Азярбайъан дювлят няшриййаты



бет15/40
Дата07.07.2016
өлшемі4.29 Mb.
#183078
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   40

III

ИРОКЕЗ ГЯБИЛЯСИ

Инди биз Морганын диэяр бир кяшфиня кечирик; бу кяшфин дя ян азы, гощумлуг системляри ясасында ибтидаи аиля формасыны бярпа етмяк гядяр ящямиййяти вардыр. Морган сцбут етмишдир ки, Америка щиндиляриндя тайфа ичярисиндя щейван адлары иля эюстярилян гябиля иттифаглары мащиййятъя йунанлардакы «эенеа» вя ромалылардакы «эентес» иля ейнидир; Америка формасы илкиндир, йунан-Рома формасы ися сонрадан ямяля эялмишдир, тюрямядир; ян гядим дюврдя йунанларын вя ромалыларын гябиля, фратрийа вя тайфа иля бирликдя эютцрцлян бцтцн иътимаи тяшкили Америка щинди иътимаи тяшкилиндя юзцнцн там ейнини тапыр; халглар сивилизасийа дюврцня дахил олдуглары вахта гядяр вя щятта даща сонралар гябиля бцтцн халглар цчцн цмуми бир тя'сисат олмушдур (инди ялимиздя олан мянбяляря ясасян беля дцшцнмяк юлар). Бунун сцбут едилмяси ян гядим йунан вя Рома тарихинин ян чятин бюлмялярини дярщал айдынлашдырды вя ейни заманда дювлятин ямяля эялмясиня гядяр ибтидаи дюврцн иътимаи гурулушунун ясас ъящятляринин эюзлянилмяз бир шярщини верди. Бу кяшф, артыг мя'лум олдугда, ня гядяр садя эюрцнся дя, щяр щалда Морган буну йалныз сон заманлар етмишдир; юзцнцн 1871-ъи илдя чыхан яввялки китабында о щяля бу сирря вагиф олмамышды, бу сиррин ачылмасы ибтидаи тарихин адятян чох тякяббцрлц олан инэилис мцтяхяссислярини о замандан е'тибарян бир мцддят («Бир мцддят» сюзляри Енэелс тяряфиндян 1891-ъи ил няшриндя ялавя едилмишдир. Ред.) сусмаьа мяъбур етди.

Бу гябиля иттифагыны билдирмяк цчцн Морганын щяр йердя ишлятдийи латынъа «эенс» сюзу дя, йунанъа ейни мя'найа эялян «эенос» сюзц кими, цмум ари «эан» кюкцндян ямяля эялмишдир (алманъа «кан» дейилир, чцики бурада цмуми гайдайа эюря, ари дилиндяки э явязиндя к олмалыдыр) вя бу да «доьмаг» демякдир. «Эенс», «эенос», санскритъя «дсъщанас», готъа (йухарыда эюстярилян гайдайа эюря) «куни», гядим скандинав вя англо-сакс дилиндя «кйн», инэилисъя «кин», орта йухары алманъа «кунне» ейни иля гябиля, мяншя демякдир. Лакин латынъа «эенс» вя йунанъа «эенос» сюзляри хцсуси олараг еля бир гябиля иттифагыны билдирмяк цчцн ишлядилир ки, о юз цмуми мяншяйи иля (бурада цмуми бир гябиля банисиндян ямяля эялмяси иля) фяхр едир вя онун баьлы олдуьу мцяййян иътимаи вя дини тя'сисат цзцндян хцсуси бир бирлик тяшкил едир; бунунла беля, щямин бирлийин мяншяйи вя тябияти индийядяк бцтцн тарихчиляримиз цчцн айдын олмайараг галырды.

Биз йухарыда, пуналуа аилясини нязярдян кечиряркян, илкин формалы гябилянин ня кими тяркибдя олдугуну эюрдцк. Бу гябиля пуналуа ниэащы йолу иля вя бу ниэащ шяраитиндя лабцддян щюкм сцрян тясяввцрляря ясасян гябилянин мцяййян бир гадын банисинин, гябилянин ясасыны гоймуш гадынын мя'лум ювладларыны тяшкил едян бцтцн шяхслярдян ибарятдир. Бу аиля формасында ата мю'тябяр мцяййян едиля билмядийиня эюря, йалныз гадын хятти гябул олунур. Гардашлар юз баъылары иля евляня билмядикляриня, йалныз башга мяншяли гадынларла евляня билдикляриня эюря, онларын бу юзэя гадынлардан доьулан ушаглары ана щцгугуна ясасян щямин гябилядян кянарда галырлар. Беляликля, гябиля иттифагынын дахилиндя йалныз щяр бир няслин гызларынын ювладлары галыр; оьулларын ювладлары юз аналарынын гябиляляриня кечирляр. Бяс бу ган гощумлуьу групу тайфа дахилиндяки башга бу ъцр груплара нисбятян ялащиддя бир груп кими гурулдугдан сонра, ня шякил алыр?

Морган бу илкин гябилянин классик формасы олараг, Ирокезлярдяки, хцсусиля сенека тайфасындакы гябиляни эютцрцр. Бу тайфада щейван адлары дашыйан сяккиз гябиля вардыр: 1) Ъанавар, .2) Айы, 3) Тысбаьа, 4) Гундуз, 5) Марал, 6) Ъцллцт, 7) Ваь, 8) Шащин. Щяр гябилядя ашаьыдакы адятляр щюкм сцрцр:

1. Гябиля юз сахемини (динъ вахт цчцн аьсаггалыны) вя башчысыны (щярби башчысыны) сечир. Сахем гябилянин юз ичярисиндян сечилмяли иди вя онун вязифяси гябиля дахнлиндя ирсян кечирди, чцнки бу вязифя бошалдыгда, дярщал йенидян тутулмалы иди; щярби башчыны гябиля цзвц олмайанлар ичярисиндян дя сечмяк оларды, мцяййян вахтларда ися щярби башчы цмумиййятля олмайа да билярди. Сахемлийя щеч заман яввялки сахемин оьлу сечилмирди, чцнки Ирокезлярдя ана щцгугу щюкм сцрцрдц вя, демяли, оьул башга гябиляйя мянсуб олурду, лакин чох вахт яввялки сахемин гардашы вя йа баъысынын оьлу сечилирди. Сечкилярдя щамы кишиляр вя гадынлар иштирак едирдиляр. Лакин сечки галан йедди гябиля тяряфиндян тясдиг едилмяли иди вя сечилян адам йалныз бундан сонра, щям дя бцтцн Ирокезляр иттифагынын цмуми шурасы тяряфиндян тянтяняли сурятдя вязифяйя кечирилирди. Бу тядбирин ящямиййяти ашаьыда эюрцняъякдир. Гябиля дахилиндя сахемин щакимиййяти ата щакимиййяти иди; халис мя'няви щакимиййят иди; онун ялиндя ъябр васитяляри йох иди. Бунунла бярабяр о юз вязифясиня эюря сенека тайфасы шурасынын цзвц иди, щабеля Ирокезляр иттифагынын цмуми шурасынын цзвц иди. Щярби башчы йалныз щярби йцрцшляр заманы мцяййян бир ямр веря билярди.

2. Гябиля юз истядийи кими сахеми вя щярби башчыны вязифядян эютцрцр. Бу да йеня кишиляр вя гадынлар тяряфиндян бирликдя щялл олунур. Вязифядян эютцрцлян шяхсляр бундан сонра башгалары кими садя дюйцшчц, хцсуси шяхс олурлар. Тайфа шурасы да сахемлери, щятта гябилянин ирадясиня ряьмян, вязифялярдян эютцря биляр.

3. Гябиля цзвляриндян щеч кяс гябиля дахилиндя евляня билмяз. Гябилянин ясас гайдасы, ону мющкямлядян ялагя белядир; бу ися чох мцяййян олан еля бир ган гощумлуьунун мянфи ифадясидир ки, йалныз щямин гощумлуьа эюря бирляшян фярдляр гябиля тяшкил едирляр. Морган бу садя факты кяшф етмякля, гябилянин мащиййятини илк дяфя олараг ашкара чыхарды. Вящшиляр вя барбарлар щаггында яввялки хябярляр гябилянин мащиййятинин индийядяк ня гядяр аз баша дцшцлдцйцнц эюстярир; иши баша дцшмядян вя арашдырмадан, орадакы гябиля гурулушунун тяркиб цнсцрлярини тяшкил едян мцхтялиф бирляшмяляри тайфа, клан, тум вя с. адлары алтында бир йеря йыьыб гарышдырырлар, щям дя чох заман бунларын барясиндя дейилир ки, беля бир бирляшмя дахилиндя ниэащ гадаьан олунур. Бу ися мящз еля бир чыхылмаз долашыглыг тюрятмишди ки, бу долашыглыг ичярисиндя ъ-б. Мак-Леныан Наполеон ролунда мейдана чыхараг беля бир гяти щюкм иля гайда йаратмаг истямишди: бцтцн тайфалар еляляриня бюлцнцр ки, бунлардан бир гисминин дахилиндя ниэащ гадаьан едилмишдир (екзогам тайфалар) вя диэяр гисминин дахилиндя ниэаща иъазя верилир (ендогам тайфалар). Беляликля, мясяляни бцсбцтцн долашдырандан сонра о чох дярин эюрцнян беля бир тядгигата башламышды ки, бяс онун щяр ики мя'насыз категорийадан щансы даща гядимдир–екзогамийа, йохса ендогамийа. Ган гощумлуьуна вя бунун нятиъяси олараг гябиля цзвляри арасында ниэащын мцмкцн олмамасына ясасланан гябиля кяшф едилдикдя, бу мя'насызлыг юз-юзцня арадан галхды.–Айдындыр ки, Ирокезлярдя тасадцф етдийимиз инкишаф пиллясиндя гябиля дахилиндя ниэащын гадаьан едилмясиня гяти ямял олунур.

4. Юлянлярин ямлакы галан гябиля цзвляриня кечирди, бу ямлак гябиля дахилиндя галмалы иди. Ирокез юзцндян сонра аз шей гойуб эетдийиня эюря онун галан ямлакыны ян йахын гощумлары юз араларында бюлцрдцляр; киши юлдцкдя, ямлакы онун доьма гардашлары, баъылары вя дайысы бюлцшдцрцрдц; гадын юлдцкдя, онун гардашлары дейил, ушаглары вя доьма баъылары бюлцшдцрцрдц. Ейни сябябя эюря, яр иля арвад бир-биринин, ушаглар да атанын вярясяси ола билмяздиляр.

5. Гябиля цзвляри бир-бириня кюмяк етмяли, бир-бирини мцдафия етмяли вя хцсусян юзэяляр зяряр вурдугда, бунун ннтигамыны алмагда кюмяк етмяли идиляр. Айрыъа бир адам юз тящлцкясизлийкни горумаг ишиндя гябилянин щимайядарлыьына бел баьлайырды вя буна архалана биларди; она пислик едян адам бцтцн гябиляйя пислик етмиш олурду. Бурадан, гябилянин ган гвщумлуьу ялагяляриндян ган интигамы кими бир вязифя иряли эялмишди вя Ирокезляр буну гяти гябул едирдиляр. Яэяр гябиля цзвцнц юзэя гябилядян олан бириси юлдцрся, юлдцрцлянин бцтцн гябиляси бу ганын интигамыны алмалы иди. Яввялъя барышдырмаьа тяшяббцс едилирди; гатилин гябиля шурасы топлашыр вя юлдцрцлянин гябиля шурасына мясяляни сцлщ йолу иля гуртармаьы тяклиф едирди, чох вахт тяяссцф изщар едир вя хейли щядиййя тяклиф едирди. Яэяр тяклиф гябул едилирдися, иш гайдайа салынмыш щесаб олунурду. Якс щалда юлдцрцлянин гябиляси бир вя йа бир нечя интигамчы тя'йин едирди вя онлар гатили изляйиб юлдцрмяли идиляр. Бу баш тутдугда, юлдцрцлянин гябилясинин шикайят етмяк щцгугу олмурду, иш битмиш щесаб едилирди.

6. Гябилядя мцяййян адлар вя йа бир груп адлар олур вя бцтцн тайфада бу адлардан йалныз щямин гябиля истифадя едя биляр, беля ки, айрыъа бир адамын ады да онун щансы гябиляйя мянсуб олдуьуну эюстярир. Гябиля ады иля гябиля щцгуглары да гырылмаз сурятдя баьлыдыр.

7. Гябиля кянар адамлары оьуллуьа эютцря биляр вя бу йолла онлары бцтцн тайфанын цзвлцйцня гябул едя биляр. Юлдцрцлмяйян щярби ясирляр, беляликля, гябилялярдян бириндя оьуллуьа эютцрцлмяк нятиъясиндя сенека тайфасынын цзвц олурдулар вя бунунла да гябиля вя тайфада бцтцн щцгуглара малик олурдулар. Оьуллуьа эютцрмяк гябилянин айры-айры цзвляринин тяклифи иля: кянар адамы бир гардаш вя йа баъы кими гябул едян кишилярин тяклифи иля вя йа ону юз ушаьы кими гябул едян гадынларын тяклифи иля олурду; беля оьуллуьа эютцрцлмясини тясдиг етмяк цчцн тянтяняли сурятдя гябиляйя гябул етмяк лазым иди. Беляликля, мцстясна шяраит цзцндян сайъа зяифлямиш олан айры-айры гябиляляр чох вахт башга гябилянин разылыьы иля щямин гябилянин цзвлярини кцтляви сурятдя оьуллуьа эютцрмяк йолу иля йенидян кямиййятъя мющкямлянирди. Ирокезлярдя гябиляйя тянтяняли сурятдя гябул етмяк иши тайфа шурасынын ачыг иъласында иъра олурду, бу да щямин тянтяняни фе'лян дини мярасимя чевирирди.

8. Щинди гябиляляриндя хцсуси дини байрамлар олдуьуну мцяййян етмяк чятиндир; лакин щиндилярин дини мярасимляри гябиля иля аз-чох баьлыдыр. Ирокезлярин щяр ил кечирилян алты дини байрамы заманы айры-айры гябилялярин сахемляри вя щярби башчылары юз вязифяляриня эюря «дин мцщафизячиляри» сырасына дахил едилир вя кащин вязифяляри дашыйырдылар.

9. Гябилянин цмуми бир дяфн йери олур. Аьларын щяр тяряфдян сыхышдырдыьы Нйу-Йорк штаты ирокезляри арасында бу йер инди итиб батмышдыр, лакин яввялляр вар иди. Башга щиндилярдя бу йер щяля галмышдыр, мясялян, Ирокезлярля йахын гощум олан тускарорларда галмышдыр, христиан олмаларына бахмайараг, онларын гябиристанында щяр гябиля цчцн ялащиддя сыра вардыр, беля ки, ушагларла бир сырада атаны дейил, ананы дяфн едирляр. Ирокезлярдя дя юлянин бцтцн гябиляси дяфндя иштирак едир, гябир газылмасы, гябир цстцндя нитгляр сюйлянмяси гайьысына галыр вя с.

10. Гябилянин юз шурасы–гябиланин бярабяр сяс щцгугуна малик бцтцн йашлы цзвляринин, киши вя гадынларын демократик мяълиси вардыр. Бу шура сахемляри вя щярби башчылары, щабеля галан «дин мцщафизячилярини» дя сечир вя вязифядян эютцрцрдц; бу шура юлдцрцлян гябиля цзвляринин ган бащасы (веркелд) вя йа ган интигамы щаггында гярарлар чыхарырды; о, кянар адамлары гябилянин тяркибиня гябул едирди. Бир сюзля, бу шура гябилядя али щакимиййят органы иди.

Типик щинди гябилясинин вязифяляри белядир.

«Онун бцтцн цзвляри бир-биринин азадлыьыны горумалы олан азад адамлардыр; онларын бярабяр шяхси щцгуглары вардыр–ня сахемляр, ня дя щярби башчылар щеч бир цстцнлцк иддиасында олмурлар; онлар ган гощумлуьу иля бир-бириня баьлы олан бир гардашлыг тяшкил едирляр. Азадлыг, барабярлик, гардашлыг щеч вахт айдын ифадя едилмяся дя, гябилянин ясас принсипляри иди, гябиля дя юз нювбясиндя бцтюв бир иътимаи системин ващиди, мцтяшяккил щинди ъямиййятинин ясасы олмушдур. Щяр кясин щиндилярдя е'тираф етдийи мцстягиллик вя шяхси ляйагят дуйьусу кими йенилмяз бир дуйьу бунунла изащ олунур» (Бах щабеля: «Маркс вя Енэелсин архиви», IX ъилд, сящ. 71. Ред.).

Америка кяшф едилян заман бцтцн Шимали Америка щиндиляри ана щцгугу ясасында гябиляляр щалында тяшкил олунмушдулар, Йалныз аз мигдар тайфаларда, мясялян, дакота тайфасында гябиляляр тяняззцл етмишди, оъибве, омаща тайфалары кими бя'зи башгаларында ися гябиляляр ата щцгугуна ясасян тяшкил олунмушду.

Беш вя алты гябилядян артыг гябиляси олан бир чох щинди тайфаларында биз щяр бири цч, дюрд вя даща чох гябиляни бирляшдирян ялащиддя груплар эюрцрцк; Морган беля бир груну фратрийа (гардашлыг) адландырараг, щинди адыны она дцрцст уйьун эялян йунан анлайышы иля билдирир. Мясялян, сенека тайфасында ики фратрийа вардыр; биринъисиня 1–4-ъц гябиляляр, икинъисиня 5–8-ъи гябиляляр дахилдир. Даща ятрафлы тядгигат эюстярир ки, бу фратрийалар яксяр щалларда яввялляр тайфанын бюлцндцйц илкин гябиляляри тямсил едир; зира гябиля дахилиндя ниэащ гадаьан едилдикдя, щяр тайфа зярурят цзцндян щеч олмаса ики гябиляни ящатя етмяли иди ки, мцстягил сурятдя йашайа билсин. Тайфа бюйцдцкъя, щяр гябиля юз нювбясиндя ики вя йа даща артыг гябиляйя бюлцнцрдц вя инди бунлар мцстягил блараг чыхыш едир, бцтцн гыз гябилялярини ящатя едян илкин гябиля щярчянд бир фратрийа щалында йашамагда давам едир. Сенека тайфасында вя башга щиндилярин чохунда бир фратрийанын гябиляляри гардаш гябиляляр щесаб олунур, диэяр фратрийанын гябиляляри ися, бунлар цчцн икинъи пилляли гардаш гябиляляри щесаб олунур,–эюрдцйцмцз кими, Америка гощумлуг системиндя верилян бу адларын чох реал вя айдын ифадя олунмуш мя'насы вардыр. Яввялляр щеч бир сенека щабеля юз фратрийасы дахилиндя евляня билмязди, лакин бу адят артыг чохдан юз ящямиййятини итирмиш вя йалныз гябиля дахилиндя гцввядя галмышдыр. Сенека тайфасында олан рявайятя эюря, диэяр гябилялярин ямяля эялдийи илк гябиляляр «Айы» вя «Марал» гябиляляри иди. Бу йени гурулуш кюк салдыгдан сонра, тялябатдан асылы олараг шяклини дяйишдирмяйя башлады; бир фратрийанын гябиляляри гырылдыгда, ону башга фратрийаларла бярабярляшдирмяк цчцн чох заман башга фратрийалардан бурайа бцтюв гябиляляр кючцрцлцрдц. Буна эюря биз мцхтялиф тайфаларда, фратрийалар цзря мцхтялиф шякилдя груплашан ейни адлы гябиляляр эюрцрцк.

Ирокезляр арасында фратрийанын вязифяляри гисмян иътимаи, гисмян дя дини вязифялярдир. 1) Топ ойунунда фратрийалар бир-бириня гаршы чыхыр; щяряси юзцнцн ян йахшы ойунчуларыны иряли сцрцр, галанлары фратрийалар цзря йерляшиб ойуна тамаша едирляр вя юз ойунчуларынын гялябяси барясиндя бир-бири иля мяръляширляр.–2) Тайфа шурасында щяр фратрийанын сахемляри вя щярби башчылары бир йердя, груплар щалында цз-цзя яйляширляр, щяр бир натиг щяр фратрийанын нцмайяндяляриня ялащиддя бир корпорасийа кими мцраъият едяряк данышыр.–3) Тайфада адам юлдцрцлдцкдя, щям дя юлдцрянля юлдцрцлян ейни фратрийадан олмадыгда, адамы юлдцрцлмцш гябиля чох заман юз гардаш гябиляляриня шикайят едирди; бу заман онлар фратрийа шурасыны чаьырыр вя бир там кими диэяр фратрийайа мцраъият едирдиляр ки, иши гайдайа салмаг цчцн о да юз нювбясиндя шурасыны чаьырсын. Беляликля, бурада фратрийа йеня дя илкин гябиля кими мейдана чыхыр вя ондан ямяля эялмиш олан айрыъа, даща зяиф гябиляйя нисбятян онун мцвяффягиййят газанмаг цчцн даща чох цмиди олур.–4) Эюркямли шяхсляр вяфат етдикдя, мцгабил фратрийа дяфнин вя дяфн мярасиминин тяшкили гайьысына галмаьы юз цзяриня эютцрцрдц, юлянин фратрийасынын цзвляри ися дяфндя мярщумун гощумлары кими иштирак едирдиляр. Сахем юлдцкдя, вязифянин бошалдыьыны мцгабил фратрийа, ирокезлярин иттифаг шурасына хябяр верирди.–5) Сахем сечкиляриндя дя фратрийа шурасы юзцнц эюстярирди. Сечкинин гардаш гябиляляр тяряфиндян тясдиги тябии бир шей щесаб олунурду, лакин диэяр фратрийанын гябиляляри е'тиразлар иряли сцря билярди. Бу щалда щямин фратрийанын шурасы топлашырды; яэяр бу шура е'тиразлары дцзэцн щесаб едирся, онда сечкиляр е'тибарсыз сайылырды.–6) Яввялляр Ирокезлярдя хцсуси дини шябищляр олурду ки, бунлара аь «емдиъине-лодэес» (ъаду йыьынъаглары. Ред.) ады вермишдиляр. Сенека тайфасында бу шябищляр йени цзвлярин гябулу цчцн хцсуси танышетмя гайдалары олан ики дини гардашлыг тяряфиндян дцзялдилирди; ики фратрийадан щяр бириндя бир беля гардашлыг олурду.–7) Яэяр ишьал заманы159 Тласкаланын дюрд мящяллясиндя йашайан дюрд «линеаэес» (нясил) дюрд фратрийадан ибарят идися,–бу демяк олар шцбщясиздир,–бу ону сцбут едир ки, истяр йунанлардакы фратрийалар, истярся эерманлардакы бу ъцр гябиля иттифаглары щямчинин щярби ващид ящямиййятиня малик иди; бу дюрд «линеаэес»-дян щяр бири ялащиддя дястя кими юз формасында вя юз байраьы иля, юз башчысынын рящбярлийи алтында дюйцшя эирирди.

Бир нечя гябиля бир фратрийа тяшкил етдийи кими, классик форма эютцрцлярся, бир нечя фратрийа да тайфа тяшкил едир; бя'зи щалларда хейли зяифлямиш тайфаларда орта вясиля–«фратрийа чатышмыр. Бяс Америкадакы айрыъа бир щинди тайфасыны сяъиййяляндирян нядир?

1. Юз яразиси вя юз ады. Щяр тайфанын щягигятян йашадыьы йердян башга, овчулуг вя балыг тутмаг цчцн дя хейли сащяси олурду. Щямин сащядян о йана, йахын тайфанын торпагларына гядяр узанан эениш битяряф золаг олурду; гощум диллярдя данышан тайфаларда бу золаг дар олурду; дил ъящятдян гощумлуьу олмайан тайфаларда золаг эениш олурду. Бу золаг–эерманларын сярщяд мешяси кими, Сезар свевляринин юз яразиси ятрафында йаратдыглары кимсясиз сащя кими бир шей иди; бу, данимаркалыларла эерманлар арасындакы «исарнщолт» (данимаркаъа жарнвед, лимес Даниъус), эерманларла славйанлар арасындакы Саксонийа мешяси вя «бранибор» (славйанъа «мцщафизя мешяси»)–Бранденбург ады да бурадан ямяля эялмишдир–кими бир шейдир. Бу ъцр гейри-мцяййян сярщядлярля айрылан сащя тайфанын цмуми торпаьы олурду, гоншу тайфалар тяряфиндян дя беля щесаб едилирди вя гясдляря гаршы ону тайфа юзц мцдафия едирди. Сярщядлярин мцяййян олмамасы чох заман йалныз ящали чох артдыгда ямяли ъящятдян ялверишсиз олурду.–Эюрцнцр, тайфаларын адлары яксяр щалларда, шцурлу олараг сечилмякдян даща чох тясадцфи мейдана эялирди, заман кечдикъя чох вахт еля олурду ки, гоншу тайфалар щямин тайфайа онун юзцнцн юзцня вердийи аддан фяргли бир ад верирдиляр, неъя ки, алманлара онларын биринъи цмуми тарихи ады олан «эерманлар» адыны келтляр вермишди.

2. Йалныз бу тайфайа мяхсус айрыъа диалекти. Щягигятдя тайфа иля диалект бир-бириня яслян уйьун эялир; бюлцнмя васитяси иля йени тайфалар вя диалектляр ямяля эялмяси Америкада щяля бу йахынларда олмушдур вя инди дя чятин ки, тамам дайанмышдыр. Сайъа зяифлямиш ики тайфанын бир тайфа щалында бирляшдийи йердя беля олур ки, бир истисна олараг, ейни тайфада бир-бириня чох гощум олан ики диалектдя данышырлар. Америка тайфаларынын щяр биринин орта щесабла сайы 2000 няфярдян аздыр; лакин чироки тайфасы 26000 няфярдян ибарятдир–бу да Бирляшмиш Штатларда бир диалектдя данышан сайъа ян чох щиндилярдир.

3. Гябиляляр тяряфиндян сечилмиш сахемляри вя щярби башчылары тянтяняли сурятдя вязифя башына кечирмяк щцгугу.

4. Онлары, щятта гябиляляринин арзусуна ряьмян вязифядян эютцрмяк щцгугу. Бу сахемляр вя щярби башчылар тайфа шурасынын цзвляри олдугларына эюря, онларын щаггында тайфанын бу щцгуглары тябии щесаб олунур. Тайфалар иттифагы ямяля эялдийи вя бурайа дахил олан бцтцн тайфалар иттифаг шурасында тямсил олундуьу йердя щямин щцгуглар иттифаг шурасына кечир.

5. Цмуми дини тясяввцрляр (мифолоэийа) вя ситайиш айинляри.

«Щиндиляр юз барбар тярзиндя диндар бир халг идиляр»160.

Щиндилярин мифолоэийасы щяля индийядяк щеч дя тянгиди сурятдя юйрянилмямишдир; онлар юз дини тясяввцрляринин предметляриня–щяр ъцр рущлара–артыг инсан шякли верирдиляр, лакин онларын олдуьу ашаьы барбарлыг пиллясиндя щяля яйани тясвирляр, бцт дейилян шейляр йохдур. Бу, чохаллащлылыьа доьру инкишаф йолунда тябиятя вя стихийалара ситайиш иди. Мцхтялиф тайфаларын юз мцнтязям байрамлары вар иди, бурада мцяййян ситайиш формалары иъра олунурду, йя'ни рягсляр вя ойунлар кечирилирди; хцсусян рягсляр бцтцв дини тянтянялярин ясас тяркиб щиссясини тяшкил едирди; щяр тайфа юз байрамларыны айрылыгда кечирирди.

6. Цмуми ишляри мцзакиря етмяк цчцн тайфа шурасы. Бу шура айры-айры гябилялярин бцтцн сахемляриндян вя щярби башчыларындан, онларын щя.гиги нцмайяндяляриндян ибарят олурду, чцнки онлары щяр заман вязифядян эютцрмяк олардыгбу шура тайфанын мцзакиряйя гарышмаг вя юз ря'йини сюйлямяк щцгугуна малик башга цзвляри иля ящатя олунараг ачыг иълас едирди; гярары шура чыхарырды. Иштирак едян щяр кяс, бир гайда олараг, истядикдя даныша билярди, гадынлар да сечдикляри натиг васитяси иля юз мцлащизялярини билдиря билярдиляр. Ирокезлярдя гяти гярар чыхармаг цчцн, бя'зи мясяляляр щялл едилдийи заман эерман иъма-маркаларында да олдуьу кими, йекдиллик тяляб олунурду. Тайфа шурасынын сялащиййятиня хцсусян башга тайфаларла мцнасибятлярин нит зама салынмасы дахил иди; шура сяфирликляри гябул едирвя эюндярирди, мцщарибя е'лан едир вя сцлщ баьлайырды. Иш мцщарибяйя чатдыгда, ону чох заман кюнцллцляр апарырдылар. Щяр бир тайфа бцтцн гайда цзря сцлщ мцгавиляси баьламамыш олдуьу щяр щансы башга тайфа иля принснпчя» мцщарибя вязиййятиндя щесаб олунурду. Бу ъцр дцшцнмяляря гаршы щярби чыхышлары чох заман айры-айры эюркямли дюйцшчцляр тяшкил едирдиляр; онлар щярби рягс дцзялдирдиляр вя бу рягсдя иштирак едян щяр кяс бунунла да йцрцшя гошулдуьуну билдирирди. Дястя дярщал тяшкил олунур вя йцрцшя эедирди. Тайфайа мяхсус олан яразини дя чох заман щцчумдан кюнцллцляр чаьырмаг йолу иля мцдафия едирдиляр. Бу ъцр дястялярин йцрцшя эетмяси вя йцрцшдян гайытмасы щямиир иътимаи тянтяняляр цчцн бир сябяб олурду. Бу ъцр йцрцшляр цчцн тайфа шурасынын разылыьы тяляб олунмурду, беля разылыг истянилмир вя верилмирди. Бунлар ейни иля эерман дружиналарынын Татсит тяряфиндян тясвир олунан хцсуси1 йцрцшляридир, анъаг эерманларда дружиналар артыг даща; сабит характер алмышдыр, мющкям бир юзякдян ибарят олубщяля динълик заманы тяшкил олунур вя мцщарибя олдугда! галан кюнцллцляр бунун ятрафына топлашыр. Бу ъцр щярби дястялярин сыраларында надир щалда чох адам олурду; щиндилярин щятта узаглара олан ян бюйцк щярби сяфярляри дяъцзи дюйцш гцввяляри иля кечирилирди. Яэяр бюйцк бир ямялиййат цчцн бир нечя беля дястя бирляшсяйди, онда бунларданщяр бири йалныз юз башчысына табе олурду; йцрцш планынын бу вя йа диэяр дяряъядя ялагяляндирилмяси щямин башчыларшурасы тяряфиндян тя'мин едилирди. Аммиан Марселлинин тясвир етдийиня эюря, IV ярсдя Йухары Рейндя алеманнларын мцщарибя етмяк цсулу да беля олмушдур.

7. Бя'зи тайфаларда биз али башчыйа раст эялирик, лакин онун сялащиййяти щеч дя бюйцк дейилдир. Бу сахемлярдяш биридир, о дярщал щярякят етмяк лазым эялдийи щалларда, шуранын топлашыб гяти гярар гябул едяъяйи вахта гядяр, мцвяггяти тядбирляр эюрмялидир. Бурада биз иъраиййя щакимиййятиня малик вязифяли шяхсин йениъя мейдана чыхан, лакин чох заман даща инкишаф етмямиш олан илк нцмунясини; эюрцрцк; беля бир вязифяли шяхс, эюряъяйимиз кими, бир чох щалларда, бялкя дя щяр йердя йох, даща чох али сяркярдя щакимиййятинин инкишафы нятиъясиндя мейдана эялмишдир.

Америка щиндиляринин бюйцк яксяриййяти тайфа щалында бирляшмякдян иряли эетмямишдир. Эениш сярщяд золаглары иля бир-бириндян айрылан, даими мцщарибяляр нятиъясиндя зяиф дцшян вя сайъа аз олан бу тайфалар аз мигдар адамлары иля чох бюйцк сащя тутурдулар. Бу вя йа башга йердя, мцвяггяти зярурят олдугда гощум тайфалар арасында да иттифаглар йараныр вя бу зярурят арадан галхдыгда позулурду. Лакин яввялляр гощум олуб, сонралар бир-бириндян айры дцшян тайфалар айры-айры йерлярдя йенидян бирляшиб даими иттифаглар йарадыр, беляликля, миллятляр йаранмасы йолунда илк аддым атырдылар. Бийрляшмиш Штатларда беля бир иттифагын ян чох инкишаф етмиш формасына биз Ирокезлярдя тясадцф едирик. Онлар Миссисипидян гярбдя йашадыглары, ещтимал ки, бюйцк бир гощум дакота групунун бир голуну тяшкил етдикляри йерлярдян чыхараг, узун заман эяздикдян сонра, индики Нйу-Йорк штатында мяскян салыб беш тайфайа бюлцнмцшляр: сенека, каййуга, онондага, онейда вя могаук. Онлар балыгчылыг, овчулуг вя ибтидаи диррикчиликля доланырдылар; чох щалда пайа чяпярля мцщафизя олунан кяндлярдя йашайырдылар. Онларын сайы щеч вахт 20000 няфярдян артыг олмурду; бцтцн беш тайфада бир нечя цмуми гябиля вар иди; онлар ейни бир дилин бир-бириня чох йахын диалектляриндя данышырдылар вя беш тайфа арасында бюлцнмцш олан бцтюв бир яразидя йашайырдылар. Бу яразини онлар йахын заманларда тутдугларына эюря, орадан сыхышдырылыб чыхарылан тайфалара гаршы онларын бирэя щярякятляри артыг адят олмуш бир тябии щал иди. Беляликля, ян эеъи XV ясрин яввялляриндя тяшяккцл тапмыш «ябяди иттифаг»–конфедерасийа йаранды ки, бу конфедерасийа ня кими гцввя ялдя етдийини баша дцшяряк, дярщал щцъумчу характер алды вя ян чох гцдрятли олдуьу заман, 1675-ъи иля йахын юз ятрафындакы бюйцк сащяляри тутду, йерли ящалинн гисмян говуб чыхартды, гисмян дя онун цзяриня баъ гойду. Ирокезляр иттифагы барбарлыьын ашаьы пиллясиндян иряли эетмямиш олан щиндилярин (демяли, мексикалылар, йени мексикалылар вя перулулар мцстясна олмагла) йаратдыглары ян чох инкишаф етмиш иътимаи тяшкилат иди. Иттифагын ясас ъящятляри бунлар иди:

1. Тайфанын бцтцн дахили ишляриндя там бярабярлик вя мцстягиллик ясасында, ган гощумлуьу олан беш тайфанын ябяди иттифагы. Бу ган гощумлуьу иттифагын щягиги ясасыны тяшкил едирди. Беш тайфадан цчц ата тайфасы адланырды вя бирбкри иля гардаш иди; диэяр икиси оьул тайфасы адланырды вя бунлар да бир-бири иля гардаш тайфа иди. Цч гябиля–ян кющня гябиляляр–юзцнцн щяля саь олан цзвляри иля бцтцн беш тайфада тямсил олунмушду, диэяр цч гябиля цч тайфада тямсил олунмушду; бу гябилялярдян щяр биринин бцтцн цзвляри бцтцн беш тайфада гардаш щесаб олунурду. Йалныз диалектляриндя фяргляр олан цмуми дил цмуми мяншяйин ифадяси вя сцбуту иди.

2. Иттифагын органы мювге вя нцфуз ъящятдян бярабяр олан 50 сахемдян ибарят иттифаг шурасы иди; бу шура иттифагын бцтцн ишляри барясиндя гяти гярарлар чыхарырды.

3. Хцсуси олараг иттифагын мягсядляри цчцн тя'сис едилмиш йени вязифялярин дашыйыъылары олан бу 50 сахемин йерляри иттифаг йарадыларкян тайфалар вя гябиляляр арасында бюлцшдцрцлмцшдц. Вязифя бошалдыгда, мцвафиг гябиля сечки йолу иля щямин вязифяни йенидян тутурду; гябиля юз сахемини щяр вахт вязифядян эютцря дя билярди; лакин вязифя башына кечирмяк щцгугу иттифаг шурасында иди.

4. Бу иттифаг сахемляри щямчинин юз тайфаларында да сахем идиляр вя тайфа шурасында онларын иштирак етмяк вя сяс вермяк щцгугу вар иди.

5. Иттифаг шурасынын бцтцн гярарлары йекдилликля гябул едилмяли иди.

6. Сясвермя тайфалар цзря кечирилирди, беля ки, гярарын е'тибарлы олмасы цчцн щяр бир тайфа вя щяр тайфада шуранын бцтцн цзвляри йекдилликля сяс вермяли идиляр.

7. Иттифаг шурасы беш тайфа шурасындан щяр бири тяряфиндян чаьырыла билярди, лакин юз тяшяббцсц иля топлаша билмязди.

8. Ичласлар топлашан ъамаатын гаршысында кечирилирди; щяр бир Ирокез сюз ала билярди; гярары ися йалныз шура чыхарырды.

9. Иттифагда щеч бир тякбашчы, иъраиййя щакимиййятинин башында дуран щеч бир шяхс йох иди.

10. Лакин иттифагын бярабяр сялащиййятя вя бярабяр щакимиййятя малик ики али щярби башчысы вар иди (спарталыларын ики «чары», Ромада ики консул).

Ирокезлярин дюрд йцз илдян артыг йашамыш олдуглары вя щяля индийядяк йашадыглары иътимаи гурулуш беля иди. Мян Моргана ясасланараг, бу гурулушу ятрафлы тясвир етдим, чцнки бурада бизим щяля дювлятин ня олдуьуну билмяйян бир ъямиййят гурулушуну юйрянмяк имканымыз вардыр. Дювлят даим онун тяркибиня дахил олан шяхслярин бцтцн мяъмусундан тяърид олунмуш хцсуси бир иътимаи щакимиййят органы олмасыны тяляб едир. Буна эюря дя, Маурер дцзэцн фящмля эерман марка гурулушуну, сонралар чох заман дювлятин ясасы олса да, дювлятдян хейли фяргли олан халис иътимаи тя'сисат щесаб едир. О бцтцн юз ясярляриндя иътимаи щакимиййят органынын илкин марка, кянд, щяйят вя шящяр гурулушундан вя бунунла йанашы тядриъян ямяля эялмясини тядгиг едир. Биз Шимали Америка щиндиляринин тимсалында эюрцрцк ки, яввялляр бир вящдят тяшкил едян тайфа тядриъян бюйцк бир материкя йайылыр, тайфалар парчаланараг халглара, тайфа групларына чеврилир, дилляр дяйишиляряк, няинки бир-бири цчцн анлашылмаз олур, щятта яввялки бирлийинин демяк олар щяр бир изини дя итирир; бунунла йанашы тайфалар дахилиндя айры-айры гябиляляр бир нечя гябиляйя бюлцнцр, кющня ана гябиляляри ися фратрийалар шяклиндя галыр, лакин щямин кющня гябилялярин адлары бир-бириндян ярази ъящятъя чох узаг олан вя чохдан айрылмыш тайфаларда щяр щалда бир ъцр галыр–«Ъанавар» вя «Айы» щяля бцтцн щинди тайфаларынын чохунда гябиля адлары олараг галыр. Щям дя йухарыда тясвир едилян гурулуш цмумиййятля вя бцтювлцкдя бунларын щамысына хасдыр, йалныз беля бир истисна вардыр ки, бунлардан бир чоху гощум тайфалар иттифагына эялиб чатмамышдыр.

Лакин биз буну да эюрцрцк ки, ясас иътимаи юзяк гябиля олдуьуна эюря, ондан аз гала йенилмяз бир зярурятля–зира бу тамамиля тябиидир–бцтцн гябиляляр, фратрийалар вя тайфа системи инкишаф едир. Щяр цч груп ган гощумлуьунун мухтялиф дяряъялярини тямсил едир, щям дя бунлардан щяр бири гапалы щяйат кечирир вя юз ишлярини юзц идаря едир, лакин щямчинин диэяри цчцн бир ялавядир. Онларын идаря етмяли олдуьу иш даиряси барбарлыьын ашаьы пиллясиндя дуран адамын эюряъяйи иътимаи ишлярин бцтцн мяъмусуну ещатя едир. Буна эюря дя биз щяр щансы бир халгда ясас иътимаи юзяк олараг гябиляйя раст эялдикдя, щямин халгда бурада тясвир едилян тайфа тяшкилатына бянзяр бир тайфа тяшкилаты да ахтармалы олаъаьыг; йунанларда вя ромалыларда олдуьу кими кифайят гядяр мянбя олдуьу йердя ися биз няинки бу тяшкилаты тапаъаьыг, щабеля йягин едяъяйик ки, щятта мянбяляр кифайят етмядийи щалларда да Америка иътимаи гурулушу иля мцгайися ян чятин шцбщяляри вя сирляри щялл етмякдя бизя кюмяк едяъякдир. Щям дя бцтцн юз садялювщлцйц вя бяситлийи иля бу гябиля гурулушу ня гядяр эюзял бир тяшкилатдыр! Ясэяр, жандарм, полис йохдур, задяэан, крал, сярдар, префект вя йа щаким йохдур, щябсхана йох, мящкямя просесляри йохдур,–щяр иш мцяййян едилмиш юз гайдасы иля эедир. Щяр ъцр мцбащися вя чякишмя, аид олдуьу шяхсляр тяряфиндян бирликдя,–гябиля вя йа тайфа тяряфиндян, йа да айры-айры гябиляляр тяряфиндян юз араларында щялл олунур; йалныз надир щалларда тятбиг едилян ян ифрат бир тядбир олараг ган интигамына тясадцф едилир, бизим е'дам ъязамыз да анъаг бу интигамын сивилизасийалы формасыдыр, буна ися сивилизасийанын щям мцсбят, щям дя мянфи ъящятляри хасдыр. Щярчянд цмуми ишляр индикиня нисбятян хейли чохдур,–бир сыра аиляляр ев тясяррцфатыны бирликдя вя коммунист ясасларында идаря едир, торпаг бцтцн тайфанын мцлкиййятидир, йалныз кичик диррикляр айры-айры тясяррцфатларын мцвяггяти истифадясиня верилмишдир,–бунунла беля, бизим шишкин вя мцряккяб идаря апаратымызын щеч изи дя йохдур. бцтцн мясяляляри ялагядар шяхсляр юзляри щялл едирляр вя ясрлярдян бяри давам едян адят чох щалларда артыг щяр шейи тянзим етмиш олур. Йохсуллар вя мющтаълар ола билмяз–коммунист тясяррцфаты вя гябиля гоъалар, хястяляр вя мцщарибядя шикяст оланлар барясиндя юз вязифялярини билир. Щамы, о ъцмлядян дя гадынлар бярабяр вя азаддыр. Гуллар щяля йохдур, бир гайда олараг, щяля юзэя тайфаларын ясарят алтына алынмасы да йохдур. 1651-ъи иля йахын Ирокезляр ери тайфасына вя «битяряф миллятя»161 галиб эялдикдя, онлара юз иттифагларына там щцгуглу цзвляр кими дахил олмаьы тяклиф етмишдиляр; йалныз мяьлуб оланлар буну рядд етдикдян сонра юз яразиляриндян говулдулар. Беля бир ъямиййятин ня кими кишиляр вя гадынлар доьурдуьуну ися щяля корланмамыш щиндилярля цнсиййятдя олмуш бцтцн аьлар тяряфиндян бу барбарларын щейсиййят дуйьусу, цряк ачыглыьы, ирадя эцъц вя иэидлийи щаггында сюйлянилян ъошгун ря'йляр эюстярир.

Биз лап бу йахынларда Африкада бу иэидлийин нцмунялярини эюрдцк. Бир нечя ил бундан аввял кафрлар-зулуслар, щабеля бир нечя ай бундан яввял нубиляр–бу тайфаларда гябиля тя'сисаты щяля йох олмамышдыр,–еля бир иш эюрдцляр ки, буна щеч бир Авропа гошуну гадир дейилдир162. Одлу силащы олмайан, йалныз низя вя мызрагларла силащланан бу тайфалар инэилис пийадасынын–цмуми е'тирафа эюря, дцнйада сых сырада дюйцш ямялиййатына эюря биринъи олан бу пийаданын–хязнядян долдурулан тцфянэляринин долу кими йаьан эцлляляри алтында сцнэц дюйцшц мясафясиня гядяр ирялилямиш, дяфялярля бу пийаданын сыраларыны позмуш вя щятта ону эери отуртмушлар, щалбуки силащ ъящятдян гятиййян бярабяр дейилдиляр, щеч бир щярби мцкялляфиййат дашымырлар вя щярби хидмят щаггында щеч тясяввцрляри дя йохдур. Онларын неъя давамлы олдугларыны вя няляр едя билдиклярини инэилислярин беля эилейляри эюстярир ки, кафр эцндя атдан чох йол эедир вя атдан тез йерийир. Бир няфяр инэилис ряссамы эюстярир ки, кафрын полад кими мющкям олан ян кичик язяляси тохунмуш гайыш кими эюрцнцр.

Мцхтялиф синифляря бюлцнмяздян яввял инсанлар вя бяшяр ъямиййяти беля иди. Яэяр биз онларын вязиййятини сивилизасийалы мцасир адамларын чох бюйцк яксяриййятинин вязиййяти иля мцгайися етсяк, индики пролетар вя йа хырда кяндли иля гядим азад гябиля цзвц арасында чох бюйцк фярг олдуьуну эюрярик.

Бу, мясялянин бир тяряфидир. Лакин унутмайаг ки, щямин тяшкилат мящв олмаьа мящкум иди. О, тайфадан иряли эетмяди; тайфалар иттифагы йарадылмасы, щяля эюряъяйимиз кими вя ирокезлярин башга тайфалары ясарят алтына алмаг ъящдляринин тимсалында артыг эюрдцйцмцз кими, щямин тяшкилатын даьылмаьа башламасы демякдир. Тайфадан кянарда олан щяр шей ганундан кянар иди; Бцтцн гайда цзря баьланмыш сцлщ мцгавиляси олмадыгда тайфалар арасында мцщарибя щюкм сцрцрдц вя бу мцщарибя инсаны галан щейванлардан фяргляндирян вя йалныз сонралар мадди мянафейин тя'сири алтында бир гядяр йумшалмыш олан амансызлыгла апарылырды. Америкада мцшащидя етдийимиз кими, там тяряггидя олан гябиля гурулушу заманы истещсал олдугъа аз инкишаф етмишди, демяли, чох эениш сащядя олдугъа аз ящали йашайырды, буна эюря дя инсан она бир дцшмян кими гаршы дуран вя она айдын олмайан ятраф тябиятя аз гала тамамиля табе иди, бу да юз ин'икасыны ушагъасына садялювщ дини тясяввцрлярдя тапыр. Тайфа инсан цчцн, истяр башга тайфадан олан адама мцнасибятиндя, истярся юзц юзцня мцнасибятиндя бир щцдуд олараг галырды: тайфа, гябиля вя бунларын тя'сисаты мцгяддяс вя тохунулмаз иди, тябиятин вердийи еля али бир щакимиййят иди ки, айрыъа шяхсиййят юз щиссляриндя, фикир вя щярякятляриндя она сюзсцз табе олараг галырды. Щямин дюврцн адамлары бизим нязяримиздя ня гядяр язямятли эюрцнсяляр дя, онлар бир-бириндян фярглянмирляр, онлар щяля, Марксын дедийи кими, ибтидаи бирлийин кебяйиндян айрылмамышлар. Бу ибтидаи бирлийин щакимиййяти сарсылмалы иди,–вя о сарсыды. Лакин бу щакимиййят еля тя'сирляр алтында сарсылды ки, бунлар кющня гябиля ъямиййятинин йцксяк мя'няви сявиййясиня нисбятян бизя ачыгъа тяняззцл, эцнаща батмаг кими эюрцнцр. Ян алчаг ся'йляр–байаьы бир щярислик, зювг алмаьа кобуд бир ещтирас, ийрянъ бир аъэязлцк, цмуми ямлакын тамащкарлыгла таланмасы–бунлар йени, сивилизасийалы, синфи ъямиййятин хяляфляридир; ян чиркин васитяляр–оьурлуг, зоракылыг, мякр вя хяйанят–кющня синифсиз гябиля ъямиййятини сарсыдыр вя ону мящв олмаьа доьру апарыр. Йени ъямиййят юзц ися там ики мин беш йцз иллик бцтцн варлыьы ярзиндя щямишя йалныз истисмар олунанлардан вя мязлумлардан ибарят чох бюйцк яксяриййят щесабына ъцзи азлыьын инкишафы мянзярясини тяшкил етмиш вя щяр щансы яввялки замана нисбятян инди даща артыг дяряъядя бу вязиййятдя галмагдадыр.



Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   40




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет