Б. А. Джаамбаева Философия Оқулық

ІХ Бӛлім 
ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ және орыс 
философиясы 
 
9.1. ХІХ ғасырдағы қазақтың классик-ағартушыларының 
философиялық кӛзқарастары, антропоцентризмі мен гуманизмі
(Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаев) 
Қазақ халқының рухани мәдениетінің дамуында ХІХ ғасырдың екінші 
жартысы ӛзгерістерге толы болды. Қазақ даласындағы Ағартушылық 
мәдениеттің дамуы да осы кезеңде жүзеге асқан болатын. Бұл кезеңнің ірі 
ӛкілдері Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин және А.Құнанбаев болды.
Ш. Уәлиханов (1835-1865 жж.) – қазақтың тұңғыш ғалымы әрі 
ағартушы-демократ. 
Ол 
география 
мен 
этнография, 
тарих 
пен 
фольклористика, дінтану және шығыстану, философия мен әлеуметтану 
салаларында кӛптеген ғажап туындылар жазды.
Зерттеуші-ғалым ретінде Ыстықкӛлге жасаған сапарынан кейін ол 
ӛзінің «Ыстықкӛл күнделіктері», «Қытайдың Батыс провинциясы және 
Құлжа қаласы», «Қырғыздар туралы жазбалар» атты тарихи-этнографиялық 
шығармаларын жариялап, ол Ресейдің географиялық қоғамының жоғары 
бағасына ие болды. Сӛйтіп ол 1857 жылы ақпанда Ресейдің географиялық 
қоғамына мүше болып сайланады. Сол жылы Ш.Уәлиханов Алатау 
қырғыздарына тағы да сапарға шығады. Кӛшпенділердің арасында жүріп, 
олардың ӛмірі мен тұрмысын, тарихын, этнографиясын, халықтың ауызекі 
шығармаларын зерттейді. Осы сапарында ол қырғыздың «Манас» 
дастанының кейбір бӛлімдерін жазып алады.
Кӛрші халықтардың тарихын зерделеу қазақ халқының ежелгі және 
орта ғасырдағы тарихын зерттеуге де кӛмектесті. Алғашқы сапарында 
жинаған материалдарын талдап, салыстырғаннан кейін, Шоқан «орта 
ғасырларда отырықшылық (Қырғызстан мен Қазақстанның оңтүстігінде) Іле 
жазығында кең тарады» деген пікір айтады.
1858 ж. Шоқан Уәлихановтың Қашқарияға жасырын сапары оның 
ғылыми шығармашылығындағы жаңа кезең болып саналады. Ш.Уәлиханов 
Марко Поло мен иезуит Геостан (1603) кейін осы жабық елге аяқ басқан 
бірден-бір ғалым болды. Жат жұрттықтар үшін жабық елдегі сапарынан ол 

жүктеу/скачать 1.78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: