Азярбайъан дювлят няшриййаты


СОСИАЛИЗМИН УТОПИЙАДАН ЕЛМЯ ДОЬРУ ИНКИШАФЫ



бет7/40
Дата07.07.2016
өлшемі4.29 Mb.
#183078
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   40
СОСИАЛИЗМИН УТОПИЙАДАН ЕЛМЯ ДОЬРУ ИНКИШАФЫ

I

Муасир сосиализм юз мязмуну е'тибары иля щяр шейдян яввял, бир тяряфдян, щазыркы ъямиййятдя варлыларла йохсуллар, капиталистлярля муздлу фящляляр арасында щюкм сцрян синфн яксликляри вя о бири тяряфдян ися, истещсалда щюкм сцрян щяръ-мярълийи мцшащидя етмяйин нятиъясидир. Лакин юз нязяри формасы ъящятдян о яввялъя йалныз, XVIII ясрин бюйцк франсыз маарифчиляринин иряли сцрдцкляри принсиплярин сонракы вя бир нюв даща ардыъыл инкишафы шяклиндя мейдана чыхыр. Сосиализмин кюкляри мадди игтисади фактларын чох дяринликляриндя олса да, щяр бир йени нязяриййя кими о да, щяр шейдян яввял, юзцндян габаг топланмыш олан идейа материалына ясасланмалы иди.

Франсада, йахынлашмагда олан ингилаб цчцн аьыллары маарифляндирян бюйцк адамларын юзляри дя сон дяряъя ингилаби тярздя щярякят едирдиляр. Онлар неъя олурса олсун щеч бир хариъи авторитети гябул етмирдиляр. Дин, тябиятин анлашылмасы, ъямиййят, дювлят гурулушу–щяр шей ян амансыз бир сурятдя тянгид едилирди; щяр шей яглин диваны гаршысында дурмалы, йа мювъудлуьуна щагг газандырмалы, йа да ондан ял чякмяли иди. Дцшцнян аьыл мювъуд олан щяр шейин йеэаня ме'йары олмушду. Бу еля бир заман иди ки, Щеэелин дедийи кими, дцнйа башы цстя гойулмушду (Франса ингилабы щаггында, эюр Щеэел ня дейир: «Щцгуг фикри, щцгуг анлайышы дярщал юзцнц е'тираф етдирди, щцгугсузлуьун лахламыш дайаглары она щеч бир мцгавимят эюстяря билмяди. Щцгуг фикри конститусийанын ясасыны тяшкил етди вя инди щяр шей она ясасланмалыдыр. Эюйдя эцняшин ишыг сачдыьы вя планетлярин онун ятрафында щярляндийи замандан бяри инсанын башы цстя дурмасы, йя'ни фикря ясасланмасы вя эерчяклийи фикря уйьун шякилдя гурмасы эюрцнмямишди. Илк дяфя Анаксагор демишди ки, дцнйаны Nцс, аьыл идаря едир, лакин йалныз инди инсан илк дяфя олараг е'тираф етди ки, фикир мя'няви эерчяклийи идаря етмялидир. Бу, эцняшин язямятли бир доьулушу иди. Бцтцн дцшцнян вцъудлар йени дюврцн башланмасыны севинъля алгышлады. Бу заман мющтяшям бир вяъд щюкм сцрцрдц, бцтцн алями рущ йцксяклийи бцрцмцшдц, санки илк дяфя илащи башланьыъ дцнйа иля барышмышды» (Щеэел, «Тарих фялсяфяси», 1840, сящ. 535).–Мярщум профессор Щеэелин, иътимаи дайаглары йыхыб даьыдан беля бир тящлцкяли тя'лиминя гаршы сосиалистляр щаггындакы гануну23, нящайят, ишя салмаг вахты дейилми?), яввялъя о мя'нада ки, инсан аьлы вя онун юз тяфяккцрц васитяси иля ашкара чыхардыьы мцддяалар тяляб едирди ки, бунлар бцтцн инсан щярякятляринин вя иътимаи мцнасибятлярин ясасы щесаб олунсун; сонра ися щямчинин даща эениш беля бир мя'нада ки, бу мцддяалара зидд олан эерчяклик фе'лян башдан-айаьа алт-цст едилмишди. Бцтцн яввялки ъямиййят вя Дювлят формалары, бцтцн ян'яняви тясяввцрляр ягля зидд щесаб едилмишди вя дяйярсиз кющня бир шей кими кянара атылмышды, бу вахта гядяр дцнйа йалныз хцрафаты ялдя рящбяр тутмушду вя бцтцн кечмиш йалныз тяяссцфя вя нифрятя лайигдир. Инди биринъи дяфя юлараг эцняш доьмуш, ягл сялтяняти башланмышдыр вя бу замандан е'тибарян мювщумат вя ядалятсизлийин, имтийазларын вя зцлмцн йерини ябяди щягигят, ябяди ядалят, тябиятин юзцндян доьан бярабярлик вя инсанын айрылмаз щцгуглары тутмалыдыр.

Инди биз билирик ки, бу ягл сялтяняти буржуазийанын идеализя едилмиш сялтянятиндян башга бир шей дейилди, ябяди ядалят буржуа ядлиййяси шяклиндя щяйата кечирилди, бярабярлик ганун гаршысында буржуа-бярабярлийиндян ибарят олду, инсанын ян мцщцм щцгугларындан биринин ися... буржуа мцлкиййяти олдуьу е'лан едилди. Ягля ясасланан дювлят,–Руссонун иътимаи мцгавиляси;–ишдя анъаг буржуа демократик республикасы олду вя анъаг бундан ибарят ола билярди. XVIII ясрин бюйцк мцтяфяккирляри, щабеля онларын бцтцн сяляфляри юз дюврляринин гойдуьу чярчивядян кянара чыха билмядиляр.

Лакин феодал задяэанларла бцтцн галан ъямиййятин нцмайяндяси кими чыхыш едян буржуазийа арасындакы яксликля йанашы олараг, бир дя истисмарчыларла истисмар олунанлар, варлы мцфтяхорларла зящмяткеш йохсуллар арасында цмуми якслик дя вар иди. Мящз бу ъящят буржуазийа нцмайяндяляриня, айрыъа бир синфин нцмайяндяси дейил, бцтцн мязлум бяшяриййятин нцмайяндяси ролунда чыхыш етмяк имканы вермишди. Бундан ялавя, буржуазийа мейдана эялян андан е'тибарян онун юз якслийи дя мейдана эялмишдир: муздлу фящляляр олмадан капиталистляр йашайа билмязляр вя орта ясрлярдяки сех устасы мцасир буржуайа чеврилдийи кими, сехдяки уста ялалтысы вя сехдян кянардакы эцнямуздчу да пролетарлара чеврилдиляр. Цмумиййятля вя бцтювлукдя буржуазийа, задяэанлара гаршы мцбаризядя юзцнц о заманын мцхтялиф зящмяткеш синифляри мянафейинин дя нцмайяндяси щесаб етмякдя мцяййян дяряъя щаглы олса да, бунунла беля щяр бир бюйцк буржуа щярякаты заманы мцасир пролетариатын аз-чох инкишаф етмиш сяляфи олан синфин мцстягил чыхышлары олурду. Алманийада Реформасийа вя Кяндли мцщарибяляри заманы анабаптистляр95 вя Томас Мцнсер щярякаты, бюйцк Инэилтяря ингилабы заманы левеллерляр96 щярякаты, бюйцк Франса ингилабы заманы Бабеф щярякаты беля бир щярякат олмушдур. Щяля йетишмямиш олан синфин бу силащлы ингилаби цсйанлары нязяриййя сащясиндя дя мцвафиг чыхышларла мцшайият олурду; мясялян, XVI вя XVII ясрлярдя идеал иътимаи гурулушун утопик тясвирляри97, XVIII ясрдя ися ачыг коммунизм нязяриййяляри (Морелли вя Мобли) бу гябилдян иди. Бярабярлик тяляби даща сийаси щцгуглар сащяси иля мящдудлашмырды, щяр бир айрыъа шяхсин иътимаи вязиййятиня дя шамил едилирди; йалныз синфи имтийазлары дейил, синфи фярглярин юзцнц дя мящв етмяйин зярури олдуьу сцбут едилирди. Щяр ъцр щяйат зювгцнц гадаьан едян сярт аскет, Спарта коммунизми йени тя'лимин илк тязащцр формасы иди. Сонра дцнйайа цч бюйцк утопист эялди: бунлардан бири Сен-Симондур ки, онда пролетар мясляки иля йанашы буржуа мясляки дя щяля мцяййян ящямиййятини сахламышды, о бириляри ися Фурйе вя Оуендир. Оуен ян чох инкишаф етмиш капиталист истещсалы юлкясиндя вя бу истещсал цсулунун доьурдуьу яксликлярин тя'сири алтында, синфи фяргляри арадан галдырмаг цчцн, франсыз материализминя билаваситя йахынлашан бир систем шяклиндя бир сыра тяклифляр щазырламышды.

Бунларын щяр цчцнцн цмуми ъящяти ондан ибарятдир ки, онлар артыг о заман тарихян йаранмыш олан пролетариатын мянафейинин тямсилъиси кими щярякят етмирляр. Маарифчиляр кими, онлар да биринъи нювбядя мцяййян бир иътимаи синфи дейил, бирдян-биря бцтцн бяшяриййяти азад етмяк истяйирляр. Маарифчиляр кими, онлар да ягл вя ябяди ядалят сялтяняти гурмаг истяйирляр; лакин онларын истядийи сялтянят иля маарифчилярин истядийи ягл сялтяняти арасында йерля эюй гядяр фярг вардыр. Бу маарифчилярин принсипляриня мувафиг шякилдя гурулан буржуа дцнйасы да аьыла уйьун дейил вя ядалятсиздир, буна эюря дя феодализм вя бцтцн яввялки иътимаи идаря цсуллары кими, о да зибиллийя атылмалыдыр. Бу вахта гядяр щягиги аьыл вя щягиги ядалят йалныз она эюря дцнйада щюкмран олмамышдырки, бунлар щяля лазымынъа баша дцшцлмямишдир. О заман садяъя олараг инди мейдана эялян вя щягигяти дярк етмиш олан дащи инсан йох иди. Бу инсанын инди мейдана эялмяси, щягигятин мящз инди дярк едилмиш олмасы щеч дя цмуми тарихи инкишаф эедишинин зярури нятиъяси дейилдир, лабцд бир щадися дейилдир, анъаг хошбяхт бир тясадцфцдцр. Бу дащи инсан ейниля беш йцз ил буыдан яввял дя доьула билярди вя о заман бяшяриййяти беш яср давам едян йанлыш йолдан, мцбаризя вя мяшяггятлярдян хилас едя билярди.



Биз эюрдцк ки, ингилабы щазырлайан XVIII яср франсыз философлары, мювъуд олан щяр шейин йеэаня щакими олмаг е'тибары иля ягля мцраъият едирдиляр. Онлар ягля уйьун дювлят, ягля уйьун ъямиййят йарадылмасыны тяляб едирдиляр, онлар ябяди ягля зидд ня варса, щамысынын амансызлыгла арадан галдырылмасыны тяляб едирдиляр. Биз ону да эюрдцк ки, щягигятдя бу ябяди ягл мящз о заман буржуайа чеврилмиш олан ортабаб Бцрэерин йалныз идеализя едилмиш дярракяси иди. Франса ингилабы бу ягляуйьун ъямиййяти вя бу ягляуйьун дювляти щягигятя чевирдикдя ися, йени тя'сисатлар яввялки гурулуша нисбятян ня гядяр сямяряли олсалар да, мцтляг мя'нада щеч дя ягляуйьун тя'сисатлар олмады. Ягляуйьун дювлят тамамиля ифлас олду. Руссонун иътимаи мцгавиляси террор заманы98 щяйата кечди; юз сийаси гцдрятиня олан инамыны итирмиш буржуазийа бу террордан гуртулмаг цчцн яввялъя Директорийанын89 сатгынлыьында, ахырда ися Наполеон истибдадынын ганады алтында ниъат ахтарырды. Вя'д едилян ябяди сцлщ сонсуз ишьалчылыг мцщарибяляри силсилясиня чеврилди. Ягляуйьун ъямиййятин дя бяхти эятирмяди. Варлыларла йохсуллар арасындакы якслик цмуми рифащ шяклиндя щялл олунмаг явязиня, бу якслик цзяриндя бир нюв кюрпц олан сех имтийазларынын вя башга имтийазларын арадан галдырылмасы нятиъясиндя, щабеля бу якслийи бир гядяр йумшалдан кился хейриййячилийинин арадан галдырылмасы нятиъясиндя даща да кяскинляшди. Феодал буховларындан азад олмаг демяк олан «мцлкиййят азадлыьынын» инди ишдя щяйата кечирилмяси, хырда буржуа вя кяндли цчцн ондан ибарят олду ки, бунлар, ири капиталын вя ири торпаг сащиблийинин эцълц рягабяти нятиъясиндя боьулан бу хырда мцлкиййяти мящз щямин магнатлара азад сата билярдиляр; беляликля, бу «азадлыг» хырда буржуа вя кяндлиляр цчцн мцлкиййятдян азад олмаьа чеврилди. Капитализм ясасында сянайенин сцр'ятля инкишаф етмяси нятиъясиндя зящмяткеш кцтлялярин йохсуллуг вя мяшяггятляри ъямиййятин мювъудлуьунун зярури бир шярти олду. Карлейл демишкян, наьд пул эетдикъя даща артыг дяряъядя бу ъямиййяти ялагяляндирян йеэаня ясас олурду. Ъинайятлярин сайы илдян-иля артырды. Кечмишдя нязяря чарпдырмаг цчцн утанмадан эюстярилян, лакин щяля инди дя арадан галдырылмамыш олан феодал гябащятляри щяр щалда щялялик арха сырайа кечирилмишдися, бунларын йериндя, кечмишдя анъаг эизли едилян буржуа гябащятляри бир о гядяр артыг мейдана чыхды. Тиъарят эетдикъя даща артыг бир дяряъядя щийляэярлийя чеврилирди. Ингилаб шцары олараг иряли сцрцлян «гардашлыг» шцары100 рягабят мцбаризясинин доьурдуьу щийлябазлыг вя щясяд шяклиндя щяйата кечмишди. Зоракылыг йолу иля олан зцлмцн йерини рцшвят тутду, гылынъын явязиня ися иътимаи щакимиййятин башлыъа васитяси пул олду. Биринъи эеъя щцгугу феодаллардан буржуа-фабрикчиляря кечмишди. Фащишялик мисли эюрцнмямиш дяряъядя артмышды. Щятта ниэащ юзц, кечмишдяки кими, фащишялийин гануна салынмыш бир шякли, онун рясми пярдяси олараг галырды вя щяля цстялик, ярля арвад арасындакы сядагят тез-тез позулурду. Бир сюзля, «яглин гялябяси» нятиъясиндя гурулан иътимаи вя сийаси тя'сисатлар, маарифчилярин эюзял вя'дляринин аъы мя'йуслуг доьуран ейбяъяр бир шякли олду. Йалныз бу мя'йуслуьу гейд едя биляъяк адамлар чатмырды; бу адамлар ися йени ясрин яввялляриндя мейдана эялди. 1802-ъи илдя Сен-Симонун «Ъеневря мяктублары» чыхды; 1808-ъи илдя Фурйенин илк ясяри няшр олунду, щярчянд онун нязяриййясинин ясасы щяля 1799-ъу илдя гойулмушду; 1800-ъц ил йанварын 1-дя Роберт Оуен Нйу-Ланаркы101 идаря етмяйи ющдясиня эютцрдц.

Лакин о заманлар капиталист истещсал цсулу вя онунла бярабяр буржуазийа иля пролетариат арасындакы якслик щяля чох аз инкишаф етмишди. Инэилтярядя йениъя мейдана эялян ири сянайе Франсада щяля мя'лум дейилди. Щалбуки йалныз ири сянайе, бир тяряфдян, истещсал цсулунда чеврилиш йарадылмасыны, онун капиталист характеринин арадан галдырылмасыны мяъбури зярурят щалына салан мцнагишяляри инкишаф етдирир,–щям дя тякъя бу ири сянайенин йаратдыьы синифляр арасындакы мцнагишяляри дейил, щабеля онун йаратдыьы мящсулдар гцввялярля мцбадиля формалары арасындакы мцнагишяляри дя инкишаф етдирир; диэяр тяряфдян ися, бу ири сянайе мящз мящсулдар гцввяляри чох бюйцк дяряъядя инкишаф етдирмякля, щямин мцнагишяляри щялл етмяк цчцн васитяляр дя верир. Демяли, яэяр йени иътимаи гурулушдан доьан мцнагишяляр тягрибян 1800-ъц илдя йениъя мейдана эялирдися, о дюврдя бунлары щялл етмяк васитяляри даща аз инкишаф етмишди. Террор заманы Парисин йохсул кцтляляри бир анлыьа щакимиййяти яля алараг, беляликля, буржуа ингилабыны буржуазийанын юз ялейщиня гялябяйя чатдырдыларса да, бунунла онлар йалныз сцбут етдиляр ки, о заманкы мцнасибятляр шярантиндя щямин кцтлялярин узун мцддят щюкмранлыг етмяси ясла мцмкцн дейилдир. Цмуми йохсуллар кцтляси ичярисиндян йени синфин рцшейми щалында йениъя айрылмыш олан, мцстягил сурятдя сийаси фяалиййят эюстярмяйя щяля ясла гадир олмайан пролетариат йалныз мязлум вя изтираб чякян бир силк кими эюрцнцрдц вя о, юз-юзцня йардым етмяк игтидарында олмадыьына эюря, она олса-олса кянардан–йухарыдан кюмяк едиля билярди.

Сосиализм баниляринин бахышларыны тя'йин едян дя бу тарихи вязиййят иди. Йетишмямиш щалда олан капиталист истещсалына, йетишмямиш синфи мцнасибятляря йетишмямиш дя нязяриййяляр уйьун эялирди. Иътимаи мясялялярин щяллини адамлар юз башларындан иъад етмяли олурдулар, чцнки бунларын щялли, инкишаф етмямиш игтисади мцнасибятлярдя щяля эизли щалда галмагда иди. Иътимаи гурулуш тякъя нюгсанлары эюстярирди; бу нюгсанлары арадан галдырмаг дцшцнян яглин вязифяси иди. Йени вя даща мцкяммял иътимаи гурулуш системи иъад етмяк вя буну мювъуд ъямиййятя кянардан, тяблиьат васитяси иля, мцмкцн олдугда ися щабеля нцмуняви тяърцбяляр васитяси иля гябул етдирмяк лазым эялирди. Бу йени сосиал системляр лап яввялъядян утопийа олуб галмаьа мящкум иди вя бу системляр ня гядяр ятрафлы щазырланырдыса, бир о гядяр халис хяйал аляминя кечмяли иди.

Буну мцяййян етдикдян сонра биз мясялянин, инди тамамиля кечмишя аид олан бу ъящяти цзяриндя даща бир дягигя дя олса дайанмайаъаьыг. Гой ядябиййат баггаллары, инди анъаг бир яйлянъя кими эюрцнян бу хцлйалары тякяббцрля ялляшдирсинляр вя беля бир «сарсаглыьа» нисбятян юз тяфяккцр тярзляринин ачыгэюзлц олмасындан щязз алсынлар. Бизи, хяйал пярдяси алтындан щяр аддымда защиря чыхан вя бу филистерлярин эюря билмядийи дащи идейаларын рцшейми вя дащи фикирляр даща чох фярящляндирир.

Сен-Симон бюйцк Франса ингилабынын оьлу иди вя бу ингилаб башланаркян о щяля отуз йашына чатмамышды. Бу ингилаб цчцнъц силкин, йя'ни миллятин истещсал вя тиъарятля мяшьул олан чохлуьунун о вахтадяк имтийазлы олан мцфтяхор силкляр, йя'ни задяэан вя рущаниляр цзяриндя гялябяси иди. Лакин чох кечмядян мя'лум олду ки, цчцнъц силкин гялябяси, бу силкин йалныз кичик бир щиссясинин гялябясидир; бу гялябя цчцнъц силкин сосиал имтийазлары олан тябягясинин, йя'ни варлы буржуазийанын сийаси щакимиййяти яля алмасындан ибарят олду. Щям дя бу буржуазийа, бир тяряфдян, задяэанларын вя килсянин мцсадиря едилян, сонра да сатылан торпаг мцлкиййяти иля ещтикар етмяк васитяси иля, диэяр тяряфдян дя, орду цчцн малверянлярин милляти алдатмасы васитяси иля щяля ингилаб просесиндя сур'ятля инкишаф етмишди. Директорийа замлны мящз бу мющтякирлярин щюкмранлыьы Франсаны вя ингилабы фялакят гаршысында гоймуш вя бунунла да Наполеона дювлят чеврилиши цчцн бящаня вермишди. Беляликля, цчцнъц силк иля имтийазлы силкляр арасындакы якслик Сен-Симонун зещниндя «фящлялярля» «мцфтяхорлар» арасында олан бир якслик шякли алмышды. Тякъя яввялкк имтийазлы силклярин нцмайяндяляри дейил, щабеля истещсалда вя тиъарятдя иштирак етмяйиб юз рентасы иля йашайанларын да щамысы мцфтяхор иди. «Фящляляр» сырасына ися тякъя муздлу фящляляр дейил, щабеля фабрикчи, таъир вя» банкирляр да дахил иди. Мцфтяхорларын ягли рящбярлик вя сийаси щюкмранлыг габилиййятини итирдикляриня даща щеч бир шцбщя йох иди вя ингилаб буну гяти тясдиг етмишди. Йохсулларын беля бир габилиййятя малик олмадыгларыны ися Сен-Симонун фикринъя, террор дюврцнцн тяърцбяси сцбут етмишди. Бяс бу щалда ким рящбярлик вя щюкмранлыг етмяли иди? Сен-Симонун фикринъя–елм вя сянайе рящбярлик вя щюкмранлыг етмяли иди; бунлары ися йени бир дини рабитя бирляшдирмяли иди, дини бахышларын Реформасийа заманындан даьылмыш олан бирлийини бярпа едян вя ъидди табелийя ясасланан лабцд мистик бир «йени христианлыг» бирляшдирмяли иди. Лакин елм–алимляр демякдир, сянайе ися–биринъи нювбядя фяал буржуалардан, фабрикчилярдян, таъирлярдян вя банкирлярдян ибарятдир. Доьрудур, бу буржуалар иътимаи мя'мурлар кими, бцтцн ъямиййятин вякил етдийи адамлар кими бир шей олмалы идиляр, лакин щяр щалда фящляляря гаршы рящбяр мювгелярини вя игтисади ъящятдян имтийазлы вязиййятлярини мцщафизя етмяли идиляр. Банкирляря эялдикдя, мящз онлар, кредити тянзим етмяк йолу иля бцтцн иътимаи истещсалы тянзим етмяли идиляр.–Беля бир бахыш, Франсада ири сянайе вя бунунла да бирликдя буржуазийа иля пролетариат арасындакы якслик щяля йениъя ямяля эялмякдя олдуьу бир дювря тамамиля уйьун иди. Лакин Сен-Симонун хцсусиля гейд етдийи ъящят бу иди: ону щяр йердя вя щяр заман биринъи нювбядя «сайъа ян чох вя ян йохсул синфин» («ла ълассе ла плус номббреусе ет ла плус паувре») мцгяддяраты марагландырыр.

Сен-Симон щяля «Ъеневря мяктублары»нда беля бир мцддяа иряли сцрцр ки,

«бцтцн инсанлар ишлямялидир».

О, щямин ясяриндя гейд едир ки, Франсада террор щюкмранлыьы йохсул кцтлялярин щюкмранлыьы иди.

О, йохсул кцтляляря мцраъиятля учадан дейир: «Эюрцн, Франсада сизин йолдашларыныз щюкмранлыг едяркян, орада няляр баш верди: онлар аълыг тюрятдиляр!»

Лакин Франса ингилабынын синфи мцбаризя олдуьуну, щям дя йалныз задяэанларла буржуазийа арасында дейил, щабеля задяэанлар вя буржуазийа иля йохсуллар арасында синфи мцбаризя олдуьуну баша дцшмяк 1802-ъи илдя сон дяряъя дащийаня бир кяшф иди. 1816-ъы илдя Сен-Симон сийасяти истещсал щаггында олан бир елм е'лан едир вя сийасяти игтисадиййатын тамамиля удаъаьыны габагъадан хябяр верир. Игтисади вязиййятин сийаси тя'сисат цчцн ясас олмасы анлайышы бурада йалныз рцшейм щалында ифадя олунмушса, бунун мцгабилиндя беля бир фикир тамамиля айдын сюйлянмишдир ки, инсанлары сийаси ъящятдян идаря етмяк шейляря сярянъам етмяйя вя истещсал просесляриня рящбярлик етмяйя чеврилмялидир, йя'ни щаггында сон заманлар чох щай-кцйля данышылан «дювлятин лоьв едилмяси» иля нятиъялянмялидир. Сен-Симон юз мцасирляриндян ейни бир цстцнлцкля 1814-ъц илдя–мцттяфигляр Парися эирян саат (1814-ъц ил мартын 31-дя. Ред.)–вя сонра 1815-ъи илдя, Йцз эцнлцк102 мцщарибя заманы дейир ки, Франсанын Инэилтяря иля мцттяфиг олмасы вя сонра щямин ики юлкянин Алманийа иля мцттяфиг олмасы Авропанын динъ йолла инкишаф вя тярягги етмяси цчцн йеэаня тя'минатдыр. Доьрудан да, 1815-ъи илдя франсызлары Ватерлоо103 галибляри иля мцттяфиг олмаьа тяблиь етмяк цчцн бюйцк бир ъясарят вя тарихи узагэюрянлик лазым иди.

Яэяр Сен-Симонун эюрцшляриндя биз дащийаня бир вцс'ятя тясадцф едирикся вя буна эюря дя онун бахышларында сонракы сосиалистлярин халис игтисади олмайан фикирляринин, демяк олар щамысы рцшейм щалында вардырса, Фурйедя мювъуд иътимаи гурулушун тянгидини эюрцрцк, щям дя бу тянгиддя халис франсыз щазыръаваблыьы иля бярабяр олдугъа дярин бир тящлил вардыр. Фурйе ингилабдан яввялки буржуазийаны, онун ъушя эялмиш пейьямбярлярини вя буржуазийанын ингилабдан сонра мейдана эялян сатгын йалтагларыны онларын юз сюзляри иля тутур. Фурйе буржуа дцнйасынын бцтцн мадди вя мя'няви мискинлийини амансызлыгла ифша едир вя бу мискинлийи яввялки маарифчилярин йалныз ягл щюкм сцряъяйи бир ъямиййят, щамыйа сяадят эятиряъяк бир мядяниййят йарадылмасы щаггындакы алдадыъы вя'дляри иля,–инсанын сонсуз тякмилляшмяйя гадир олмасы щаггындакы бяйанатлары иля мцгайися едир; о юз мцасирляри олан буржуа идеологларынын тямтяраглы ибаряляринин бошлуьуну ифша едяряк, онларын эурултулу сюзлярля тясвир етдикляри эерчяклийин ня гядяр дя мискин олдуьуну эюстярир вя бу ибарябазлыьын тамамиля пуча чыхмасына аъы-аъы истещза едир. Фурйе йалныз бир тянгидчи олмагла галмыр; тябиятъя щямишя хошсифят олан Фурйе бир сатирик, щятта бцтцн дюврлярин ян бюйцк сатирикляриндян бири олур. О, мющтякирлик фырылдагларыны вя ингилаб сцгут едяндян сонра бцтцн о заманкы Франсанын тиъарят фяалиййятиня щаким олан чярчилик рущуну сярраст вя истещзалы сюзлярля тясвир едир. О, кишилярля гадынлар арасындакы буржуа мцнасибятляри формасыны вя буржуа ъямиййятиндя гадынын вязиййятини даща бюйцк мящарятля тянгид едир. Щяр бир мцяййян ъямиййятдя гадын азадлыьы дяряъясинин цмуми азадлыг цчцн тябии ме'йар олдуьу фикрини илк дяфя Фурйе сюйлямишдир. Лакин Фурйенин язямяти, онун ъямиййят тарихини анламасында даща айдын тязащцр едир. О, ъямиййят тарихинин бцтцн яввялки эедишини дюрд инкишаф пиллясиня бюлцр: вящшилик, патриархат, барбарлыг вя мядяниййят; мядяниййят дедикдя о, инди буржуа ъямиййяти адланан ъямиййяти, демяли, XVI ясрдян е'тибарян инкишаф едян иътимаи идаря цсулуну нязярдя тутур; о эюстярир ки,

«мядяниййят гурулушу барбарлыг заманы ибтидаи шякилдя галан щяр бир ейби щяйатын ясасына чевирир вя ону мцряккябляшдирир, икимя'налы, икицзлц вя рийакар бир шякля салыр».

мядяниййят арадан галдырылмасы мцмкцн олмайан вя даим йенидян мейдана эялян зиддиййятляр ичярисиндя, «чыхылмаз даиря» чярчивясиндя щярякят едяряк, щямишя сямимиййятля ва йа рийакарлыгла ъан атдыьы нятиъялярин якси олан нятиъяляря эялиб чыхыр. Беляликля, мясялян,

«мядяниййятдя йохсуллуг боллуьун юзцндян доьур».



Эюрдцйцмцз кими, Фурйе дя юз мцасири Щеэел кими диалектика устасыдыр. Инсанын сонсуз тякмилляшмя габилиййятиня малик олдуьу щаггындакы ибарялярин яксиня олараг Фурйе дя диалектикайа ясасян дейир ки, щяр бир тарихи дюврун няинки юз тярягги, щабеля тяняззцл хятти вардыр вя бу анлашылма цсулуну о бцтцн бяшяриййятин эяляъяйиня тятбиг едир. Кант, тябиятшцнаслыьа эяляъякдя Йерин мящв олаъаьы, идейасыны эятирдийи кими, Фурйе дя тарихин анлашылмасына эяляъякдя бяшяриййятин мящв олаъаьы идейасыны эятирмишдир.

Франсада ингилаб фыртынасы гопуб юлкяни тямизлядийи бир заманда, Инэилтярядя даща сакит, лакин ейни дяряъядя мющтяшям бир чеврилиш баш верирди. Бухар вя йени иш машынлары мануфактураны мцасир ири сянайейя чевирмиш вя бунунла да буржуа ъямиййятинин бцтцн ясасларыны ингилабиляшдирмишди. Мануфактура дюврляриндяки инкишафын сцст эедиши истещсалда ясл бир фыртына вя тязйиг дюврцня чеврилмишди. Ъямиййят эетдикъя даща бюйцк сцр'ятля ири капиталистляря вя йохсул пролетарлара айрылырды, бунларын арасында ися кечян заманлардакы сабит орта силк явязиня, чох гярарсыз бир щяйат сцрян вя ящалинин ян ахыъы бир щиссясини тяшкил едян сяняткарлардан вя хырда таъирлярдян ибарят дяйишкян бир кцтля дурурду. Йени истещсал цсулу юз йцксялян инкишаф хяттинин щяля яввялиндя иди; о мювъуд шяраитдя щяля нормал, дцзэцн вя йеэаня мцмкцн олан бир истещсал цсулу иди. Щалбуки о, артыг о заман мцдщиш сосиал фялакятляр тюрятмишди: йурдсуз ящалини бюйцк шящярлярин натямиз, дарысгал буъагларына топламышды; кечмишдян мирас галан бцтцн мяншя ялагяляри, патриархал мяишят тярзини вя аиляни даьытмышды; хцсусян гадын вя ушаглар цчцн иш эцнцнц сон дяряъя узатмышды; бирдян-биря тамамиля йени шяраитя–кянддян шящяря, якинчиликдян сянайейя, сабит щяйат шяраитиндян щяр эцн дяйишилян вя йашамаг шяраити тя'мин етмяйян бир мцщитя салынан зящмяткеш синиф ичярисиндя кцтляви сурятдя мя'няви позьунлуг тюрятмишди. Бу заман, ушаг кими саф гялбли вя няъиб хасиййятли, ейни заманда дцнйада аз тапыла билян фитри рящбяр исте'дадына малик бир адам, ийирми доггуз йашлы бир фабрикчи ислащчы кими чыгыш етди. Роберт Оуен XVIII яср маарифчи материалистляринин беля бир тя'лимини мянимсямишди ки, инсанын характери, бир тяряфдян, инсанын тябии гурулушунун вя диэяр тяряфдян, бцтцн юмрц бойу, хцсусян инкишаф дюврцндя ону ящатя едян шяраитин мящсулудур. Оуен иля ейни иътимаи вязиййятдя оланларын чоху сянайе ингилабында йалныз буланыг суда балыг тутмаьа вя тез бир заманда варланмаьа йарайан бир низамсызлыг вя щяръ-мярълик эюрцрдц. Оуен ися сянайе ингилабында юз севимли идейасыны щяйата кечирмяк вя бунунла да щямин щяръ-мярълик ичярисиндя гайда йаратмаг цчцн ялверишли бир фцрсят эюрцрдц. Манчестердя, 500 няфярдян артыг фящлянин ишлядийи фабрикин рящбяри олан Оуен бу идейаны щяйата кечирмяк цчцн бир тяшяббцс, щям дя мцвяффягиййятли бир тяшяббцс етди. О, 1800-ъц илдян 1829-ъу илядяк Шотландийанын Нйу-Ланарк шящяриндя бюйцк бир иплик фабрикини идаря етмиш вя мцяссисянин шярикли директору олараг, бурада щямин истигамятдя чалышмышды, щям дя чох сярбяст щярякят едиб, бюйцк мцвяффягиййят газандыьына эюря, тезликля бцтцн Авропада мяшщур олмушду. О, яввялляр ящалиси чох гарышыг вя яксяриййяти яхлагъа чох позьун цнсцрлярдян ибарят олан Нйу-Ланаркы там нцмуняви бир колонийайа чевирмишди; ящалисинин сайы тядриъля артыб, 2500 няфяря чатмыш Нйу-Ланаркда сярхошлуг, полис, ъинайят мящкямяляри вя чякишмя, йохсуллары щимайя алтына алмаг вя хейриййячилийя ещтийаъ мя'лум олмайан шейляр иди. Оуен буна, садяъя олараг адамлары инсан ляйагятиня даща чох мцвафиг олан бир шяраитдя йерляшдирмякля вя хцсусян бюйцмякдя олан няслин йахшы тярбийя едилмяси гайьысына галмагла наил олмушду. Кичик йашлы ушаглар цчцн Оуенин иъад етдийи мяктяб илк дяфя Нйу-Ланаркда тяшкил едилмишди. Бу мяктябляря ики йашдан йухары ушаглар гябул олунурду; бурада ушаглар вахтларыны о гядяр хош кечирирдиляр ки, онлары эцъля евя апармаг олурду. Оуенин рягибляри юз фящлялярини эцндя 13–14 саат ишлямяйя мяъбур етдикляри щалда, Нйу-Ланаркда иш эцнц 10,5 саатдан артыг дейилди. Памбыг парча сянайесиндя башланан бющран, истещсалын дюрд ай дайандырылмасына сябяб олдугда ися, бош галан фящляляря йеня дя там ямяк щаггы верилирди. Бцтцн бунлара бахмайараг, муяссисянин дяйяри ики дяфядян чох артмышды вя даим юз сащибляриня чохлу; мянфяят верирди.

Лакин бцтцн бунлар Оуени гане етмирди. Юз фящляляри цчцн йаратдыьы щяйат шяраити онун нязяриндя щяля щеч дя инсан ляйагятиня мцвафиг дейилди. О дейирди:

«бу адамлар мяним гулларым идиляр»;

Оуенин Нйу-Ланарк фящляляри цчцн йаратдыьы нисбятян ялверишли шяраит, бу фящлялярин азад щяйат фяалиййяти щяля бир йана дурсун, онларын аьыл вя характеринин щяртяряфли вя сямяряли инкишафы цчцн ясла кифайят дейилди.

«Щалбуки бу 2500 няфярин ишляйян щиссяси ъямиййят цчцн о гядяр реал сярвят истещсал едирди ки, ъями йарым яср яввял бунун йарадылмасы цчцн 600000 няфярин ишлямяси лазым эялярди. Мян юзцмя беля бир суал вердим: бяс 2500 фящлянин истещлак етдийи мящсулун мигдары иля кечмишдя 600000 фящлянин истещлак етмяли олдуьу мящсулун мигдары арасындакы фярг щара эедир?»

Бу суалын ъавабы айдын иди. Бу фярг фабрик сащибляриня чатырды; онлар мцяссисяйя гойдуглары капитал цчцн 5% эялир эютцрцрдцляр вя бундан ялавя 300000 фунт стерлингдян (8000000 маркадан) артыг мянфяят ялдя едирдиляр. Бу, Инэилтярянин бцтцн галан фабрикляриня Нйу-Ланаркдан даща чох аид едиля билярди.

«Машынларын йаратдыьы бу йени сярвят олмасайды, Наполеону йыхмаг вя иътимаи гурулушда аристократ принсиплярини мцщафизя етмяк цчцн мцщарибя апармаг мцмкцн олмазды. Щалбуки бу йени гцввя зящмяткеш синиф тяряфиндян йарадылмышды»*.

* Бцтцн «Авропа гырмызы республикачыларынын, коммунистляриним вя сосиалистляринин цнванына» дейилмиш вя 1848-ъи ил мцвяггяти Франса щюкумятиня, щабеля «кралича Викторийайа вя онун мяс'ул мцшавиряляриня» эюндярилмиш «Аьылларда вя практикада ингилаб» адлы мцраъиятдян.

Буна эюря бу ишин хейрини дя щямин синиф эюрмялидир. Бу вахта гядяр йалныз тяк-тяк адамларын варланмасына вя кцтлялярин ясарят алтында сахланмасына хидмят едян йени гцдрятли мящсулдар гцввяляр, Оуенин фикринъя, ъямиййятин йенидян гурулмасы цчцн бир ясас иди вя бу гцввяляр цмуми мцлкиййят олараг йалныз щамынын рифащына хидмят етмяли иди.

Оуенин коммунизми, неъя дейярляр, тиъарят щесабламаларынын бящряси олараг, халис ямяли ясаслар цзяриндя мейдана эялмишди. О юзцнцн бу ямяли характерини ахыра гядяр вя щяр йердя сахламышды. Беля ки, Оуен Ирландийадакы йохсуллуьу арадан галдырмаг мягсяди иля 1823-ъц илдя коммунист колонийаларынын лайищясини дцзялтмишди вя ня гядяр капитал гоймаг лазым эялдийини, иллик хяръляри вя нязярдя тутулан эялирляри мцфяссял щесаблайыб бу лайищяйя ялавя етыишди. Эяляъяк гурулушун гяти планында ися, Оуен лап плана, фасада вя щцндцрлцкдян эюрцнцшя гядяр щяр шейи бцтцн техники тяфсилаты иля щазырламышды, щям дя бунларын щамысыны о гядяр баъарыгла етмишди ки, онун, ъямиййяти йенидян гурмаг методу гябул едилярся, ишя щятта бир мцтяхяссис кими йанашдыгда да бу тяфсилата гаршы чох аз е'тираз ола биляр.

Коммунизмя кечид Оуенин щяйатында дюнцш нюгтяси иди. Ня гядяр ки, о садяъя олараг бир инсанпяряст кими щярякяг едирди, сярвят, щюрмят вя шющрят газанырды, тягдир олунурду. О, Авропада ян мяшщур бир адам олмушду. Онун нитглярини йалныз онунла ейни иътимаи вязиййятдя оланлар дейил, щятта дювлят хадимляри вя краллар да диггятля динляйирдиляр. Лакин о юз коммунист нязяриййяляри иля чыхыш едян кими, иш башга вязиййят алды. Онун фикринъя, ъямиййятин йенидян гурулмасы йолуну щяр шейдян яввял цч бюйцк манея: хцсуси мцлкиййят, дин вя мювъуд ниэащ формасы кясирди. Оуен бу манеялярля мцбаризяйя башлайаркян билирди ки, рясми ъямиййят ону рядд едяъяк вя о юз иътимаи мювгейини итиряъякдир. Лакин бу мцлащизяляр Оуени дайандыра билмяди, онун ъясарятли щцъум гцввясини зяифлятмяди. Щям дя онун мящз ирялиъядян эюрдцкляри баш верди. Рясми ъямиййятдян говулан, мятбуат тяряфиндян сцкутла гаршыланан, бцтцн вар-йохуну сярф етдийи Америкадакы коммунизм тяърцбяляринин баш тутмамасы нятиъясиндя йохсуллашан Оуен, билаваситя фящля синфиня мцраъият етди вя бу синиф ичярисиндя юз фяалиййятини отуз ил даща давам етдирди. Инэилтярядя фящля синфинин хейриня олан бцтцн иътимаи щярякятляр вя бунларын бцтцн щягиги наилиййятляри Оуенин ады иля баьлыдыр. Мясялян, онун бешиллик ся'йляри сайясиндя 1819-ъу илдя фабриклярдя гадын вя ушаг ямяйиня щядд гойан илк ганун гябул едилди. Оуен, бцтцн Инэилтяря тред-йунионларыны бирляшдириб бюйцк бир цмуми щямкарлар иттифагы йарадан биринъи коигресин сядри иди104. Щабеля Оуен артыг там коммунизм тяркибиндя олан бир иътимаи гурулуша кечмяк тядбирляри олараг, бир тяряфдян, кооператив ъямиййятляри (истещлак вя истещсал ширкятляри) тяшкил етди вя бунлар, щеч олмазса, сонралар ишдя сцбут етди ки, таъирсиз дя, фабрикъисиз дя кечинмяк тамамиля мцмкцндцр; диэяр тяряфдян ися, фящля базарларында ямяк каьыз пуллары васитяси иля ямяк мящсуллары мцбадиля едилирди вя бу пулларын юлчц ващиди бир саатлыг иш вахты сайылырды105. Бу базарлар мцтляг мцвяффягиййятсизлийя уьрамалы иди, лакин бунлар хейли сонралар Прудонун иряли сцрдцйц мцбадиля банкыны106 тамамиля габагламышды; бу базарларын щямин банкдан фярги мящз онда иди ки, бцтцн иътимаи бялалардан хилас олмаг цчцн универсал бир васитя дяряъясиня галдырылмырды, ъямиййяти даща чох ясаслы бир сурятдя йенидян гурмаг йолунда атылан илк аддымлардан йалныз бири олараг тяклиф олунурду.

Утопистляря мяхсус олан анлама цсулу XIX ясрдяки сосиалистлярин бахышларына узун заман щаким олмушду вя гисмян щяля инди дя щакимдир. Бцтцн франсыз вя инэилис сосиалистляри, щабеля Вейтлинг дя дахил олмагла яввялки алман коммунизми бу йахын заманларадяк щямин анлама цсулуна тяряфдар идиляр. Сосиализм онларын щамысы цчцн мцтляг щягигятин, ягл вя ядалятин ифадяси иди вя ону кяшф едян кими, о, юз гуввяси иля бцтцн дцнйаны фятщ едяъякди; мцтляг щягигят ися заман вя мякандан, бяшяриййятин тарихи инкишафындан асылы олмадыьына эюря, онун ня заман вя щарада кяшф едиляъяйи халис тясадцфи бир шейдир. Щям дя, мцтляг щягигят, ягл вя ядалят йеня щяр бир мяктяб банисиня эюря мцхтялифдир; щяр бир мяктяб банисиндя мцтляг щягигятин, ягл вя ядалятин хцсуси шякилдя олмасы, йеня дя онун субйектив дярракясиндян, щяйат шяраитиндян, билийинин щяъминдян вя тяфяккцрцнцн инкишаф дяряъясиндян асылыдыр. Буна эюря дя бу кими мцтляг щягигятляр бир-бири иля тоггушдуьу заман мцнагишя, йалныз онларын гаршылыглы зиддиййятляринин йумшалдылмасы йолу иля щялл едиля биляр. Бунун нятиъясиндя ися бир нюв еклектик орта сосиализмдян башга щеч бир шей ямяля эяля билмязди вя доьрудан да бу ъцр сосиализм Франсанын вя Инэилтярянин сосиалист фящляляриндян чохунун башында индийя гядяр щюкм сцрмякдядир. Бу еклектик сосиализм мцхтялиф секта баниляринин эяляъяк ъямиййят щаггында даща мю'тядил тянгиди гейдляринин, игтисади мцддяа вя тясяввцрляринин сон дяряъя ялван вя мцхтялиф чаларлы гарышыьындан ибарятдир вя чайда хырда дашларын ити уълары вя кянарлары йейилдийи кими, мцбащися ахынында бу гарышыьын да айры-айры тяркиб щиссяляринин ити ъящятляри ня гядяр тез йейилирся, щямин гарышыг да бир о гядяр асан ялдя едилир. Сосиализми елмя чевирмяк цчцн щяр шейдян яввял ону реал зямин цзяриня гоймаг лазым иди.



Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   40




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет