білімсіздік пен басқалардың білімсіздігі туралы»

6.2. Құдай, әлем және адам туралы қайта ӛрлеу философиясы 
Ӛнер, бейнелеу ӛнері, әдебиет, философия және саясаттың қайта 
ӛрлеуінің үш сатысында да антропоцентризм үстемдік етті, яғни бірінші 
орынға жеке тұлғалықты қойды. Ескере кететін жайт, адамның 
әмбебаптылығын кӛбіне Құдайдың ықпалымен жүзеге асты деп түсінген 
заман болды.
Ең алғаш антикалық зерттеуде схолосттардың шектеулі логикаларын 
салыстыру анализмен алмастырған Дарынды гуманист Лоренцо Валла 
(1407-1457 жж.) болатын. Ӛзінің «Рахаттану туралы» трактатында 
эпикурейлік дүниетанымға қарсылық білдіріп, адамның жауаптылығы ӛзінің 
табиғатынан екендігін түсіндіреді. Валла адамға соқыр сенім емес,
«Цицеронның риторизмі жаңаша ойлауды және шешім қабылдауды» 
үйретеді дейді, яғни аққиқатқа күмәнмен және сынмен қарау керек. Оның 
эпикурейлік этикасы жеке бӛліктерден: жақсылық жасаушы қажеттілік деп 
қараса, оның сынын рахаттану ретінде қабылдау қажет.
Лоренцо «Еркіндік туралы», «Монахтық обет туралы», «Жаңа ӛсиетті 
салыстыру», «Қараниеттілікті Константиннің сыйлығы ретінде талқылау» 
атты трактаттарында Рим Папаларының зайырлы биліктеріне қарсылық 
білдіріп, 
адамгершілікті 
азғындаушы 
монахтардың 
және 
шіркеу 
қызметкерлерінің кӛңіліне ақау түсірді. Осындай талас-тартысқа түскен 
Валла «шыншыл ойлар айту номиналистика» сияқты шынайы бола алмайды, 
себебі кәдімгі адами тілге жат, ал схоласттардың «жалпы түсінігі» – ойдан 
шығарылған деген қорытындыға келген. 
Айта кететін жайт, Италия гуманизмі «әдеби түсінікпен» және бірінші 
орында зерттеумен, антикалық тілдердің таралуымен, әдебиетпен, ӛнермен 
біржақты болды. Италияда қоныстанған гректердің кӛмегімен итальяндық 
гуманистер антикалық ойшылдардың шығармаларын жинақтады. Осылайша, 
қалаларда антикалық мұраларды аударумен айналысатын мәдени орталықтар 
пайда болды. Антикалық әуесқойлар арасында бір ағым пайда болды. 
Олардың ішінде философ, ойшыл деп бағаланған Платон жақтаушылары кӛп 
болды, ал Аристотель олар үшін схоластикалық әдісті жандандырған 
қатардағы ойшыл әрі физик болып қала берді.
Соларды бірі, «Платон достары» үйірмесін ұйымдастырушы, 
Флоренциядағы Платон академиясына қызмет еткен, ӛзін «ғылымды сүйген 
гуманист» деп атаған, Платонның барлық диалогтарын аударып, «Философия 
ӛмір бейнесі» атты еңбекті мыңжылдан соң қайта жандандырған Марсилио 
Фичино (1433-1499 жж.) еді. Сол уақыт замандастарының айтуынша Платон 
академиясында ӛмір шеңберінің портреті, ал жанында күлімсіреп тұрған 
Демокрит пен жылап тұрған Гераклиттің портреттері ілулі тұратын. 
(П.Таранов). «Академиктер» Платонға ғашық қоғамның еркін адамдары 
болатын. Олар гуманизмнің, ой еркіндігіне, ӛзіндік жетілуге атсалысқан. 
Фичиноның талпынысы жемісті аяқталды. Ӛзінің адамға және 
философияға деген кӛзқарасын: «табиғат адам болуымыз үшін барлығымен 
қамтамасыз етті, гуманитарлық ғылымдар – барлығы да, адам болу үшін, 
философия – шын жүректен жасауға ұмтылуды үйретеді» деген афоризмінде 

білдіреді. Оның идеалы білімділік пен біліктілік, белсенді «ғылымға 
берілген» адам болатын. Фичино ӛзінің «терминін» ғылымға берілуді 
еркіндікке ұмтылу деп түсіндіреді. Іштей еркін болған ол бұл ұстанымын 
шынайылыққа айналдыра білді. Кӛбіне ол ӛзіне мінездеме беретін, себебі 
айтқан сӛздері іске қатысы болмай қалатын. Табиғатынан аурушаң, орта 
бойлы, ӛркешті Фичино отанына адал адам болатын.
Жан-жақты білімді (үш факультетті бітірген – медицина, әдебиет, 
философия) Фичино ӛзінің шығармашылық қызметін бірнеше мыңжылдық 
бұрын жазылған белгісіз теологиялық-философиялық трактаттардан 
бастаған. Ол платондық салт бастау алды деген оймен сол еңбектердің 18 
мәтінін және діни-мистикалық тұжырымдамаларды аударған. Оның 
қаламынан Платонның «Халдей оракуласы», «Зороастрға пікір», «Эннеады», 
Платонның диалогтары, Гермес Трисмегисттің, Дионисия Ареопаганың, 
пифогорлықтар мен неоплатонниктар Порфирия, Прокла, Ямвлиха 
еңбектерінің аудармасы туған. 
«Платонның жанның ӛлмейтіні туралы теологиясында» Марсилио 
неоплатонизмнің идеяларын алға тарта отырып, ортаға философия күң емес, 
теолгияның әпкесі яғни ғылыми дін деген жаңа тезис тастайды. Гуманист 
әлемді иерархиялық ретпен қарастырып, Құдай, періште, жан, қасиет, 
материя деп 5 сатыға бӛледі. Осындай пантеистік бейнеден кӛретініміз Құдай 
барлық жаратылысты сүйіспеншілікпен жаратады, ол ӛзіне барлық 
жаратылысты сыйдыра білген себепші күш. Жан қозғалыстың және 
болмыстың барлық сатысымен байланыстырушы болып табылады. Құдай, 
жан және махаббат қасиетті үштіктің мәні. «Христиан діні туралы» еңбегінде 
ол Христиан діні барлық діннің ішіндегі мықтысы әрі биік шыңы, барлық 
этиканың бастауы деген ойын білдіреді. Соңында дініне берік Лоренцо 
Медичи Фичино күналарын Платон арқылы жуып-шаятын діндәрге айналды. 
Қайта ӛрлеу дәуірінде әйгілі суретші әрі ғалымы итальяндық Леонардо 
да Винчи (1452-1519 жж.) ғажайып ғылыми жаңалықтар ашып, адамзаттың 
жауапсыз сұрағына айналған – уақыт табиғаты мәселесін ӛнер арқылы 
шешуге бел байлады. Уақыт – тӛртінші ӛлшем гипотезасын пайдалана 
отырып, ол материалдық әлемде ӛткен, осы, келешек шақтарының 
болатындығын Леонардо «Моно Лиза», «Құпия кеш», «Джоконда» 
еңбектерінде жасырды. 
Зерттеуші ретінде Леонардоның қызуғушылықтары әр түрлі болды. Ол 
анатомя, ботаника, картография, геология, аэронавтика, оптика, акустикалық 
математика, 
қару 
құрастырушылық 
және 
де 
кӛптеген, 
тіпті 
градопланированиемен айналысқан. Табиғатты тануда Леонардо осы 
ғылымдардан алған тәжірибесіне жүгінетін. Табиғат себептерін жасыра 
отырып, сезімдерге қорытынды ұсынады. Себебін білу, тексеру үшін адам 
«ақыл-ойына» жүгінеді. Ол: «тәжірибеге ғылымсыз байланған адам – кемеге 
рӛлсіз, компассыз түскен адаммен тең; ол қайда жүзіп бара жатқанын 
білмейді, ӛзіне сенімсіз. Практика ылғи да теорияға тәуелді... Ғылым – 
қолбасшы, ал практика – қатардағы әскерлер» деген. Оның ойынша, түрлі 
болмыстар қатынасының себебін анықтайтын ғылым «математика» 

қолданылады. Практикалық қызмет ұғымын Леонардо «ешқандай да зерттеу 
математикалық дәлелдемелерге жүгінбесе, шынайы білімге әкелмейді» деп 
түсіндіреді. Бірақ, табиғат тәжірибелі жолмен анықталатын қатынастардан 
тұратындықтан тәжрибелі бақылау жеткіліксіз. Олардың қатынасы тек 
«ақыл-ой» елегінен ӛткеннен кейін ғана шешімін табады. 

жүктеу/скачать 1.78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: