыбош Николай аъынаъаглы тярздя рущдан дцшдц вя юзцнц зящярляди. Бу вахтдан е'тибарян мцщприбя йеня дя эюстяриш мцщарибяси олду вя тез бир заманда сцлщ иля гуртарды.).

Крым мцщарибяси Франсаны рящбяр Авропа дювлятиня чевирди, маъярапяряст Луи-Наполеону ися эцнцн гящряманы етди; доьрудур, бунун цчцн чох бир шей тяляб олунмурду. Лакин Крым мцщарибяси Франсанын яразисини артырмады, буна эюря дя йени бир мцщарибя тящлцкяси вар иди вя Луи-Наполеон бу йени мцщарибядя юзцнцн ясл вязифясини йериня йетирмяли–«империйа торпагларыны артыран» (Бурада Енэелс «Мещрер дес Реиъщес» ифадясини ишлятмишдир ки, бу да орта ясрлярдя Мцгяддяс Рома империйасы императорларына верилян лягябин бир щиссясидир. Ред.) адам олмалы иди. Бу йени мцщарибя щяля биринъи мцщарибя заманында онунла щазырланмышды ки, император Франсасынын ялалтысы сифяти иля вя Австрийа ялейщиня мящз онун форпосту кими Сардинийайа гярб дювлятляринин иттифагына гошулмаг иъазяси верилмишди; сонра, бу мцщарибя сцлщ баьлананда Луи-Наполеон иля Русийа арасындакы сазишля204 дя щазырланмышды, зира Русийа чох истяйирди ки, Австрийаны ъязаландырсын.

Инди Луи-Наполеон Авропа буржуазийасынын пярястишэащы олду. Йалныз она эюря йох ки, Луи-Наполеон 1851-ъи ил декабрын 2-дя89 «ъямиййяти хилас» етмишди вя доьрудур, бунунла о, буржуазийанын анъаг сосиал щюкмранлыьыны хилас етмякцчцн онун сийаси щюкмранлыьыны мящв етмишди; йалныз она эюря йох ки, Луи-Наполеон цмуми сечки щцгугуну мцнасиб шяраитдя кцтляляря зцлм етмяк алятиня чевирмяйин неъя мцмкцн олдуьуну эюстярмишди; йалныз она эюря йох ки, Луи-Наполеонун идарячилийи заманында тиъарят вя сянайе, хцсусян ещтикар вя биржа фырылдаглары мисли эюрцнмямиш дяряъядя артмышды. Щяр шейдян яввял она эюря ки, буржуазийа Луи-Наполеону илк «бюйцк дювлят хадими» кими танымышды, онун ганы буржуазийанын ганындан, ъаны да буржуазийанын ъанындан иди. Щяр бир ясл буржуа кими Луи-Наполеон да бамбылы иди. Италийада «оддан вя судан кечян» гясдчи карбонари, Исвечрядя артиллерийа забити, Инэилтярядя чохлу боръа дцшмцш адлы-санлы авара вя хцсуси констебл206, лакин щяр йердя вя щяр заман тахт-таъ иддиасында олан Луи-Наполеон юзцнцн маъярапяряст кечмиши иля вя бцтцн юлкялярдя юз адыны мя'няви ъящятдян бяднам етмякля юзцнц франсызларын императору вя Авропанын талейини щялл едян щюкмдар ролуну ойнамаьа щазырламышды, щям дя классик буржуа нцмуняси олан америкалы бир сыра щягиги вя сахта ифласларла юзцнц милйонерлийя щазырладыьы кими щазырламышды. Луи-Наполеон император оландан сонра няинки сийасяти капиталист газанчы вя биржадакы фырылдаглар мянафейиня табе етмишди, щабеля сийасятин юзцндя тамамиля фонд биржасынын гайдаларына ямял едирди вя «миллятляр принсипи»ндян207 ещтикарлыгла истифадя едирди. Алманийа вя Италийанын пяракяндялийи яввялки франсыз сийасяти цчцн Франсанын алынмаз сенйорлуг щцгугу иди; Луи-Наполеон бу сенйорлуг щцгугуну дярщал гаршылыьынын юдянилмяси мцгабилиндя хырда-хырда сатмаьа башлады. О, Италийа вя Алманийайа пяракяндяликдян хилас олмагда кюмяк етмяйя щазыр иди, бу шяртля ки, Алманийа вя Италийа милли бирлийя доьру атдыглары щяр аддымын мцгабилини Луи-Наполеона ярази эцзяшт етмякля юдясинляр. Бу няинки франсыз шовинизмини разы салырды вя империйанын тядриъян 1801-ъи ил сярщядляриня208 гядяр эенишлянмясиня эятириб чыхарырды, щабеля Франсаны йенидян мцстясна маарифпярвяр бир дювлят вязиййятиня, халгларын хиласкарына, Луи-Наполеону ися–мязлум миллиййятлярин мцдафияъиси вязиййятиня галдырырды. Милли идейа иля рущланан бцтцн маарифпярвяр буржуазийа–дцнйа базарында тиъарятя мане олан бцтцн янэяллярин арадан галдырылмасында йахындан мараьы олдуьуна эюря–бцтцн дцнйайа азадлыг эятирян бу маарифпярвяр фяалиййяти йекдилликля алгышлайырды.

Бунун башланьыъы Италийада гойулду (Канарда Енэелс карандашла гейд едир: «Орсини». Ред.). Бурада 1849-ъу илдян е'тибарян Австрийа гейри-мящдуд щюкмранлыг едирди; Австрийа ися о заманлар бцтцн Авропа цчцн гапазалты олмушду. Крым мцщарибясинин аъынаъаглы нятиъялярини анъаг эюстяриш мцщарибяси етмяк арзусунда олан гярб дювлятляринин гятиййятсизлийиня дейил, Австрийанын мцтяряддид мювге тутмуш олмасына иснад верилирди, щалбуки Австрийанын беля мювге тутмасында щамыдан чох гярб дювлятляринин юзц мцгяссир иди. Русийа ися австрийалыларын Прута доьру ирялилямяси иля–1849-ъу илдя Маъарыстандакы рус кюмяйиня тяшяккцр олараг (щярчянд, мящз бу ирилялямя ону хилас етди),–юзцнц еля тящгир олунмуш щесаб едирди ки, Австрийайа щяр бир щцъума шад иди. Пруссийаны даща щесаба салмырдылар вя артыг Парис сцлщ конгресиндя209 ону «ен ъанаилле» (щеч чякинмядян. Ред.) лаьа гойурдулар. Беляликля, Италийаны «Адриатикя гядяр» азад етмяк цчцн Русийанын кюмяйи иля дцзялдилян мцщарибя 1859-ъу илин бащарында башлайыб йайда Минчода гуртарды. Австрийа Италийадан чыхарылмады, Италийа «Адриатикя гядяр азад» олмады вя бирляшдирилмяди, Сардинийа юз яразисини артырды, лакин Франса Савоййа иля Ниссаны яля кечирди вя беляликля Италийа иля юзц арасында олан 1801-ъи ил сярщяддиня чатды60.

Лакин бу вязиййят италйанлары разы салмады. О заман Италийада щяля халис мануфактура истещсалы щаким иди вя ири сянайе гундагда иди. Фящля синфи тамамиля мцлкиййятдян мящрум едилмякдян вя пролетарлашдырылмагдан щяля узаг иди; шящярлярдя бу синиф щяля юзцня мяхсус истещсал алятляриня малик иди, кяндлярдя сянайе ямяйи хырда мцлкиййятчи кяндлилярин вя йа иъарядарларын йардымчы пешяси иди. Буна эюря дя буржуазийанын енержиси, онунла юз синфи мянафейини дярк етмиш мцасир пролетариат арасындакы якслийин мювъуд олмасы иля щяля сарсынмамышды. Италийанын пяракяндялийи йалныз йаделли Австрийанын щюкмранлыьы нятиъясиндя мцщафизя едилдийиня эюря вя бу щюкмранлыьын щимайяси алтында монархист щюкумятлярин ганунсуз щярякятляри сон щяддиня чатмыш олдуьуна эюря ири торпаг сащибляриндян ибарят задяэанлар да, шящярлярдяки халг кцтляляри дя милли истиглалиййят уьрунда габагъыл мцбариз олан буржуазийанын тяряфиндя дурурдулар. Лакин йаделли щякмранлыг 1859-ъу илдя Венесийадан башга щяр йердя йыхылмышды; Франса вя Русийа Австрийанын италйан ишляриня сонра да мцдахиля етмясиня сон гойдулар, даща щеч кяс бундан горхмурду Гарибалдинин шяхсиндя ися Италийанын харигяляр йаратмаьа гадир олан вя щягигятдя йарадан антиксайаьы гящряманы вар иди. О, мин няфяр кюнцллц ясэярля бцтцн Неапол краллыьыны алт-цст еляди, Италийаны фе'лян бирляшдирди, мящарятля тохунмуш бонапартчы сийасят торуну даьытды. Италийа азад олуб яслиндя бирляшдирилди,–лакин Луи-Наполеонун фырылдаглары дейил, ингилаб бирляшдирди.

Италийа мцщарибяси заманындан е'тибарян Икинъи империйанын хариъи сийасяти даща щеч кяс цчцн сирр дейил иди. Бюйцк Наполеона галиб эялянляр юз ъязаларыны чякмяли идиляр, лакин «л'ун апрес л'аутре»–бири о бириндян сонра. Русийа вя Австрийа юз пайларыны алмышдылар, инди Пруссийа нювбядя дурурду. Инди ися Пруссийайа щяр заманкындан чох нифрят едирдиляр; Италийа мцщарибяси заманында Пруссийанын йеритдийи сийасят, тамамиля 1795-ъи илдяки Базел сцлщц210 заманындакы сийасяти кими горхаг вя аъынаъаглы сийасят иди. Пруссийанын йеритдийи «азад ялляр сийасяти»211 ону о йеря чатдырды ки, Авропада тамамиля тяърид олунмуш вязиййятдя галмышды, онун бцтцн бюйцк вя кичик гоншулары Пруссийанын неъя дармадаьын едиляъяйини яввялъядян эюрцр вя буна анъаг севинирдиляр вя онун ялляри анъаг она эюря азад олмушду ки, Рейн чайынын сол сащилини Франсайа эцзяшт етсин.



Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   40




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет