Азярбайъан дювлят няшриййаты


Ф.ЕНЭЕЛС К.КАУТСКИЙЯ МЯКТУБ



бет3/40
Дата07.07.2016
өлшемі4.29 Mb.
#183078
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   40

Ф.ЕНЭЕЛС

К.КАУТСКИЙЯ МЯКТУБ

Лондон, 23 феврал 1891-ъи ил

Язнзим Каутски!

Сраьаэцн сяня эюндярдийим тя’ъили тябрикими, йягин ки, алмысан. Инди ися йеня щямин мясяляйя, Марксын мяктубуна (К.Маркс. «Гота програмынын тянгиди» Ред.) гайыдаг.

Бу мяктубун дцшмянляря бир силащ веряъяйи горхусу ясассыз чыхды. Ялбяття, щяр бир мцнасибятля фитнякар ифтиралар йаймаг олар, лакин цмумиййятля вя бцтювлцкдя эютцрцлся, бу амансыз юзцнцтянгид ялейщдарлара тамамиля сарсыдыъы тя'сир эюстярди вя онлара ачыгъа щисс етдирди ки, юзц-юзцня беля шейляр дейян партийанын ня гядяр дя дахили гцввяси олмалыдыр! Бу, ялейщдарларын гязетляриндян, щям сянин эюндярдийин (чох саь ол!), щям дя башга йерлярдян алдыьым гязетлярдян айдын эюрцнцр. Ачыг десяк, щямин сяняди чап етдирмяк гярарына эялиркян мян дя бу барядя дцшцнмцшдцм. Мян билирдим ки, бу сяняд илк заманлар бя'зиляриня чох бярк тохунмалыдыр, лакин бундан гачынмаг мцмкцн дейилди, щям дя сянядин юз мязмуну, мяним фикримъя, буну артыгламасы иля доьрулдурду. Мян ону да билирдим ки, партийа буна давам эятирмяк цчцн кифайят гядяр мющкямдир вя ямин идим ки, 15 ил бундан яввял бу ня гядяр ачыг бир дилля сюйлянмишдися, буна партийа инди дя давам эятиряр; ямин идим ки, гцввялярин бу ъцр сынанмыш олмасына щаглы бир ифтихарла ясасланыб демяк олар: щарада еля бир башга партийа тапылар ки, беля бир шей етмяк ъясарятиндя олсун? Буну сюйлямяк ися Саксонийада вя Вйанада чыхан «Арбеитер-Зеитунэ» вя «Зцриъщер Пост»20 гязетляринин ющдясиня бурахылды.

Яэяр сян «Неуе Зеит»ин21 21-ъи №-синдя чап етдирмяк мяс'улиййятини юз цзяриня эютцрцрсянся, бу сянин тяряфиндян чох тя'рифялайиг бир иш оларды, лакин йаддан чыхарма ки, биринъи тяканы щяр щалда мян вермишям, щям дя мцяййян дяряъяйя гядяр сяни бу иши эюрмяйя мян вадар етмишям. Буна эюря дя башлыъа мяс'улиййяти мян юз цзяримя эютцрцрям. Тяфяррцата эялдикдя, бу барядя щямишя мцхтялиф ря'йляр ола биляр. Мян сянинля Дитсин е'тираз етдийи щяр шейи позуб дяйишдирдим вя яэяр Дитс даща чох йери гейд етсяйди, бурада да мян мцмкцн гядяр разылашардым; сюзябахан олдуьуму мян щямишя сизя ишдя сцбут етмишям. Лакин башлыъа ъящятя эялдикдя, програм мцзакиряйя гойулан кими, мяним боръум бу ялйазмасыны чап етдирмяк иди. Щям дя Либкнехтин Щалледяки мя'рузясиндян22 вя бу мя'рузядя Марксын тянгидиндян йазыб эютцрдцйц парчалардан гисмян юз малы кими утанмадан истифадя едяндян, гисмян дя сянядин юзцнцн адыны чякмядян, она гаршы мцбащисяйя эиришяндян сонра Маркс бу ъцр дяйишдирмяйя щякмян юз орижиналыны гаршы гойарды, одур ки, мян онун явязиндян бу иши эюрмяйя борълу идим. Тяяссцф ки, о заман сянядин юзц щяля мяндя йох иди; мян буну анъаг чох сонралар, узун мцддят ахтарандан сонра тапдым.

Сян дейирсян Бебел сяня йазмышдыр ки, Марксын Лассалла ряфтары кющня лассалчылары гязябляндирмишдир. Чох ола биляр. Ахы бу адамлар ясл ящвалаты билмирляр вя бу ъящятдян онларын эюзцнц ачмаг, дейясян, пис олмаз. Яэяр бу адамлара мя'лум дейилдирся ки, Лассалын бцтцн бюйцклцйц буна ясасланырды ки, Маркс юз елми тядгигляринин нятиъяляриндян Лассалын узун илляр бойу юз малы кими истифадя едяряк юзцня бязяк вермясиня вя буна цстялик кифайят гядяр игтисади щазырлыьы олмадыьына эюря бунлары тящриф етмясиня йол вермишди,–онда бу мяним тягсирим дейилдир. Лакин мян Марксын ядяби гяййумуйам, бу ися мяним цзяримя мцяййян вязифяляр гойур.

Артыг 26 илдир ки, Лассал тарихин малы олмушдур. Яэяр мцстясна ганун23 дюврцндя ону тарихи ъящятдян тянгид етмямишлярся, инди, нящайят, еля бир вахт эялиб чатыр ки, бу тянгид юз щюкмцндя олмалы вя Маркс щаггында Лассалын ясл мювгейини айдынлашдырмалыдыр. Ахы Лассалын ясл симасыны пярдяляйян вя ону тя'рифляйиб эюйляря галдыран биг яфсаня партийанын е'тигад символу ола билмяз. Щярякат гаршысында Лассалын хидмятляри ня гядяр йцксяк гиймятляндирился дя, щярякатда онун тарихи ролу икили олараг галыр. Сосиалист Лассалын ардынъа аддым-аддым демагог Лассал эялир. Тяшвигатчы вя тяшкилатчы Лассалда башдан айаьа, Щатсфелдин мцщакимясиндя24 вякиллик едян адвокат эюрцнцр: васитя сечмякдя йеня ейни щяйасызлыг, садяъя бир алят кими истифадя едиб сонра бир кянара атмаг мцмкцн олан шцбщяли вя сатгын адамлары юз ятрафына йыьмаьа йеня ейни мейл эюрцнур. Лассал 1862-ъи иля гядяр ишдя эцълц бонапартчылыьа мейл едян спесифик Пруссийа вулгар демократы олдуьу щалда (онун Маркса мяктубларыны индиъя нязярдян кечирдим), халис шяхси характердя олан сябябляря эюря, бирдян-биря ъябщяни дяйишдириб юз тяшвигатына башлады. Икиъя ил кечмямиш о тяляб етмяйя башлады ки, фящляляр буржуазийайа гаршы крал щакимиййятинин тяряфиня кечсинляр, щям дя характер е'тибары иля юзцня йахын олан Бисмарк иля еля фитня-фясад дцзялтди ки, юз хошбяхтлийиндян вахтында эцлля иля вурулуб юлмясяйди, бу фитня-фясад ону щюкмян щяряката фе'лян хяйанят етмяйя эятириб чыхармалы иди. Онун тяшвигат китабчаларында Марксдан эютцрдцйц дцзэцн фикирляр юзцнцн лассалчы вя, бир гайда олараг, йанлыш мцлащизяляри иля о гядяр гарышмышдыр ки, бунлары бир-бириндян айырмаг демяк олар мцмкцн дейилдир. Фящлялярин юзцнц Маркс тяряфиндян верилян гиймятля пярт едилдийини щисс едян щиссяси Лассалы онун анъаг ики иллик тяшвигаты иля таныйыр вя щятта буна да мцсбят нязярля бахыр. Бу ъцр йанлыш фикирляря ися тарихи тянгид ябяди щюрмят бясляйя билмяз. Маркс иля Лассал арасындакы ясл мцнасибяти, нящайят, бирдяфялик ашкара чыхармаг мяним боръум иди. Инди бу иш эюрцлмцшдцр, щялялик мян бунунла кифайятляня билярям. Бир дя мян юзцм инди башга ишлярля мяшьулам. Лассал щаггында Марксын чап едилян амансыз мцщакимяси ися юзлцйцндя лазыми тя'сир эюстяряр вя башгаларыны ъясарятляндиряр. Лакин вязиййят мяни чыхыш етмяйя мяъбур етсяйди, мяним башга ялаъым олмазды: мян Лассал щаггындакы яфсаняни щямишялик арадан галдырмалы олардым.

Щягигятян чох йахшыдыр ки, фраксийада «Неуе Зеит» цзяриндя сензура гойулмасыны тяляб едян сясляр ешидилди. Бу нядир–мцстясна ганун дюврцндяки фраксийа диктатурасынын (о заман зярури олуб чох эюзял щяйата кечирилян диктатуранын) кабусудурму, йохса–фон Швейтсерин кечмиш тялябкар тяшкилаты щаггында хатирялярдир? Бу, доьрудан да чох парлаг бир фикирдир, ки, алман сосиалист елми, сосиалистляр ялейщиня Бисмаркын ганунундан азад оландан сонра, ону сосиалистляр ялейщиня сосиал-демократ партийасы органларынын юзляринин дцзялдиб щяйата кечирмяли олдуьу йени гануна табе едясян. Лакин тябият юзц чалышмышдыр ки, аьаълар эюйляря гядяр бой атмасын (Орижиналда бир алман мясялидир (Ес ист дафур эесорэт, дасс дие Бауме ниъщт ин ен Щиммел wаъщсен) мя'насы бизим дилдя беля мясяляляря йахындыр: ялин чатмаз, адам юз башындан йухары атыла билмяз. Ред.).

«Ворwюрст»дяки25 мягаля мяни аз наращат едир. Либкнехт бцтцн ящвалаты юз билдийи кими сюйляйяня гядяр эюзляйяъяйям вя о заман, йягин щяр икисиня мцмкцн гядяр мещрибан бир дилля бирдян ъаваб верярям. «Ворwюрст»дяки мягалядя анъаг бя'зи дцзэцн олмайан фикирляри дцзялтмяк (мясялян, буну ки; эуйа биз бирляшмяк истямирдик, эуйа щадисяляр Марксын щаглы олмадыьыны сцбут етди вя и.а.) вя юзлцйцндя айдын олан шейи тясдиг етмяк лазым эяляъякдир. Йени щцъумлар вя йа дцзэцн олмайан фикирляр мяни йени аддымлар атмаьа мяъбур етмяся, мян бу дискуссийаны щямин ъавабла юз тяряфимдян битирмяк фикриндяйям.

Дится де ки, мян «Мяншяйи» (Енэелсин «Аилянин, хцсуси мцлкиййятин вя дювлятин мяншяйи» ясяринин алманъа дюрдцнъц няшрини. Ред.) щазырламагла мяшьулам. Будур, бу эцн Фишердян мяктуб эялмишдир, о да мяндян цч йени мцгяддимя алмаг истяйир!

Сянин Ф. Е.



Илк дяфя рус дилиндя «Болшевик» журналында чап едилмишдир, №22, 1931-ъи ил

Ф.ЕНЭЕЛС

«ТЯБИЯТИН ДИАЛЕКТИКАСЫ»НА ЭИРИШ27

Тябиятин мцасир тядгиги,–гядим инсанларын натурфялсяфя сащясиндяки дащийаня фяраляринин вя яряблярин чох мцщцм олса да, йалныз гейри-мцнтязям вя яксяриййятля бир нятиъя вермядян итиб эетмиш кяшфляринин яксиня олараг, елми, мцнтязям вя щяртяряфли бир инкишафа эятириб чыхаран бу йеэаня тядбир дя–бцтцн йени тарих кими еля бир бюйцк дюврдян башланыр ки, биз алманлар бу дюврц, о заман бизя цз вермиш милли бядбяхтлийя эюря Реформасийа адландырырыг, франсызлар ону Ренессанс, италйанлар ися–Чинквеченто (щярфиййян: беш йцзцнъц илляр, йя'ни он алтынъы яср. Ред.) адландырырлар вя бу адлардан щеч бири щямин дюврцн мязмунуну тамам ящатя етмир. Бу дювр XV ясрин икинъи йарысындан башланан дюврдцр. Крал щакимиййяти шящярлиляря архаланараг феодал задяэанлыьынын гцдрятини гырды вя яслиндя миллиййятляря ясасланан бюйцк монархийалар йаратды ки, бунларда да мцасир Авропа миллятляри вя мцасир буржуа ъямиййяти инкишаф етмяйя башлады; щям дя шящярлилярля задяэанлар щяля юз араларында вурушмагда давам едяркян, алман Кяндли мцщарибяси эяляъякдя синфи дюйцшляр олаъаьыны ирялиъядян эюстярди, зира бу мцщарибядя мейдана атыланлар тякъя цсйан етмиш кяндлиляр дейилди,–бунда даща щеч бир йенилик йох иди,–щабеля кяндлилярин ардынъа мцасир пролетариатын ялдя гырмызы байраглар тутуб ямлакын цмуми олмасыны тяляб едян сяляфляри эюрцндц. Бизанс сцгут едяркян хилас едилян ялйазмалары вя Рома хярабяляриндян газылыб чыхарылан антик щейкялляр, щейрятя эялмиш Гярб гаршысында йени бир алям–гядим йунан алямини ачды; бу алямин парлаг образлары гаршысында орта ясрлярин хцлйалары йох олуб эетди; Италийада инъясянят мисилсиз дяряъядя тярягги едяряк, санки классик гядим дюврцн ин'икасы олду вя даща щеч бир заман бу тяряггийя чатмаг мцмкцн олмады. Италийа, Франса вя Алманийада йени, илк мцасир ядябиййат йаранды. Аз сонра бунун ардынъа Инэилтяря вя Испанийа юз классик ядябиййат дюврцнц кечирди. Кющня «орбис террарум» (щярфиййян: торпаглар даиряси; Гядим ромалыларда дцнйа, йер куряси беля адланырды. Ред.) чярчивяляри даьыдылды; яслиндя йалныз инди йер кцряси кяшф едилди вя сонракы дцнйа тиъаряти цчцн, сянятин мануфактурайа кечмяси цчцн тямял йаранды, мануфактура да мцасир ири сянайенин башланьыъ нюгтяси олду. Килсянин рущани диктатурасы сарсыдылды; эерман халгларынын яксяриййяти бу диктатураны ачыгъа юз цзяриндян атды вя протестантизми гябул етди, щалбуки роман халглары арасында щяля яряблярдян кечян вя йени кяшф олунмуш йунан фялсяфясиндян гида алан шян бир азад фикирлилик эетдикъя даща дярин кюк салмаьа башлады ки, бу да XVIII яср материализмини щазырлады.

Бяшяриййятин о вахта гядяр эюрдцйц бцтцн чеврилишляр ичярисиндя бу, ян бюйцк мцтярягги бир чеврилиш иди, дащиляря ещтийаъы олан, тяфяккцрцнцн эцъц, ещтирас вя характери ъящятдян, щяртяряфлилик вя алимлик ъящятдян дащиляря ещтийаъы олан вя онлары йетирян бир дювр иди. Мцасир буржуа щюкмранлыьынын ясасыны гойан адамлар, щяр ня олсалар да, буржуаъасына мящдуд адамлар дейилдиляр. Яксиня, онлар о заман цчцн характерик олуб ъясарятля маъяра ахтарышларынын рущундан бу вя йа башга бир дяряъядя илщам алырдылар. О заман демяк олар щеч еля бир бюйцк адам йох иди ки, узаг сяйащятляря чыхмамыш олсун, дюрд вя йа беш дилдя данышмасын, бир нечя йарадыъылыг сащясиндя парламасын. Леонардо да Винъи бюйцк бир ряссам олмагдан башга, щабеля бюйцк бир рийазиййатчы, механик вя мцщяндис иди, физика ян мцхтялиф сащяляриндяки мцщцм кяшфляри иля она борълудур. Албрехт Дцрер ряссам, щяккак, щейкялтяраш, ме'мар иди, бундан ялавя, истещкам системини иъад етмишди вя бу систем бя'зи еля идейалары ещтива едирди ки, чох сонралар Монталамбер вя ян йени алман истещкам нязяриййяси онлары йенидян гамарламышды. Макиавелли дювлят хадими, тарихчи вя шаир иди, бундан ялавя, йени дюврцн йад олунмаьа лайиг биринъи щярби йазычысы иди. Лцтер тякъя килсянин дейил, алман дилинин дя Авэи тювлялярини тямизляди, мцасир алман нясрини йаратды вя XVI ясрин «Марселйозасы»28 олуб гялябяйя инамла долу бир кился мащнысынын мятни вя мусигисини йаратды. О заманкы гящряманлар щяля ямяк бюлэцсцнцн гулу олмамышдылар, щалбуки инди биз, ямяк бюлэцсцнцн адамы мящдуд едян, биртяряфлилик ямяля эятирян тя'сирини онларын хяляфляриндя чох тез-тез мцшащидя едирик. Лакин онларын хцсусиля характерик ъящяти бундан ибарят иди ки, онларын демяк олар щамысы тамамиля юз дюврцнцн мянафейи иля йашайыр, ямяли мцбаризядя фяал иштирак едир, бу вя йа башга бир партийанын тяряфдары олур вя бя'зиляри сюз вя гялямля, бя'зиляри гылынъла, бя'зиляри дя ейни заманда щям сюз вя гялям, щям дя гылынъла мцбаризя едирдиляр. Онлары камил бир инсан едян характер мцкяммяллийи вя эцъц дя бурадан иряли эялир. О заман кабинетляриня гапанан алимляр истисна тяшкил едирдиляр; бунлар йа икинъи вя цчцнъц дяряъяли адамлардан, йа да юзцнц ода салмаг истямяйян ещтийатлы филистерлярдян ибарят олурдулар.

О заман тябият дя цмуми бир ингилаб шяраитиндя тядгиг едилирди вя бу тядгиг юзц башдан-баша ингилаби рущда иди: ахы о юзц цчцн щяля йашамаг щцгугу газанмалы иди. Йени фялсяфянин баниляри олан бюйцк италйанларла бирликдя, бу тядгиг дя инквизисийа тонгаллары вя зинданларына юз гурбанларыны верди. Характерикдир ки, тябиятин сярбяст юйрянилмясини тя'гиб етмякдя протестантлар католикляри ютцб кечмишдиляр. Сервет ган дювраныны кяшф етмяйя лап йахынлашдыьы бир заманда Калвин ону йандыртды, щям дя мяъбур етди ки, ону дири-дири ики саат говурсунлар; инквизисийа ися Ъордано Брунону, щеч олмазса, садяъя тонгалда йандырмагла кифайятлянмишди.

Папанын булласыны йандыран Лцтерин бу щярякятини санки тякрар едиб тябият тядгигинин мцстягиллийини билдирян ингилаби бир щадися Коперникин юлмяз ясяринин няшр олунмасындан ибарят иди; Коперник бу ясяриндя, тябият мясяляляриндя килсянин нцфузуна горха-горха вя, неъя дейярляр, анъаг юлцм йатаьында икян, мейдан охумушду29. Тябиятшцнаслыьын илащиййатдан азад олмасы тарихи бу замандан башланыр, щярчянд бунларын бир-бириня гаршы айры-айры иддиалары йашадыьымыз эцнляря гядяр айдынлашдырылмагда давам едир вя бя'зи адамларын башында щяля инди дя айдынлашдырылыб баша чатдырылмамышдыр. Лакин бу замандан е'тибарян елмляр дя нящянэ аддымларла инкишаф етмиш вя бу инкишаф, беля демяк мцмкцнся, юз башланьыъ нюгтясиндян олан мясафянин (заман дахилиндя) квадратына пропорсионал олараг гцввятлянмишдир. Санки дцнйайа сцбут етмяк лазым иди ки, бу замандан е'тибарян цзвц материйанын йцксяк мящсулу олан инсан рущу цчцн, гейри-цзви материйанын щярякят ганунуна якс олан бир щярякят гануну гцввядядир.

Тябиятшцнаслыьын инкишафынын инди башланмыш олан биринъи дюврцндя башлыъа иш, ялдя олан материалын ющдясиндян эялмяк иди. Бир чох сащялярдя лап яввялдян башламаг лазым эялирди. Гядим замандан Евклид вя Птолемейин эцняш системи, яряблярдян онлуг щесаб системи, ъябрин ясаслары, рягямлярин индики шякли вя ялкимйа ирс галмышды; 'христиан орта ясрляриндян ися щеч бир шей галмамышды. Беля бир вязиййятдя лабцд олараг ян елементар тябиятшцнаслыг–йер вя сяма ъисимляринин механикасы вя бунунла бирликдя, она хидмят едян рийази методларын кяшфи вя тякмилляшдирилмяси биринъи йер тутду. Бурада бюйцк ишляр эюрцлдц. Нйутон вя Линнейин адлары иля баьлы олан щямин дюврцн сон чаьында биз эюрцрцк ки, бу елм сащяляри мцяййян дяряъядя баша чатмышды. Ян мцщцм рийази методлар: аналитик щяндяся–башлыъа олараг Декарт тяряфиндян, логарифм–Непер тяряфиндян, диференсиал вя интеграл щесаблама,–Лейбнитс вя бялкя, Нйутон тяряфиндян ясас е'тибары иля мцяййян едилмишди. Башлыъа ганунлары щямишялик олараг айдынлашдырылмыш бярк ъисимлярин механикасы щаггында да ейни сюзляри демяк олар. Нящайят, эцняш системи астрономийасында Кеплер планетлярин щярякят ганунларыны кяшф етди, Нйутон ися бу ганунлары материйанын цмуми щярякят ганунлары нюгтейи-нязяриндян ифадя етди. Тябиятшцнаслыьын галан сащяляри щятта беля илкин шякилдя дя мцкяммяликдян узагда иди. Майе вя газ щалында олан ъисимлярин механикасы эюстярилян дюврцн йалныз сонларына доьру хейли ящямиййятли дяряъядя ишлянди (Сящифянин кянарында бу гейд вардыр. «Алп даьларындан эялян селляри низама салмагла ялагядар олараг Торичелли бу иши эюрмцшдц». Ред.). Астрономийанын ямяли тялябдяри сайясиндя сон дяряъя мцвяффягиййят газанмыш оптика истисна одмагла, сюзцн ясл мя'насында физика щяля ян биринъи, илк инкишаф пилляляриндян кянара чыхмамышды. Кимйа флокистон нязяриййяси васитяси иля ялкимйадан йениъя азад олмушду30. Эеолоэийа щяля минералоэийанын рцшейм мярщялясиндян йцксяйя галхмамышды, буна эюря дя палеонтолоэийа щяля щеч мювъуд ола билмязди. Нящайят, биолоэийа сащясиндя щяля башлыъа олараг щям ботаника вя зоолоэийайа, щям дя анатомийа вя ясл физиолоэийайа аид сон дяряъя чохлу материал топламаг вя бу материалы илк дяфя системя салмагла мяшьул олурдулар. Щяйат формаларыны бир-бири иля мцгайися етмякдян, бунларын йер цзцня ъоьрафи сяпялянмясини, бунларын варлыьы цчцн лазым эялян иглим шяраитини вя башга бу кими шяраити юйрянмякдян щяля щеч данышыг да ола билмязди. Бурада Линнейин сайясиндя йалныз ботаника вя зоолоэийа, тягрибян баша чатмышды.

Лакин нязярдян кечирилян дюврцн хцсусиля характерик ъящяти спесифик бир цмуми дцнйаэюрцшцнцн щазырланмасындан ибарятдир ки, бунун да мяркязини тябиятин гятиййян дяйишилмязлийи щаггындакы тясяввцр тяшкил едир. Бу бахыша эюря, тябият, щяр щансы бир йолла йаранмыш олса да, бир щалда ки, мювъуддур, бцтцн мювъуд олдуьу дювр ярзиндя щямишя дяйишмяз галмышдыр. Планетляр вя онларын пейкляри ясрарянэиз бир «илк тякан» тяряфиндян бир дяфя щярякятя эятирилдикдян сонра, язялдян бяри вя йа, щяр щалда, бцтцн шейлр тцкяняня гядяр, яввялдян онлар цчцн мцяййян едилян еллипсляр цзря щярякят етмякдя давам етмишляр. Улдузлар юз йерляриндя язялдян щярякятсиз галыб «цмуми ъазибя» васитяси иля бир-бирини бу вязиййятдя сахламышдыр. Йер кцряси язялдян вя йа йарадылдыьы эцндян бяри (нюгтейи-нязярдян асылы олараг) щеч дяйишилмядян даим бир ъцр галмышдыр. Индики «беш гитя» щямишя мювъуд олмуш вя инсан яли иля дяйишдирилян вя йа бир йердян башга бир йеря кючцрцлян шейляр истисна олмагла бу гитялярин щямишя ейни даьлары, вади вя чайлары, ейни иглими, ейни флора вя фаунасы олмушдур. Битки вя щейван нювляри мейдана эяляркян щямишялик бяргярар едилмиш, охшар щямишя охшары доьурмуш, Линней ися бя'зи йерлярдя ъцтляшдирмя сайясиндя бялкя дя йени нювляр мейдана эяля билдийини ещтимал етмякля бюйцк бир эцзяштя эетмишдир. Заманъа инкишаф едян бяшяриййят тарихинин яксиня олараг, тябият тарихинин йалныз мяканъа эенишляндийи фярз едилирди. Тябиятдя щяр бир дяйишиклийи, щяр бир инкишафы инкар едирдиляр. Яввялляр бу гядяр ингилаби олан тябиятшцнаслыг бирдян-биря еля бир башдан-баша мцщафизякар тябият гаршысында галмышды ки, бу тябиятдя инди дя щяр шей язялдя олдуьу кими галырмыш вя щяр шей дцнйанын ахырына гядяр вя йа ясрляр бойу яввялки шякилдя галмалы имиш.

XVIII ясрин биринъи йарысындакы тябиятшцнаслыг гядим йунан дюврцня нисбятян юз билийинин щяъми вя щятта материалын системя салынмасы ъящятдян ня гядяр йцксяйя галхырдыса, бу материала идейа ъящятдян йийялянмяк мя'насында, тябиятя цмуми бахыш мя'насында ондан бир о гядяр эери галырды. Йунан философлары цчцн дцнйа мащиййят е'тибары иля хаосдан йаранмыш, инкишаф етмиш вя бяргярар олмуш бир шей иди. Нязярдян кечирдийимиз дюврдяки тябиятшцнаслар цчцн ися, дцнйа донуб галмыш, дяйишмяз бир шей иди, яксяриййяти цчцн дя бирдян-биря йаранмыш бир шей иди. Елм щяля дя илащиййят ичярисиндя дярин батыб галыр. О щяр йердя сон сябяб олараг, тябиятин юзц иля изащ едиля билмяйян вя кянардан верилян бир тякан ахтарыб тапыр. Нйутонун тямтярагла цмуми ъазибя адландырдыьы ъязбетмя материйанын мцщцм бир хассяси щесаб едилирся, бяс онда планетлярин юз орбитляри цзря щярякятини илк дяфя щяйата кечирян анлашылмаз танэенсиал гцввянин мянбяйи щарададыр? Сайсыз-щесабсыз битки вя щейван нювляри неъя мейдана эялмишдир? Хцсусян, язялдян мювъуд олмадыьы гяти мцяййян едилян инсан бяс щарадан мейдана эялмишдир? Тябиятшцнаслыг бцтцн бу кими суаллара чох заман йалныз беля бир ъаваб верирди ки, бцтцн бунлара щяр шейин йараданы мяс'улдур. Нязярдян кечирдийимиз дюврцн яввялляриндя Коперник илащиййатла видалашыр; Нйутон бу дюврц илащи илк тякан постулаты васитяси иля баша чатдырыр. Нязярдян кечирдийимиз дюврдя тябиятшцнаслыьын галхдыьы ян йцксяк цмумиляшдириъи фикир, тябиятдя гойулан гайдаларын мягсядяуйьунлуьу фикриндян ибарят байаьы Волф телеолоэийасы иди ки, бу телеолоэийайа эюря, пишикляр она эюря йарадылмышдыр ки, сичанлары йесинляр, сичанлар она эюря йарадылмышдыр ки, пишикляр онлары йесинляр, бцтцн тябият ися она эюря йарадылмышдыр ки, йараданын мцдриклийи сцбут едилсин. Е'тираф етмяк лазымдыр ки, о заманкы фялсяфянин ян бюйцк хидмяти бундан ибарятдир ки, о юз дюврцндяки тябии-елми биликлярин мящдудлуьуна бахмайараг, йолдан азмамыш, Спинозадан башламыш бюйцк франсыз материалистляриня гядяр дцнйаны онун юзцндян изащ етмяйя вар гцввя иля чалышмыш, бунун ятрафлы сурятдя тясдиг олунмасыны ися эяляъяк тябиятшцнаслыьынын ющдясиня бурахмышдыр.

Мян XVIII яср материалистлярини дя бу дювря дахил едирям, чцнки йухарыда тясвир едилян тябии-елми материалдан ялавя онларын ялиндя щеч бир башга материал йох иди. Кантын там бир дювр тяшкил едян ясяри онлар цчцн сирр олараг галды. Лаплас ися онлардан хейли сонра мейдана эялмишди31. Буну да унутмайаг ки, елмин тяряггиси тябиятя олан бу кющня бахышы тамамиля сарсытмышдыса да, XIX ясрин бцтцн биринъи йарысы Щяля щямин бахышын щюкмранлыьы алтында иди (Сящифянин кянарында бу гейд вардыр: «Тябиятя олан кющня бахышын донуг характери бир там олмаг е'тибары иля бутцн тябиятшцнаслыьы цмумиляшдириъи вя йекунлашдырыъы тярздя тядгиг етмяк цчцн зямин йаратмышды: франсыз енсиклопедистляри щяля сырф механики шякилдя–бир-биринин йанында;–сонра да ейни заманда Сен-Симон вя Щеэелин баша чатдырдыьы алман натурфялсяфяси». Ред.) вя яслиндя бу бахышы щяля инди дя бцтцн мяктяблярдя кечирляр (Бу бахышлары тякзиб етмяк цчцн елми ясярляриндя олдугъа гиймятли материал верян бир адамын щяля 1861-ъи илдя щямин бахышлара неъя гяти тяряфдар олдуьуну ашаьыдакы классик сюзляр айдын эюстярир:

«Бизим эцняш системимизин бцтцн механизми,–биз ону анлайа биляъяйимиз дяряъядя дейя билирик ки,–мювъуд олан варлыьы сахламаьа, онун узун муддят дяйишмядян мювъуд олмасына йардым едир. Ян гядим заманлардан бяри йер цзяриндя щеч бир щейван, щеч бир битки даща мцкяммял бир шякля эирмядийи вя йа цмумиййятля башга бир шякля дцшмядийи кими, биз бцтцн организмлярдяки пиллялярин ардыъыллыьында бу пиллялярин бир-биринин ардынъа дейил, йалныз бир-биринин йанында эялдийини эюрдуйцмцз кими, бизим юз инсан няслимиз бядян ъящятдян щямишя ейни шякилдя галдыьы кими,–ейниля, щятта ейни бир заманда мювъуд олан эюй ъисимляринин сон дяряъя мцхтялифлийи дя бизя ихтийар вермир беля эцман едяк ки, бу формалар йалныз мцхтялиф инкишаф пнлляляридир; яксиня, бцтцн йарадыланлар юзлуйцндя ейни дяряъядя мцкяммялдир» (Медлер, «Популйар астрономийа», 5-ъи няшри, Берлин, 1861, сящ. 316).).

Тябиятя олан бу донуг бахыша илк дяфя тябиятшцнас дейил, философ зярбя ендирди. 1755-ъи илдя Кантын «Цмуми тябият тарихи вя сяма нязяриййяси» ясяри чыхды. Илк тякан мясяляси арадан галдырылды: Йер вя бцтцн эцняш системи заман дахилиндя ямяля эялмиш бир шей кими мейдана чыхды. Тябиятшцнасларын бюйцк чохлуьу тяфяккцря гаршы нифрят бяслямясяйди,–Нйутон буну: физика, метафизикадан юзцнц эюзля!32–дейя хябярдарлыг шяклиндя ифадя етмишди.–Кантын тякъя бу дащийаня кяшфиндян еля нятиъяляр чыхармалы олардылар ки, бу нятиъяляр онлары долама йолларда арасы кясилмядян долашмагдан гуртарарды вя йанлыш йолда сярф олунан кцлли мигдар вахт вя ямяйя гянаят едилмиш оларды. Ахы Кантын кяшфиндя бцтцн эяляъяк ирялилямянин башланьыъ нюгтяси верилмишди. Яэяр Йер ямяля эялмиш бир шей идися, онда онун индики эеоложи, ъоьрафи, иглим вязиййяти, Йер цзцндяки биткиляр вя щейванлар да бир заман ямяля эялмиш бир шей олмалы иди вя Йерин йалныз мякан дахилиндя, йя'ни бир-биринин йанында йерляшмяк шяклиндя дейил, щабеля заман дахилиндя, йя'ни биринин диэяриндян сонра эялмяси шяклиндя дя тарихи олмалы иди. Яэяр бу истигамятдя дярщал вя гятиййятля тядгигат давам етдирилсяйди, тябиятшцнаслыг бу вахта гядяр индики вязиййятиндян хейли артыг ирялилямиш оларды. Даща фялсяфя йахшы ня веря билярди? Арадан узун илляр кечяндян сонра, Лаплас вя Щершел Кантын бу ясяринин мязмунуну инкишаф етдириб даща ятрафлы сурятдя ясасландырдылар, беляликля «небулйар щипотезин» гябул олунмасы цчцн тядриъян шяраит щазырланынъайа гядяр бу ясяр билаваситя нятиъясиз галды. Сонракы кяшфляр она, нящайят, гялябя газандырды; бу кяшфлярдян ян мцщцмляри бунлар иди: сабит улдузларын юз щярякятинин мцяййян едилмяси, дцнйа фязасында мцгавимят эюстярян бир мцщитин мювъуд олдуьунун сцбут едилмяси, дцнйа материйасынын кимйяви ейниййятинин вя Кантын эцман етдийи кюзярмиш думан кцтляляринин мювъуд олдуьунун спектрал тящлил васитяси иля мцяййян едилмяси (Сящифянин кянарында бу гейд вардыр: «Йерин фырланмасына габарманын эюстярдийи лянэидиъи тя'сир дя Кант тяряфиндян кяшф едилиб йалныз инди баша дцшцлмушдцр». Ред.).

Лакин тябиятин садяъя мювъуд олмаг дейил, ямяляэялмя вя мящволма щалында олдуьунун йениъя баша дцшцлмясиня башга бир тяряфдян йардым эюстярилмясяйди, шцбщя етмяк оларды ки, тябиятшцнасларын яксяриййяти Йерин дяйишкянлийи тясяввцрц иля Йер цзцндя йашайан организмлярин дяйишилмязлийи нязяриййяси арасындакы зиддиййяти тезми баша дцшя билярди. Эеолоэийа мейдана эялди вя бир-бириндян сонра ямяля эялиб бир-биринин цстцндя йерляшян эеоложи тябягялярин няинки тякъя мювъуд олдуьуну ашкара чыхартды, щятта бу тябягялярдя галан балыггулагларыны вя юлцб эетмиш щейван скелетлярини, инди даща мювъуд олмайан битки эювдялярини, йарпаг вя мейвялярини дя тапды. Ъясарятля е'тираф етмяк лазым эялирди ки, цмумиййятля вя бцтювлцкдя эютцрцлян тякъя Йерин дейил, щабеля онун индики сятщинин вя бурада йашайан битки вя щейванларын да заман дахилиндя тарихи вардыр. Буну яввялляр хейли щявяссиз гябул еддрдиляр. Йердя баш верян ингилаблар щаггында Кцвйенин нязяриййяси сюздя ингилаби, ишдя ися мцртяъе бир нязяриййя иди. Бу нязяриййя аллащын каинаты бир дяфядя йаратдыьы фикри явязиня, онун бир нечя дяфя тякрар йарадылдыьыны иряли сцрцр вя мюъцзядян тябият цчцн мцщцм бир амил дцзялдирди. Йалныз Лайел йарадыъынын шылтаглыьы нятиъяси олараг, бирдян-биря баш верян ингилаблары Йерин йаваш-йаваш дяйишилмясинин тядриъи тя'сири иля явяз едяряк, эеолоэийайа саьлам дцшцнъя дахил етди (Лайел бахышынын–щяр щалда онун илк шяклиндя–нюгсаны ондан ибарят иди ки, бу бахыша эюря, Йер цзцндя тя'сир эюстярян гцввяляр щям кейфиййятъя, щям дя кямиййятъя даими щесаб олунурду. Бу бахыша эюря Йер сойумур, Йер мцяййян бир истигамятдя инкишаф етмир, садяъя олараг тясадцфи, рабитясиз шякилдя дяйишилир.).

Лайел нязяриййяси цзви нювлярин даимлийи фярзиййяси иля юзцндян яввялки нязяриййялярин щамысындан даща чох бир арайа сыьмыр. Йер сятщинин вя бурадакы бцтцн щяйат шяраитинин тядриъян дяйишилмяси фикри организмлярин тядриъян дяйишилмяси вя дяйишилян мцщитя уйьунлашмасы нязяриййясиня билаваситя эятириб чыхарырды, нювлярин дяйишкянлийи нязяриййясиня эятириб чыхарырды. Лакин ян'яня тякъя католик килсясиндя дейил, тябиятшцнаслыгда да бюйцк бир гцввядир. Лайел юзц узун илляр бойу бу зиддиййяти эюрмцрдц, онун шаэирдляри ися бу ъящятдян ондан да эери галырдылар. Буну йалныз, о заман тябиятшцнаслыгда щюкм сцрян ямяк бюлэцсц иля изащ етмяк олар, зира бу ямяк бюлэцсц цзцндян щяр бир тядгигатчы юзцнцн хцсуси билик сащяси иля аз-чох кифайятлянирди вя анъаг чох аз тядгигатчы тама бцтювлцкдя нязяр салмаг габилиййятини итирмямишди.

Бу заман физика ирялийя доьру чох бюйцк бир аддым атды вя бу аддымын нятиъяляри тябиятшцнаслыьын бу сащясиндя там бир дювр тяшкил едян 1842-ъи илдя демяк олар ейни заманда цч мцхтялиф адам тяряфиндян йекунлашдырылды. Щойлброннда Майер вя Манчестердя Чоул истилийин механики гцнвяйя вя механики гцввянин истилийя чеврилдийини сцбут етдиляр. Истилийин механики еквивалентинин мцяййян едилмяси бу барядяки бцтцн шцбщяляря сон гойду. Ейни заманда пешякар бир тябиятшцнас дейил, инэилис адвокаты олан Гров физикада ялдя едилян айры-айры нятиъяляр цзяриндя садяъя ишлямяк йолу иля сцбут етди ки, физики гцввя адланан гцввялярин щамысы–механики гцввя, истилик, ишыг, електрик, магнетизм вя щятта кимйяви гцввя адланан гцввя дя–мцяййян шяраитдя, гятиййян азалмадан бир-бириня чеврилир вя беляликля Гров физики тядгигат йолу иля Декартын беля бир мцддяасыны бир даща сцбут етди ки, дцнйада мювъуд олан щярякятин мигдары дяйишмяздир. Бунун сайясиндя мцхтялиф физики гуввяляр–физиканын, неъя дейярляр, бу дяйишмяз «нювляри»–материйанын мцхтялиф йолларла бир-бириндян айрылан вя мцяййян ганунлара эюря бир-бириня кечян щярякят формаларына чеврилдиляр. Филан вя филан гядяр физики гцввялярин мювъуд олмасынын тясадцфлийи елмдян кянар едилмяди, зира бунларын гаршылыглы ялагяси вя бир-бириня кечмяси сцбут едилди. Яввялляр астрономийада олдуьу кими, физика да еля бир нятиъяйя эялиб чыхды ки, бу нятиъя щярякят едян материйанын ябяди дювраныны щюкмян елмин сон нятиъяси кмми эюстярирди.



Лавуазийенин вя хцсусян Далтонун вахтындан бяри кимйанын щейрят едиляъяк гядяр сцр'ятля инкишаф етмяси тябият щаггындакы кющня тясяввцрляри башга бир ъящятдян дя пуч едирди. О вахта гядяр йалныз ъанлы организмдя ямяля эялян кимйяви бирляшмялярин гейри-цзви йолла ялдя едилмяси сайясиндя сцбут едилди ки, кимйа ганунларынын гейри-цзви ъисимляр цчцн ня дяряъядя щюкмц варса, цзви ъисимляр цчцн дя ейни дяряъядя щюкмц вардыр, беляликля дя щяля Кантын гябул етдийи беля бир фикир хейли дяряъядя арадан галдырылды ки, эуйа гейри-цзви тябиятля цзви тябият арасында ябяди кечилмяз бир учурум вармыш.

Нящайят, биоложи тядгигат сащясиндя дя кечян ясрин орталарындан е'тибарян мцнтязям сурятдя тяшкил едилян елми сяйащят вя експедисийалар, дцнйанын щяр йериндяки Авропа мцстямлякяляринин бурада йашайан мцтяхяссисляр тяряфиндян даща дцрцст юйрянилмяси, сонра, цмумиййятля палеонтолоэийа, анатомийа вя физиолоэийанын мцвяффягиййятляри, хцсусян микроскопун мцнтязям сурятдя тятбиг едилдийи вя щцъейря кяшф олундуьу замандан е'тибарян бу елм сащяляриндяки мцвяффягиййятляр–бунларын щамысы о гядяр материал топлады ки, мцгайисяли метод (Сящифянин кянарында бу гейд вардыр: «Ембриолоэийа». Ред.) тятбиг етмяк мцмкцн вя ейни заманда зярури олду. Бир тяряфдян, мцгайисяли физики ъоьрафийа сайясиндя мцхтялиф флора вя фауналарын щяйат шяраити мцяййян едилди, диэяр тяряфдян ися мцхтялиф организмляр онларын щомоложи органлары ъящятдян бир-бири иля мцгайися едилди, щям дя тякъя йеткин вязиййятиндя дейил, щабеля бцтцн инкишаф пилляляриндя мцгайися едилди. Бу тядгигат ня гядяр дяриндян вя дягиг апарылырдыса, цзви тябиятин дяйишмяз кими мцяййян едилиб йухарыда тясвир олунан донуг системи тядгигатчынын нязяриндя бир о гядяр чох ярийиб эедирди. Айры-айры битки вя щейван нювляри арасындакы щядляр эетдикъя даща йайьын бир шякил алмагдан башга, щабеля о замана гядяр мювъуд олан бцтцн тяснифаты санки лаьа гойан няштярчя вя пулъуглу33 балыг кими щейванлар да ашкара чыхарылды (Сящифянин кянарында бу гейд вардыр: «Нарвал, щабеля археоптерикс вя и.а.»34. Ред.) вя, нящайят, еля организмляр тапылды ки, онларын щейванлар, йахуд биткиляр аляминя аид олдуьуну сюйлямяк беля мцмкцн дейилди. Палеонтолоэийа салнамясиндяки кясирлярин йери эетдикъя даща чох долдурулараг, щятта ян чох инадедянляри цмумиййятля цзви алямин инкишаф тарихи иля айры-айры орьанизмлярин инкишаф тарихи арасында щейрят едиляъяк паралелизм олдуьуну е'тираф етмяйя вадар едирди, беляликля дя, ботаника вя зоолоэийанын дцшдцйц вя санки эетдикъя даща чох долашыб галдыьы лабиринтдян чыхарылаъаг бир нюв Ариадна йумаьыны верирди. Характерикдир ки, эцняш системинин ябядилийи нязяриййясиня Кантын щцъум етмяси иля, демяк олар, бир заманда К.Ф.Волф 1759-ъу илдя тякамцл нязяриййясини иряли сцряряк, нювлярин даимилийи нязяриййяси цзяриня илк дяфя щцъум етди35. Лакин онун йалныз дащийаня сурятдя яввялъядян сюйлядийи фикир Окен, Ламарк вя Берин ясярляриндя мцяййян бир шякил алды вя там йцз ил сонра, 1859-ъу илдя елмдя Дарвин36 тяряфиндян галибиййятля щяйата кечирилди. Демяк олар ейни бир заманда мцяййян едилди ки, щяля яввялляр бцтцн организмлярин гурулушунда сон тяркиб щиссяляри щесаб едилян протоплазма вя щцъейрянин ибтидаи цзви формалар шяклиндя мцстягил йашадыьы щаллара да тясадцф едилир. Бунун сайясиндя цзви тябиятля гейри-цзви тябият арасындакы учурум минимума ендирилди вя бунунла да организмлярин инкишаф йолу иля ямяля эялдийи нязяриййяси гаршысында дуран ян ъидди чятинликлярдян бири арадан галдырылды. Тябиятя йени бахыш ясас е'тибары иля щазыр иди; мя'лум олду ки, донуб галан щяр шей ахардыр, щярякятсиз олан щяр шей щярякят щалындадыр, ябяди сайылан щяр бир хусуси шей кечиъидир: сцбут олунду ки, бцтцн тябият ябяди бир ахын вя дювран ичярисиндя щярякят едир.

Беляликля биз йеня дя йунан фялсяфясинин бюйцк баниляринин еля бир бахышына гайытмыш олдуг ки, тябиятин ян кичик зярряъикляриндян башламыш ян бюйцк ъисимляря гядяр, кичик дяняляриндян башламыш эцняшляря гядяр, протистлярдян37 башламыш инсана гядяр бцтцн тябият ябяди бир йаранма вя мящволма щалындадыр, арасыкясилмяз ахын, даими щярякят вя дяйишилмя щалындадыр. Арада йалныз бир мцщцм фярг вардыр ки, йунанларда дащийаня фярз едилян шей биздя тяърцбяйя ясасланан ъидди елми тядгигин нятиъяси олмуш, буна эюря дя даща чох мцяййян вя айдын бир шякил алмышдыр. Доьрудур, бу дювранын емпирик йол иля сцбут едилмясиндя щяля кясир вардыр, лакин артыг гяти мцяййян едилянляря нисбятян бу кясир ъцзидир; щям дя бу кясрин йери илбяил даща чох долдурулур. Бу сцбутун айры-айры тяфяррцатында неъя кясир олмайа биляр ки, ян мцщцм билик сащяляри олан улдуз астрономийасы, кимйа вя эеолоэийа бир елм олмаг е'тибары иля чох олса бир ясрдян бяри, физиолоэийада мцгайися методу ися ян чоху 50 илдян бяри мювъуддур вя демяк олар щяр бир щяйат инкишафынын ясас формасы олан щцъейря гырх илдян дя аз бундан габаг кяшф едилмишдир! (Ялйазмасында бу абзас яввялки вя сонракы абзаслардан щоризонтал хятлярля айрылмыш вя цстцня чяпиня хятляр чякилмишдир. Енэелс ялйазмасынын башга ясярлярдя истифадя етдийи щиссяляриндя, адятян, беля хятляр чякирди. Ред.).

Кящкяшанын (аьйолун) ян узаг улдуз щалгалары иля мящдудлашан дцнйа адамызын сайсыз-щесабсыз эцняшляри вя эцняш системляри, гасырьа кими фырланан кюзярмиш газ думанлыгларындан сыхылмаг вя сойумаг нятиъясиндя инкишаф етмишдир; бу думанлыгларын щярякят ганунларыны биз, йягин ки, йалныз бир нечя яср давам едяъяк мцшащидяляр улдузларын юз щярякяти щаггында айдын тясяввцр веряндян сонра кяшф едяъяйик. Эюрцнцр, бу инкишаф щяр йердя ейни сцр'ятля давам етмямишдир. Астрономийа бизим улдуз системимиздя гаранлыг ъисимлярин, тякъя планет ъисимляринин дейил, диэяр гаранлыг ъисимлярин, демяли, сюнмцш эцняшлярин дя (Медлер) мювъуд олдуьуну гябул етмяйя эетдикъя даща чох мяъбур олур; диэяр тяряфдян (Секкинин фикринъя), газ щалында олан думанлы лякялярин бир щиссяси щяля щазыр олмайан эцняшляр шяклиндя бизим улдуз системимизя мянсубдур, бу ися Медлерин иддиа етдийи кими, башга думанлыгларын узаглардакы мцстягил дцнйа адаларындан ибарят олдуьу фикрини истисна етмир; бу дцнйа адаларынын нисби инкишаф дяряъясини ися спектроскоп мцяййян етмялидир.

Лаплас айрыъа бир думан кцтлясиндян эцняш системинин неъя инкишаф етдийини ятрафлы сурятдя вя щяля индийядяк мисли эюрцнмямиш шякилдя эюстярмишдир; сонракы елм онун фикринин эедишини эетдикъя даща чох тясдиг етмишдир.

Бу йолла ямяля эялян айры-айры ъисимлярдя–эцняшлярдя, планетлярдя, пейклярдя–яввялъя материйанын истилик адландырдыьымыз щярякят формасы щюкм сцрцр. Эцняшин щятта индики температуру шяраитиндя елементлярин кимйяви бирляшмяляриндян щеч данышыг ола билмяз; Эцняш цзяриндя бундан сонракы мцшащидяляр бурада истилийин ня дяряъядя електрикя вя йа магнетизмя чеврилдийини эюстяряр; артыг индидян, демяк олар, мцяййян олунмуш щесаб етмяк олар ки, эцняш цзяриндя баш верян механики щярякятляр йалныз истиликля аьырлыг арасындакы тоггушма нятиъясиндя мейдана эялир.

Айры-айры ъисимляр ня гядяр хырда ися, бир о гядяр тез сойуйур. Бизим Ай артыг чохдан сюнцб юлдцйц кими, яввялъя пейкляр, астероидляр, метеорлар сойуйур. Планетляр даща йаваш сойуйур, ян йаваш сойуйан ися мяркязи эцняшдир.

Сойума артдыгъа, бир-бириня чеврилян физики щярякят формаларынын гаршылыглы тя'сири эетдикъя даща чох биринъи плана кечир вя бу щал о вахта кими давам едир ки, нящайят кимйяви йахынлыг юзцнц эюстярмяйя башламаг нюгтясиня эялиб чатыр вя о вахтадяк кимйяви ъящятъя бир-бириня лагейд олан елементляр бир-биринин ардынъа кимйяви ъящятъя бир-бириндян фярглянир, кимйяви хассяляр кясб едир вя бир-бири иля бирляшир. Температурун ашаьы дцшмяси иля бирликдя, бу сойумадан асылы олараг газ щалындакы материйанын бир щиссясинин яввялъя майе, сонра ися щабаля бярк ъисим щалына кечмяси иля бирликдя вя бунун сайясиндя йаранмыш йени шяраитля бирликдя бу бирляшмяляр даим дяйишилир, щям дя температурун ашаьы дцшмяси тякъя щяр бир елементя дейил, щабеля елементлярин щяр бир айрыъа бирляшмясиня дя мцхтялиф тя'сир эюстярир.

Планетдя бярк габыьын ямяля эялмяси вя онун сятщиндя суйун йыьылмаьа башламасы иля, онун мяркязи эюй ъисминдян алдыьы истилийя нисбятян юз истилийинин эетдикъя ящямиййятини итирмяйя башламасы бир вахта дцшцр. Планетин атмосфери мцасир мя'нада метеороложи щадисялярин, онун сятщи ися эеоложи дяйишикликлярин баш вердийи, еля бир сащя олур ки, орада атмосфер йаьынтысы цзцндян мейдана эялян чюкцнтцляр, онун кюзярмиш майе щалындакы дахили нцвясинин хариъиндя тядриъян зяифлямиш тя'сиря нисбятян эетдикъя даща цстцн олур.

Нящайят, температур сятщин, щеч олмазса бюйцк бир щиссясиндя ашаьы дцшцб зцлалын йашайа биляъяйи щядди ашмайанда, башга ялверишли илкин кимйяви шяраит мювъуд олдугда, ъанлы протоплазма ямяля эялир. Бу илкин шяраитин нядян ибарят олдуьуну биз индики заманда щяля билмирик. Бу да тяяъъцблц дейилдир, она эюря ки, зцлалын кимйяви формулу индийядяк щяля мцяййян едилмямишдир вя биз щятта кимйяви ъящятдян ня гядяр мцхтялиф зулали ъисим олдуьуну да щяля билмирик, щям дя она эюря ки, йалныз тягрибян он ил бундан яввял мя'лум олмушдур ки, щеч бир гурулуш формасы олмайан зцлал щяйатын бцтцн мцщцм функсийаларыны: щязм, ифразат, щярякят, йыьышыб бцзцлмяк, гыъыгланмайа гаршы якс-тя’сир, тюряйиб артмаг кими функсийалары йериня йетирир.

Ирялийя доьру йени бир аддым атылмасына имкан верян шяраит йаранана гядяр, беляликля дя, нувя вя габыьын ямяля эялмяси сайясиндя бу формасыз зцлалдан илк щцъейря мейдана эяляня гядяр, бялкя дя, мин илляр кечмишдир. Лакин бу щцъейря иля бирликдя бцтцн цзви алямдя форма ямяля эялмяси цчцн дя ясас йаранмышды. Палеонтолоэийа тарихинин вердийи бцтцн мя'лумата ясасян фярз етмялийик ки, яввялъя сайсыз-щесабсыз щцъейрясиз вя щцъейряли протист нювляри ямяля эялмишдир; протистлярдян бизим зяманямизя гядяр йалныз «Еозоон ъанаденсе»38 галмышдыр, щям дя бунлардан бя'зиляри тядриъян фяргляниб илк биткиляри, диэярляри ися илк щейванлары ямяля эятирмишдир. Илк щейванлардан ися, башлыъа олараг сонракы фяргляниб айрылма йолу иля сайсыз-щесабсыз щейванат синифляри, дястя, фясиля, ъинс вя нювляри инкишаф етмишдир, нящайят, синир системинин тамамиля инкишаф етдийи бир форма, йя'ни онурьалылар мейдана эялмиш вя ян ахырда йеня дя бунлардан еля бир онурьалы ямяля эялмишдир ки, инсан адланан бу онурьалыда тябият юзц юзцнц дярк едир.

Щям дя инсан, йалныз фярди мя'нада, йя'ни тякъя бир йумурта щцъейрядян тябиятин ямяля эятиря билдийи ян мцряккяб организмя гядяр инкишаф етмяк йолу иля дейил, щабеля тарихи мя'нада да фяргляниб айрылма йолу иля мейдана эялир. Мин илляр бойу давам едян мцбаризядян сонра, нящайят, ял айагдан фяргляндикдя вя дик йериш мейдана чыхдыгда инсан меймундан айрылды, беляликля дя айдын нитгин инкишафы цчцн вя бейнин эцълц инкишаф етмяси цчцн ясас йаранмыш олду вя бунун сайясиндя о замандан е'тибарян инсанла меймун арасында кечилмяз бир учурум ямяля эялди. Ялин ихтисаслашмасы алятин ямяля эялмяси демякдир, алят ися спесифик инсан фяалиййяти демякдир, инсанын тябиятя якс-тя’сир эюстяриб ону дяйишдирмяси, йя'ни истещсал демякдир. Мящдуд мя'нада эютцрцлдцкдя щейванларын да алятляри вардыр, лакин бу алятляр щейванларын йалныз юз бядян цзвляри шяклиндядир: гарышга, ары, гундуз; щейванлар да истещсал едирляр, лакин ятраф тябиятя онларын истещсал ъящятдян эюстярдийи тя'сир тябият гаршысында сыфыра бярабярдир. Йалныз инсан тябиятя из бурахаъаг дяряъядя тя'сир эюстяря билмишдир: инсан мцхтялиф битки вя щейван нювляринин йерини дяйишдирмякдян башга, юз йашадыьы йерин хариъи эюрцнцшцнц вя иглимини дя дяйишдирмиш, щятта битки вя щейванларын юзцнц дя о дяряъядя дяйишдирмишдир ки, инсан фяалиййятинин нятиъяляри йалныз Йер кцрясинин тамамиля юлцб эетмяси иля бирликдя арадан галха биляр. Щям дя инсан буна щяр шейдян яввял вя башлыъа олараг юз яли васитяси иля наил олмушдур. Щятта индийядяк тябияти дяйишдирмяк цчцн инсанын ян гцдрятли аляти сайылан бухар машыны да сон нятиъядя, мящз бир алят олмаг е'тибары иля ялин фяалиййятиня ясасланыр. Лакин ялин инкишафы иля бярабяр баш да аддымба-аддым инкишаф едиб шцур ямяля эялмиш, яввялъя айры-айры файдалы ямяли нятиъялярин шяраити баша дцшцлмцш, сонра ися, бунун ясасында, даща ялверишли шяраитдя олан халглар бу файдалы нятиъяляр цчцн шярт олан тябият ганунларыны баша дцшмцшляр. Тябият ганунларынын эетдикъя даща сцр'ятля дярк олунмасы иля бирликдя ися тябиятя якс-тя’сир эюстярмяк васитяляри дя артмышдыр; яэяр ял иля бирликдя вя онунла йанашы олараг, гисмян дя ялин сайясиндя инсан бейни дя мцвафиг сурятдя инкишаф етмясяйди, инсанлар тякъя ял васитяси иля щеч бир заман бухар машыны йарада билмяздиляр.

Инсанла бирликдя биз тарих сащясиня гядям гойуруг. Щейванларын да тарихи вардыр, йя'ни юз мяншяйи вя тядриъян индики вязиййятляриня гядяр инкишафы тарихи вардыр. Лакин онлар бу тарихин пассив обйектляридир; щям дя юзляри бу тарихдя хябярляри вя арзулары олмадан иштирак едирляр. Инсанлар ися, яксиня, сюзцн дар мя'насында щейванлардан ня гядяр чох узаглашырларса, бир о гядяр чох юз тарихлярини юзляри шцурлу сурятдя йарадырлар вя ирялиъядян нязярдя тутулмайан нятиъялярин, нязарят алтында олмайан гцввялярин бу тарихя тя'сири бир о гядяр азалыр, тарихи нятиъя яввялъядян мцяййян едилмиш мягсядя бир о гядяр дцрцст уйьун эялир. Лакин биз бяшяр тарихиня, щятта зяманямизин ян чох инкишаф етмиш халгларынын тарихиня бу мигйасла йанашсаг, эюрярик ки, бурада гаршыйа гойулан мягсядля ялдя едилян нятиъяляр арасында щяля дя чох бюйцк уйьунсузлуг вардыр, ирялиъядян нязярдя тутулмайан нятиъяляр йеня дя цстцнлцк тяшкил едир, нязарят алтында олмайан гцввяляр планла щярякятя эятирилян гцввяляря нисбятян хейли эцълцдцр. Щям дя ня гядяр ки, инсанларын ян мцщцм тарихи фяалиййяти, онлары щейван вязиййятиндян инсан вязиййятиня йцксялдян, онларын бцтцн башга фяалиййят нювляринин мадди ясасыны тяшкил едян фяалиййят–инсалларын йашайыш тялябатыны юдямялн олан истещсал, йя'ни бизим зяманямиздя иътимаи истещсал–нязарят алтында олмайан гцввялярин инсанлар тяряфиндян нязярдя тутулмайан тя'сиринин кортябии щярякятиня хцсусиля табедир вя ня гядяр ки, арзу едилян мягсяд бурада йалныз бир истисна олараг ялдя едилир, ян чох щалларда ися буна тамамиля якс олан нятиъяляр мейдана эялир,–башга ъцр ола да билмяз. Ян габагъыл сянайе юлкяляриндя биз тябият гцввялярини юзцмцзя табе етмиш вя инсанын хидмятиня вермишик; бунун сайясиндя биз истещсалы щядсиз дяряъядя артырмышыг, беля ки, инди бир ушаг яввялляр йцз няфяр йашлы адамын истещсал етдийиндян даща чох истещсал едир. Бяс истещсалын беля артмасынын нятиъяляри нядян ибарятдир? Щяддян артыг ямяк вя кцтлялярин йохсуллуьу артыр вя щяр он илдян бир бюйцк бир ифлас баш верир. Дарвин, игтисадчыларын ян бюйцк тарихи бир наилиййят кими тя'рифлядийи азад рягабятин, йашамаг уьрундакы мцбаризянин щейванлар аляминдя нормал бир щал олдуьуну сцбут едяркян инсанлара, хцсусян юз щямйерлиляриня ня гядяр аъы бир сатира йаздыьыны щеч эцман етмямишди. Цмумиййятля истещсал инсанлары башга щейванлардан спесифик биоложи ъящятдян йцксяйя галдырдыьы кими, йалныз иътимаи истещсалын шцурлу сурятдя тяшкили, планлы истещсал вя планлы бюлэц онлары иътимаи ъящятдян дя йцксялдя биляр. Тарихи инкишаф иътимаи истещсалын бу ъцр тяшкилини эцндян-эцня даща зярури едир вя эцндян-эцня онун цчцн даща чох имкан йарадыр. Йени тарихи дювр бу замандан башланаъаг вя бу дюврдя инсанлар юзляри, инсанларла бирликдя ися онларын бцтцн фяалиййят сащяляри, хцсусян тябиятшцнаслыг еля мцвяффягиййятляр газанаъагдыр ки, индийядяк эюрцлян ишлярин щамысыны тамамиля кюлэядя бурахаъагдыр.

Лакин «мейдана эялян щяр шей мящв олмалыдыр» (Эюте. «Фауст», I щисся, цчцнъц сящня («Фаустун кабинети»). Ред.). Арадан бялкя дя, милйонларла ил кечяъяк, йцз минлярля инсан нясли тюряйиб мящв олаъаг, лакин еля бир заман гятиййятля эялир ки, эцняшин тцкянмякдя олан истилийи гцтблярдян эялян бузу даща яридя билмяйяъяк, екватор ятрафында эетдикъя даща чох топлашан бяшяриййят йашамаг цчцн лазым олан истилийи даща орада да тапа билмяйяъяк, цзви щяйатын сон изи тядриъян йох олаъаг вя Ай кими сойумуш юлц бир кцря олан Йер артыг юлц эцняш ятрафында эетдикъя даща гыса орбитляр цзря дярин бир зцлмят ичярисиндя фырланаъаг вя, нящайят, онун цзяриня дцшяъякдир. Бя'зи планетляр бу агибятя Йердян яввял, башгалары ися сонра уьрайаъаг; ащянэдар тяркиб щиссяляриня парчаланмыш, ишыглы вя исти эцняш системи явязиндя дцнйа фязасында юзцнцн тянща йолу иля щярякят едян сойуг вя юлц бир кцря галаъагдыр. Бизим эцняш системимизя цз веряъяк бу агибят эеъ-тез бизим дцнйа адамызын бцтцн башга системляриня дя цз вермялидир, бцтцн башга сайсыз-щесабсыз дцнйа адалары системляриня дя цз вермялидир, щятта еля дцнйа адаларына да цз вермялидир ки, онларын ишыьы, Йер цзцндя ишыьы эюря билян инсан эюзц мювъуд оланадяк щеч бир заман эялиб Йеря чатмайаъагдыр.

Бяс беля бир эцняш системи юз щяйат йолуну баша чатдырандан вя сону олан щяр шей кими юлцб эедяндян сонра ня олаъаг? Эцняшин мейити уъсуз-буъагсыз фязада бир мейит кими даим щярякятми едяъяк, яввялляр, сонсуз дяряъя мцхтялиф шякилдя бир-бириндян фяргляниб айрылан бцтцн тябият гцввяляри щямишялик дюнцб йеэаня щярякят формасына, йя'ни ъазибя гцввясинями чевриляъяк?

«Йохса»–Секкинин суал етдийи кими (сящ. 810),–«тябиятдя юлц сиетеми яввялки кюзярмиш думанлыг щалына гайтармаьа гадир олан, ону тязядян йени бир щяйата сювг едя биляъяк гцввяляр вардыр? Биз буну билмирик».

Ялбяття, биз буну бир мя'нада билмирик, 2x2 = 4 олдуьуну вя йа материйа ъазибясинин мясафя квадратына уйьун олараг артдыьы вя яксилдийини билдийимиз мя'нада билмирик. Лакин тябиятя олан бахышларыны мцмкцн гядяр ващид вя ащянэдар бир там щалында бирляшдирян вя зяманямиздя ян сятщи аьыла малик емпирик цчцн дя щюкмян зярури олан нязяри тябиятшцнаслыгда биз чох заман щеч дя там мя'лум олмайан кямиййятлярдян истифадя етмяли олуруг, буна эюря дя щяр заман фикир ардыъыллыьы щяля кифайят гядяр олмайан биликлярин ирялилямясиня кюмяк етмяли олмушдур. Мцасир тябияггшцнаслыг щярякятин мящв едилмязлийи мцддяасыны фялсяфядян яхз етмяли олмушдур; бу мцддяа олмадан, тябиятшцнаслыг инди даща мювъуд ола билмяз. Лакин материйанын щярякяти йалныз кобуд механики щярякятдян, йалныз йердяйишмядян ибарят дейилдир; материйанын щярякяти истилик вя ишыгдыр, електрик вя магнит эярэинлийидир, кимйяви бирляшмя вя парчаланмадыр, щяйат вя, нящайят, шцурдур. Дуруб демяк ки, материйа бцтцн сонсуз варлыьы ярзиндя биръя дяфя–о да юз варлыьынын ябядилийиня нисбятян анъаг бир ан ичиндя–юз щярякятини фяргляндириб айырмаг вя, беляликля, бу щярякятин бцтцн рянэарянэлийини ашкара чыхармаг имканына малик олмушдур, бундан яввял вя сонра ися щямишя анъаг садяъя йердяйишмя иля мящдудлашмышдыр,–дуруб беля демяк, материйанын юлян вя щярякятин кечиъи бир шей олдуьуну иддиа етмяк демякдир. Щярякятин мящв едилмязлийини тякъя кямиййят мя'насында дейил, щабеля кейфиййят мя'насында да баша дцшмяк лазымдыр. Материйанын халис механики йердяйишмяси юзцндя ялверишли шяраитдя истилийя, електрикя, кимйяви тя'сиря, щяйата чеврилмяк имканыны ещтива ется дя, юз-юзцндян бу шяраити доьура билмяз,–беля бир материйа юз щярякятиндя мцяййян ъящятдян гцсурлу оларды. Юзцня хас олан мцхтялиф формалара чеврилмак габилиййятини итирян бир щярякят, щярчянд щяля «дйнамис»я (имкана. Ред.) маликдир, лакин «енерэеиа»йа (эерчяклийя. Ред.) даща малик дейилдир, беляликля, гисмян мящв едилмишдир. Лакин бунларын щеч бири мцмкцн дейилдир.

Щяр щалда бир шей шцбщясиздир: бир заманлар бизим дцнйа адамызын материйасы о гядяр чох щярякяти истилийя чевирмишдир ки,–биз щяля дя мящз ня ъцр щярякяти чевирдийини билмирик,–бурадан, азы (Медлеря эюря ) 20 милйон улдуза малик эцняш системляри ямяля эяля билмишдир вя бу системлярин тядриъян юлцб эедяъяйи ейни дяряъядя шцбщясиздир. Бу чеврилмя неъя баш вермишдир? Эцняш системимизин эяляъякдяки «ъапут мортуум»унун (щярфиййян: юлц баш; мяъази мя'нада: юлц галыглар, кюзярмядян, кимйяви рсаксийадан сонракы туллантылар вя и.а.; бурада сюнмцш эцняш вя онун цзяриня дцшмцш щяйатдан мящрум планетляр нязярдя тутулур. Ред.) бир заман йени-йени эцняш системляри цчцн йенидян хаммала чеврилиб-чеврилмяйяъяйини кешиш Секки билмядийи кими биз дя бу чеврилмянин неъя баш вердийини билмирик. Лакин биз бурада йа йараданын кюмяйиня ял атмалы, йа да беля бир нятиъя чыхармалыйыг ки, бизим дцнйа эцняш системляри цчцн лазым олан кюзярмиш хаммал тябии йолла, щярякятин чеврилмяляри йолу иля ямяля эялмишдир, щямин чеврилмяляр щярякят едян материйайа тябиятян хасдыр вя, демяли, материйа бу чеврилмялярин шяраитини милйон-милйон иллярдян сонра да олса, аз-чох тясадцф шяклиндя, лакин тясадцфя дя дахилян хас олан зярурятля йенидян йаратмалыдыр.

Беля бир чеврилмянин мцмкцн олдуьуну инди эетдикъя даща чох гябул етмяйя башлайырлар. Беля бир ягидяйя эялирляр ки, сяма ъисимляринин сон агибяти бир-биринин цзяриня дцшмякдир, щям дя беля тоггушмалар заманы ямяля эялмяли олан истилийин мигдарыны да щесаблайырлар. Йени улдузларын бирдян-биря мейдана эялмясиня вя чохдан мя'лум олан улдузларын парлаглыьынын йеня дя бирдян-биря артмасына, астрономийанын бизя мя'лумат вердийи бу щадисяляря бу ъцр тоггушмаларын сябяб олдуьу ян асан йолла изащ едилир. Щям дя нязярдя тутмаг лазымдыр ки, бизим планет групумузун эцняш ятрафында фырланмасындан вя бизим эцняшин дцнйа адамыз дахилиндя щярякят етмясиндян башга, бцтцн дцнйа адамыз да башга дцнйа адалары иля мцвяггяти нисби мцвазинят щалында олараг, дцнйа фязасында щярякят едир, зира щятта сярбяст учан ъисимлярин нисби мцвазиняти дя йалныз бир-бириндян гаршылыглы асылы олан щярякят дахилиндя мювъуд ола биляр; бундан ялавя, бя'зиляри фярз едирляр ки, дцнйа фязасынын щяр йериндя температур бир-биринин ейни дейилдир. Нящайят, биз билирик ки, ъцзи бир щиссяси истисна олмагла, дцнйа адамызын сайсыз-щесабсыз эцняшляринин истилийи, дцнйа фязасынын температуруну, щеч олмазса, Селси дяряъясинин милйонда бири гядяр артырмаьа ябяс йеря чалышараг фязада итиб эедир. Бяс бу чох бюйцк мигдар истилик ня олур? Бу истилик дцнйа фязасыны гыздырмаг истяркян щямишялик йох олуб эедирми, дцнйа фязасыны он вя йа даща, чох сыфырла башланан онлуг кясрин ифадя етдийи ъцзи дяряъядя гыздырмыш олмаг фактында даща ямяли ъящятдян дейил, йалныз нязяри ъящятдян сахланылырмы? Бу фярзиййя щярякятин мящведилмязлийини инкар едир; бу фярзиййя ону мцмкцн щесаб едир ки, бцтцн мювъуд олан механики щярякят сяма ъисимляринин ардыъыл сурятдя бир-биринин цзяриня дцшмяси йолу иля истилийя чевриляъяк, бу истилик шцаланыб дцнйа фязасына йайылаъаг вя бунун нятиъясиндя, «гцввянин мящведилмязлийиня» бахмайараг, цмумиййятля щяр бир щярякят кясиля биляъякдир. (Йери эялмишкян бурада щярякятин мящведилмязлийи ифадяси явязиня ишлядилян: гцввянин мящведилмязлийи ифадясинин ня гядяр йерсиз олдуьу ашкара чыхыр). Беляликля, биз, бу нятиъяйя эялирик ки, шцаланыб дцнйа фязасына йайылан истилик мцяййян бир йолла,–бу йолу мцяййян етмяк эяляъякдя бир заман тябиятшцнаслыьын вязифяси олаъаг,–башга бир щярякят формасына чеврилмяк вя бу щярякят формасында йенидян бир йеря топланыб актив фяалиййятя башламаг имканына малик олмалыдыр. Беляликля дя, юлцб эетмиш эцняшлярин йенидян кюзярмиш думанлыьа чевриляъяйини гябул етмяк йолунда дуран башлыъа чятинликляр арадан галхыр.

Щям дя, сонсуз заман дахилиндя алямлярин бир-бирини даим тякрар олунан ардыъыллыгла явяз етмяси, сонсуз фязада сайсыз-щесабсыз алямлярин ейни заманда мювъуд олдуьуну йалныз мянтиги сурятдя тамамлайыр: бу мцддяанын щюкмян зярури олдуьуну щятта йанки Дрейперин нязяриййяйя зидд олан бейни дя е'тираф етмяйя мяъбур олмушдур («Сонсуз фязада алямлярин чохлуьу сонсуз заман дахилиндя алямлярин бир-бирини ардыъыллыгла явяз етмяси тясяввцрцня эятириб чыхарыр» (Дрейпер, «Ягли инкишаф тарихи», II ъилд, сящ. [325])).

Материйанын щярякят етдийи ябяди дювран бундан ибарятдир,–бу дювран юз йолуну йалныз еля бир заман ярзиндя баша чатдырыр ки, ону юлчмяк цчцн бизим Йер цзцндяки ил артыг кафи бир юлчц ващиди ола билмяз; бу дювранда ян йцксяк инкишаф заманынын, цзви щяйат заманынын вя, даща артыг десяк, юзцнц вя тябияти дярк едян мювъудатын йашайыш заманынын юлчцсц дя щяйат вя мянлик шцурунун мювъуд олдуьу мяканын юлчцсц кими ъцзидир; бу дювранда материйанын сонлу мювъудиййят формаларындан щяр бири,–фярги йохдур, истяр эцняш вя йа думанлыг олсун, истяр айрыъа бир щейван вя йа щейван нювц олсун, истярся кимйяви бирляшмя вя йа парчаланма олсун,–ейни дяряъядя кечиъидир вя, орада даим дяйишилян, даим щярякят едян материйадан вя онун щярякят вя дяйишилмя ганунларындан башга щеч бир шей ябяди дейилдир. Лакин бу дювран заман вя мякан дахилиндя ня гядяр тез-тез вя ня гядяр амансызлыгла баш верирся-версин, нечя милйонларла эцняш вя йер кцряси йараныб мящв олурса олсун; мцяййян бир эцняш системиндя вя йалныз бир планетдя цзви щяйат цчцн лазым олан шяраит йаранаъаьы заманадяк ня гядяр узун бир вахт кечирся кечсин; сайсыз-щесабсыз цзви мювъудат ичярисиндян дцшцня билян бейня малик щейванлар инкишаф едяъяйи заманадяк ня гядяр сайсыз-щесабсыз цзви мювъудат ямяля эялиб мящв олурса олсун, онлар да юз щяйаты цчцн гыса бир муддятдя ялверишли шяраит тапандан сонра йеня дя рящмсизликля гырылыб эетсин,–биз яминик ки, материйа юзцнцн бцтцн чеврилмяляриндя щямишя ейни иля галыр, онун атрибутларЫндан щеч бири щеч бир заман итиб эедя билмяз вя буна эюря дя материйа Йер цзцндяки ян йцксяк мящсулуну,–йя'ни дцшцнян рущу бир заман ня гядяр амансыз зярурятля гыраъагдырса, башга бир заман, башга бир йердя ейни дяряъядя зярури олараг йенидян йаратмалы олаъагдыр.



Ф.Енэелс 1875–1876 иллярдя йазмышдыр.

Илк дяфя алман вя рус дилляриндя «Маркс вя Енэелсин архиви»ндя чап едилмишдир, II китаб, 1925-ъи ил.


Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   40




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет