Б. Ж. Қоқымбаева, Ж. А. Кожахметова Қазақ музыкалық МӘдениеті
жүктеу/скачать 6.27 Mb. Pdf көрінісі
|
| бөлік, үлес. Сөздің кеңейтілген омонимдігі адам мағынасын жаңа он
шақты космологиялық түсінігін сақтайды. «Үш» қасиетті санына байланысты бірқатар афоризмдер сақталған. Шамасы ертеректе мифтің поэзиялық формула болып табылатын, бірсыпыра нақыл-сөздер сақталған. Олар: үш қуат, үш жамандық, үш жақын, үш ғайып. Мәселен, үш қуат: ақыл, жүрек, тiл. (Адамның ең жоғары қасиеттері – бұл ақыл, жан (жүрек), тіл (сөйлеу). Қуат – сөзбе- сөз: күш, жігер). Осылайша «жүз» ұғымының ежелгі этимологиясы, Дала тайпа- лары мен халықтарының этногенетикалық құрамы, көшпенділік әлем- нің көптеген халықтары өткен әмбебап шаруашылық-мәдени типі ретінде Қазақ хандығының ортақ тарихи-мәдени бастауларын дәлел- дейді. 2. Қазақ Хандығының саз мәдениеті Жүздерге, тайпалар мен руларға бөліну қазақ мәдениетінің де, түркі мәдениетінің де, оның ішінде музыкалық дәстүрдің де жоғары дамуына ықпал еткенін атап өткені де жөн. Айтқаның мысалы ретінде күй мен күйші іс-әрекетенің функциялары тарихи жағынан тұрақсыз және белгілі бір халықтарда әртүрлі болғанынан анық көрінеді. Сонымен қатар алтайлықтар мен хакастардың «кай», татар мен башқұрттардың «кюй», қазақтардың, қырғыздар мен түрікмендердің «күй», «куу» бүгінгі күнге дейін халық арасында сүйікті және құрметті болып табылады. Заманауи шындықтың қайшылықтарына қарамастан, бүгінде күй өзінің қасиетті-медитациялық табиғаты мен дыбыс идеалын барлық шынайы нәрселерге деген махаббат ретінде сақтап келеді. Күйлермен қатар қазақтар үшін осы тағдыршешті кезеңде жалпы- халықтық бірлік идеяларын ойдағыдай білдірген жыр өзекті болып отыр. Мұндай мәселені шешуге жыраудың жан-жақты іс-әрекеті бағындырылды. Олардың философиялық ойларға толы эпикалық толғаулары «өз заманының сұраныстарымен әсер ету күші бойынша қалыптасатын этникалық тұтастық мүдделерімен, азаматтық рухани- лықпен байланысты «қоғамдық-тарихи құбылысқа айналды», – дейді Қ.Ш. Нұрланова. «Бірыңғай тұтастықты қалыптастыру және дамыту жолында жасалған істер жанқиярлық пен бірлескен күш-жігерді талап етеді. Шалкииз өзінің күшін түсінуге толы және осы жолдағы барлық адамдарды: 32 Жау көрген күн жүрегінің басы едім, көз үстінде қас едім» секілді жолдармен рухтандырады. Жарқын тұлғалық-мақсаттық бастауымен сипатталатын жыраудың шығармашылығы азаматшылық рухтандырылғанымен ерекшеленеді. Ол осы бірлікті құруға, қорғауға және одан әрі дамытуға бағытталған. Осы бағытта Кет-Бұқа жыраудан (XIV ғ.) Бұқар жырауға дейін (XVIII ғ.) қазақ қоғамындағы жыраулар мен олардың шығармашылы- ғының тарихи маңызы. Олар апаттар жылында шабыттандырушылар және жұбатушылар ретінде жалпы қызығушылық пен ұлттың бола- шағы үшін өз өмірлерін және шығармашылық іс-әрекеттерің арнады. Осы қасиеттерді ескере отырып, жыраулар халықтың жаратушысы және сонымен бірге оның тарихын жасаған және жырлаған атақты тұлғалары деп айтуға әбден мүмкін. Батырлық пен жырдың жоғары азаматтығы сол заманның мәдениетін сипаттайды, сонымен қатар мұндай эпикалық ерекшелік руханилықтың жалпы мәдени қасиеті болып табылады. Дамудың жалпы тарихи, жалпы адамзаттық тенденциясын білдіре отырып, ол өзінің ерекше түрін эпикалық толғаудан тапты. Жыраулардың мінезі, табиғаты, тағдырларының әртүршілігіне қарамастан, олардың үлгіге ұмтылысы әлдебір тұтастыққа біріктірді. Бұл олар үшін өздерінің ерекшелігін, адамның әрқашан қолынан келмейтін нәрсені жасау мүмкіндігін сезінудің бәрінде ашылды. Мұндай өзін-өзі сезімі этникалық тұтастықтың қалыптасуы, дамуы жағдайында қажеттілік ретінде пайда болды. Сөйтіп, тұтастық пен оның рухын қалыптастыратын көтерілуімен қосылған қозғалысы мен артуы жыраудың эпикалық шығармашылығында толық түрде көрсе- тілген. Әртүрлі жағдайларда жыраулар өз заманның басты ісіне назар аударады. Мысалы, Ақтамберді жырау: Бірлігіңнен айрылма, Бірлікте бар қасиет – деген жолдары халық жадында сақталып бүгін де, келешекте де аманат секілді маңызды. Осылайша жыраулар бірлік оңай келмейді, оған үйрену керек, оны қажеттілік ретінде түсініп қана қоймай, жүрекпен қабылдау керек деп халыққа кеңес берген. Олар адал қызмет ету идеясы өмір жағдайында бәріне ортақ және басты болып табылатындығын, адамды жағдайдан жоғары қоюға ұмтылыстарының шоғырландырылған күшін қамтамасыз етті. XV-XVIII ғғ. ұзақ тарихи дамудың алуан түрлілігін ажырата білген жыраудың эпикалық шығармашылығы барлық біріктіру үрдісімен ерекшеленеді. Еркін айтылған бірлік идеясы және оның сыртқы келбеті – бұл этникалық тұтастықтың қалыптасу кезеңіндегі рухани субстанция, әлеуметтік даму тенденциясының көрінісі дер анықтайды Қ.Ш. 33 Нұрланова. Сондықтан Қазақ хандығының рухани мәдениетінде жыраудың маңызы өте зор. Жыр жанрлар жүйесіне терме, толғау, арнау, хат секілді түрлері енеді. Олар этностың өнегелілік құндылықтарының нақтылайтын жоғары әдептілік толғауды сипаттайды. Жыр шиеленіскен түрде толыққанды, экспрессивтік, нағыз шешендік сөзбен көрінетін саз, кеңірек, рухани мәдениет құбылысты білдіреді. Ол бүкіл елге, халыққа бағытталады және қиын жағдайлар кезінде оның бүгіні мен болашағы- на деген қамқорлықпен ерекшеленеді. Өз шығармашылықтарында олар рухани тәжірибелерінде терең бастан кешкен, сезілген ақиқат ретінде үйлесімдік іске асыруды тапқан жалпыламалықты көрсетті. А. Сейдімбек Қазақ Хандығы дәуірдің «рухани өркендеу және жаңғыру» заңдылықтарының көрінісі» ретінде сипаттайды. «Бұл жылдар Қазақстан халқының өмірін жеке құндылықтың ерекше белгі- сімен айшықтап, оның рухани мәдениетінің айрықша сипатын нығайта түсті». Осы кезеңнің «ұлы өкілдері мәдени құндылықтардың әлемдік қоржынында лайықты орын алған халықтың рухани қазынасын толықтыра түсті» – деп қорытындылайды А. Сейдімбек. «Айтары жоқ, ғажайып құбылыс!... Жай өткен жоқ, қазақ халқының болмысына өзіндік дара қасиет дарытып, мәдени-рухани төлтумалығын біржолата орнықтырып кетті». Қазақ халқының «ұлы тұлғалары туындатқан рухани қазыналар ешқандай әсіре бұлдаусыз жалпы адамзаттық игілік болып табылады», – дейді. Осы жерде ұлы ғалым айтқан кезең музыка ғылымында ауызша кәсіби музыка ретінде анықталатынын атап өткен жөн. Бұл саз мәдениеті көркемдік құбылыс ретінде ең жоғары дамуға жеткен кезең. Әлемнің ауыз кәсіби музыкалық тәжірибесінің ерекшелігі – әлемді танудың жеке тәсілі және оны авторлық шығармашылықта көрсету. Бұны мәдениетте орындаудың оркестр, хор, топтық би жанры сияқты ұжымдық формасының жоқтығынан байқауға болады. А. Аязбекованың айтуы бойынша «әлемдік қарым-қатынас байланыстарының анағұрлым ерекше және айқын бейнелеушілердің бірі бола отырып, әлемдік мәдениетте жарқын және бірегей жағдайды бейнелеу қазақ мәдение- тінің бір қыры. Бұл қасиеттің ерекшелігі бірегей, өйткені көшпенді қоғамның өзі бұл – ұжымдық, бірлескен қоғам. Тіршілік қарекетінің тұрмысы мен тәсілінің өзі солай қалыптасқан. Ал осы қоғамдағы сана – дараланған, философиялық тұрғыдан өзгеше». жүктеу/скачать 6.27 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|