Б. Б. Ахметова Редакционная коллегия

54 
Алайда, мұндай пікірмен келісу қиын. Белгілі бір елдегі сыбайлас жемқорлық белгілі 
бір жағдайларды туындатады деген пікір дұрысырақ көрінеді [1,59]. 
Қазіргі уақытта сыбайлас жемқорлық қылмыстардың пайда болу себептері мен 
жасалу жағдайлары туралы көптеген түрлі гипотезалар ұсынылған, бұл осы мәселеге 
жұртшылықтың жоғары ықыласымен және тиісінше қоғамдағы сыбайлас жемқорлық 
деңгейінің жоғары деңгейімен байланысты. 
Мысалы, криминолог, заң ғылымдарының докторы, профессор, А.И. Долгова 
сыбайлас жемқорлық өз алдына қылмыстылықтың детерминациясы мен себептерінің 
жалпы және арнайы процестерінің салдары болып табылатынын атап өтті. Соңғылары 
көбінесе мемлекеттік немесе өзге қызметпен, сондай-ақ ұйымдасқан экономикалық 
қылмыстың дамуымен, тиісті қылмыскерлердің экономикалық мүддесінің саяси және 
сатып алуға криминалдық кірістерді пайдалану жолындағы пәрменді кедергілердің 
болмауымен байланысты [2, 22]. 
Сыбайлас жемқорлық қылмысының себептері күрделі әлеуметтік-құқықтық 
сипатқа ие. Оларды шартты түрде мынадай топтарға бөлуге болады: экономикалық, 
саяси–ұйымдастырушылық, 
психологиялық, 
қоғамдық, 
әкімшілік. 
Сыбайлас 
жемқорлықтың экономикалық себептері саясат пен саясатқа әсер ету іштен әсер ету 
жағдайларына 
байланысты 
экономикадағы 
тұрақсыздық 
сияқты 
жағымсыз 
факторларды қамтиды. Ықпал етудің болмауы; инфляция; ұйымдасқан қылмыстың 
заңды салаға енуі; тиімді нарықтық бәсекелестіктің болмауы секілді жағдайлар 
қылмыстылықтың экономикалық детерминантының негізгі себептерін ашады. 
Сондай-ақ, келесі себептерді атап өтуге болады: 
- салық жүйесіндегі кемшіліктер; 
- мемлекеттік бюджет қаражатының ірі көлемде ұрлануы (өкінішке орай, 
көлеңкелі экономика арқылы мемлекеттің бағдарламалары мен жобаларын, сондай-ақ 
мемлекеттік кәсіпорындардың пайдасын іске асыруға бөлінетін барлық қаржы 
ресурстарының 10-нан 20% - ға дейін жылыстауы орын алады). 
Сыбайлас жемқорлық қылмысының саяси–ұйымдастырушылық себептеріне 
мынадай белгілер тән: билік іс-қимылының жеткіліксіз ашықтығы; жоғары еңбекақы 
төлеудің мүмкін еместігіне әкеп соғатын шенеуніктердің негізсіз жоғары саны; 
мемлекеттік немесе муниципалдық қызметте қызмет атқаруға тыйым салынған 
адамдардың бірыңғай есебінің болмауы. 
Сыбайлас жемқорлық қылмысының психологиялық себептері мынадай 
факторлардан көрінеді: жеке адамды мемлекеттік биліктен алыстату, нәтижесінде 
адамдар жемқорлықсыз ештеңе жасауға болмайды деп ойлауға үйреніп қалады, ал 
билікті бақылау тиісінше мүмкін емес. Ұзақ әрі тұрақты бір лауазымды иеленетін 
тұлғалар сыбайласжемқорлыққа әлдеқайда бейім келеді. 
Коммерциялық құрылымдардағы сыбайлас жемқорлықтың себептері туралы 
айта келе, бұл саладағы қылмыстық фактілер өте сирек анықталатынын атап өту керек, 
бұл осы әрекеттердің латенттілігін көрсетеді. Аталған құрылымдардағы сыбайлас 
жемқорлық фирмалар қызметкерлерінің ашкөздігіне әкеліп соғады және олардың 
мүдделерін сатумен жиі байланысты: коммерциялық құпия, өндіріс құпияларын сату-
алдын ала келісілген материалдық сыйақы үшін ақпаратты ағызу не жою деп аталады. 
Коммерциялық құрылымдардың сыбайлас жемқорлыққа баратын қызметкерлері, 
әдетте, заңды жолмен жеткілікті түрде пайда тапса да, психологиялық тұрғыдан оларға 
мқндай ақша әрдайым аз болып көрінеді. Бұл жағдай заңды негізде алынатын жоғары 
табыс парақорлықтың болмауына кепілдік бере алмайтынын көрсетеді. Бұл мәлімдеме 
мемлекеттік шенеуніктерге де тең дәрежеде қатысты [3, 72]. 

55 
Сыбайлас жемқорлық қылмысының ауқымды түрде дамуына әсер ететін 
факторлардың бірі – қоғамдағы менталитет. Себебі аталған фактор қоғамдық сананың 
қалыптасуының тарихи себептерімен тығыз байланыста болады. 
Аталған әлеуметтік, экономикалық және құқықтық құбылыстың даму себебі 
қоғамдық қарым-қатынаста, адамдардың моралы мен психологиясында жасырылған. 
Сондай-ақ сыбайлас жемқорлық заңды саналып, қоғамның белгілі бір бөлігінің 
санасында қарапайым іске, процесске айналды деп айтуға болады. 
Құқықтық факторлар: 
- қазіргі заманғы заңнамада заңсыз қызметке ықпал ететін қайшылықтар мен 
олқылықтардың құқықтық реттелуіне қарағанда, ашық экономикада реттеу басым 
болуы, яғни заңнамалық реттеудің жеткіліксіздігі; 
- әзірленген нормативтік-құқықтық актілердің криминалистикалық, сыбайлас 
жемқорлыққа қарсы сараптамасының дамымауы; 
- сот және құқық қорғау органдарының нашар дамығандығы және сыбайлас 
жемқорлыққа қарсы бағытталған жүйесінің болмауы (кәсіби қылмысқа қарсы күрестің 
болмауы); 
- ұйымдасқан қылмысқа, оның ішінде экономика саласында қатаң жүйелі 
күреске бағытталған мемлекеттік бағдарламаның болмауы. 
Әкімшілік факторлар: 
- экономиканың барлық саласына тарайтын және мемлекет экономикасына 
тікелей араласуға емес, бизнесті тиімді дамытуға бағытталған оңтайлы 
ұйымдастырылған мемлекеттік ұйымдастырушылық вертикалінің болмауы; 
- әкімшілік тыйым салу - заңды бизнестің дамуына кедергі келтіретін әкімшілік 
кедергілердің көптігі 
- шенеуніктердің өз лауазымдық қызметтерін асыра пайдалануы. 
Қазақстан мен әлемде өзіндік міндетті орны бар жемқорлық мемлекеттіліктің, 
сананың және мәдениеттің жүйелі құбылысына айналды. Сыбайлас жемқорлықсыз 
қоғамдық өмірдің барлық салаларында көптеген мәселелер шешілмейді. Ол заңсыз 
байытудың көзі емес, құқықтық санадан мемлекетке дейінгі бұзылу көзі болды. 
Сондықтан сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес тек мемлекеттің ғана емес, сонымен 
қатар бүкіл қоғамның, әрбір мемлекеттік қызметші мен азаматтың басты ісі болып 
табылады; ол ашықтықты, нақты құқықтық шеңберді, сондай-ақ қудалаудың нақты 
қаупінінің болуын талап етеді. 
Осылайша, келесідей қорытынды жасауға болады: сыбайлас жемқорлық 
қылмысының себептері күрделі әлеуметтік–құқықтық сипатқа ие.Сыбайлас жемқорлық 
әртүрлі құбылыстармен байланысты болғандықтан, оның детерминанттары әртүрлі 
және көп. Сыбайлас жемқорлықтың ауқымы, ерекшелігі мен динамикасы – елдің 
жалпы проблемаларының салдары. 
Сыбайлас жемқорлық мемлекет үшін де, азаматтық қоғам үшін де қауіпті. 
Азаматтық қоғам үшін сыбайлас жемқорлықтың қауіптілігі ғасырлар бойы қалыптасқан 
дәстүрлі діни, адамгершілік, этикалық ұстанымдарын бұзады. Осыған байланысты В.Е. 
Севрюгиннің айтуынша, сыбайлас жемқорлық қылмысымен «мемлекеттік билік пен 
басқарудың барлық салалары қамтылған. Ол тек мемлекеттік аппаратты ғана емес, 
сонымен қатар темірге жұққан тот секілді азаматтық қоғамның адамгершілік 
ұстанымдарын да бұзады» [4, 31]. 
Ол өмірдің түрлі салаларында сыбайлас жемқорлықты туындататын себептер 
мен жағдайларды жою немесе кем дегенде азайту жөнінде кешенді түрде ғылыми 
зерттеу, жан-жақты және дәйекті әлеуметтік (құқықтық, экономикалық, саяси, 
дүниетанымдық, мәдени және т. б.) шараларды әзірлеу және жүзеге асырудан көрініс 
табылады. В. М. Пучнин, Р. В. Пузиков О. А. Кузнецовтың айтуынша: «сыбайлас 

56 
жемқорлықты тек заңнамалық шаралармен және оның көріністерімен күреспен ғана 
шектеуге болмайды... Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес міндетті түрде табысқа қол 
жеткізеді, егер ол толық, кешенді, тұрақты түрде жүргізілсе әрі бұған билік пен 
қоғамның барлық күштері бағытталған жағдайда» [5, 28]. 
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл бағыттарының бірі тиімді заңнамалық 
базаны құру болып табылады. Ол сыбайлас жемқорлық көріністеріне сенімді тосқауыл 
болу үшін құрылуға тиіс. Осы мақсатта шенеуніктер лауазымына кіріскен кезде 
сыбайлас жемқорлық байланыстарын жолға қоюға кедергі келтіретін заңнамалық 
нормаларды қалыптастыру қажет. Мемлекеттік және әкімшілік қызметшілердің 
өкілеттіктері шенеуніктердің өз бетінше іс–әрекеттері және мемлекеттік мүдделерде 
біреудің мүдделерін (бизнесті, кәсіпкерлерді және т.б.) мүдделерді мүдделерге қолдау 
үшін әртүрлі мүмкіндіктер тудырмайтындай етіп тұжырымдау қажет. Заңнама 
нормалары бопсалау, парақорлық, сыбайлас жемқорлық көріністерінің басқа да 
нысандары үшін құнарлы орта құрмауға тиіс. 
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың заңнамалық базасын құру 
мақсатында Сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңдардың пакетін әзірлеуге, олардың 
сыбайлас жемқорлыққа қарсы сараптамасына, бюджет қаражатын жұмсаудың 
ашықтығын қамтамасыз ететін нормаларды қабылдауға, лицензиялау мен тіркеуге, 
мемлекеттік қызметті өткеруге, қаржылық есептілікке, қылмыстық кірістерді жария 
еткені үшін жауапкершілікті қатаңдатуға, кірістер мен мүлікті декларациялау кезінде 
көрінеу алдау үшін және т. б. байланысты шараларды қабылдау қажет. 
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың заңнамалық базасын құру 
мақсатында сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңдардың пакетін әзірлеуді, олардың 
сыбайлас жемқорлыққа қарсы сараптамасына, бюджет қаражатын жұмсаудың 
ашықтығын қамтамасыз ететін нормаларды қабылдауға, лицензиялау мен тіркеуге, 
мемлекеттік қызметті өткеруге, қаржылық есептілікке, қылмыстық кірістерді жария 
еткені үшін жауапкершілікті қатаңдатуға, кірістер мен мүлікті декларациялау кезінде 
көрінеу алдау үшін және т. б. байланысты шараларды қабылдау қажет [6, 10]. 
Заңнамалық шаралардан басқа сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс–қимыл 
механизмінде ұйымдастыру-құқықтық шаралар кешенін де іске асыру қажет. 
Мұндай шаралардың ішінде бүгінгі таңда талап етілетін шаралар: мемлекеттік 
және әкімшілік қызметті коммерцияландыруға кедергі жасау; құқық қорғау жүйесін 
жетілдіру; сот–құқықтық реформа; сот және құқық қорғау органдарын техникалық 
қамтамасыз ету деңгейін арттыру; жалақыны арттыру; сыбайлас жемқорлыққа қарсы 
күрес жөніндегі ғылыми, оқу–әдістемелік әдебиеттерді басып шығару және т. б. болып 
табылады. 
Қазақстан Республикасының өңірлерінде сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-
қимыл шараларына келесілерді жатқызуға болады: 
- мемлекеттік 
қызмет көрсету процесінде лауазымды адамдар мен 
қызметкерлердің қызметін бақылаудың техникалық құралдарын қолдану (бейне және 
аудиожазба құралдары), 
- мемлекеттік сатып алуды бақылау шараларын күшейту; 
- қызметкерлерді материалдық ынталандырудың ашық, тиімді жүйесін құру; 
- кадрлық жұмысты жетілдіру. 
Ал сыбайлас жемқорлыққа қарсы үігт-насихаттың неғұрлым тиімді құралдары 
ретінде келесі құралдар танылуы мүмкін.: интернет; әлеуметтік жарнама; теледидар 
және радио. 

57 

жүктеу/скачать 1.62 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: