Тамақ өнімдері өндірісі көлемінің серпіні

Саладағы өндіріс көлемдерінің өсуіне инвестициялық жобаларды іске асыру жаңа өнім түрлерін игеру, өндірістерді жаңашаландыру, жаңа технологияларды енгізу есебінен қол жеткізілді.

Индустриаландыру картасының шеңберінде азық-түлік өндіретін кәсіпорындарда 2010-2012 жылдары «Қостанай қаласында тәулігіне 150 тонна сүт шикізатын қайта өңдейтін жаңа зауыт құрылысы және жабдықтар сатып алу»; «Қостанай қаласында «Баян Сұлу» АҚ-да «Жылына қуаттылығы 4 250 тонна штампталған орамадағы қатты карамель өндірісін ұйымдастыру»; «№ 2 шоколад цехінің құрылысы»; «Қарасу Ет» ЖШС «Қостанай ауданының Затобол кентінде жылына қуаттылығы 5,4 мың тонна ет беретін етті қайта өңдейтін кешеннің құрылысы»; «Қостанай мелькомбинаты» АҚ-да «Сағатына қуаттылығы 4,2 мың кг қысқаша кесілген макорон өнімдерін өндіретін цехтің құрылысы» сияқты ірі инвестициялық жобалар іске асырылды.

«Бизнестің жол картасы 2020» Бағдарламасының үшінші бағытының шеңберінде кәсіпорынға дайын өнімдер қоймасының құрылысы бойынша жоба және «Ассорти» конфеттер өндірісі бойынша желі сатып алу мақұлданды.

Сондай-ақ, азық-түлік өнеркәсібі кәсіпорындарының бірқатары күнбағыс майын өндіру, етті қайта өңдеу, диірмен кешендерінің құрылысы бойынша жобаларды іске асырды.

Облыстың жеңіл өнеркәсібін тоқыма бұйымдар өндірісі, киім, былғары өндірісі кәсіпорындары қамтиды.

Ірі кәсіпорындар: «Большевичка» ӨК (тігін бұйымдар, оның ішінде республиканың әскери құрылымдары үшін формалық киім-кешек, мұнайшылар, газ жұмысшылары, теміржолшылар, медицина қызметкерлері үшін арнайы киім және т.б.), «Алпамыс» аяқ-киім фабрикасы ЖШС (қарулы күштерге аяқ-киім, халыққа арнайы және жұмыс аяқ-киімі), «Қостанай киіз аяқ киімінің фабрикасы» ЖШС (басылған аяқ-киім, қышқылдан қорғайтын қолғап өндіру), «Қостанай тоқыма-трикотаж фабрикасы» ЖШС (трикотаж жібін және ватин өндіру) болып табылады.

2007-2012 жылдары жеңілөнеркәсіп өнімдерін өндіру көлемі 1,6 есе ұлғайып, 4571 млн. теңгені құрады. 2012 жылы жеңіл өнеркәсіп НКИ өткен жылғыға қарағанда 96,4% құрады.

Жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындарында негізгі қорлардың тозу деңгейі жоғары, қазіргі уақытта тұтынушылық нарықта бәсекеге қабілетті болу үшін жабдықтарды жаңғырту, жаңа технологияларды енгізу керек. Сол сияқты саланың кәсіпорындары айналым қаражаттарына тапшы.

Бұл проблемаларды шешу үшін мыналар қажет:

«Бизнестің жол картасы 2020» бюджеттік бағдарламасының шеңберінде жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындарын жаңашаландыруды жүзеге асыру;

«Өнімділік-2020» бағдарламасының шеңберінде инновациялық технологияларды енгізу жолымен өнімділікті жоғарылату.

Машина жасау. Облыстың машина жасау негізін «Агромашхолдинг» АҚ, «Агротехмаш» ЖШС, «СарыарқаАвтоПром» ЖШС, «Дормаш» ЖШС, «Болашақ А» ЖШС, «Дон Мар» ЖШС және басқалары құрайды.

2012 жылы машина жасау саласында өндіріс көлемі 2011 жылғы 18,6 млрд. теңгеге қарағанда 31,7 млрд. теңгені құрады. НКИ 173,4 деңгейінде қалыптасты. Салада тракторлар өндірісі 7,2 есе, астық жинайтын комбайндар 2,3 есе, жеңіл автомобильдер 3,1 есе және басқалары ұлғайды. 2012 жылы «АгромашХолдинг» кәсіпорнында 10 және одан да көп адамдарды (2012 жылы 27 дана) тасымалдау үшін автомобильдер жинау бойынша желі енгізілді.

Машина жасау кәсіпорындары негізінен ауыл шаруашылығының топырақ өңдейтін техникаларға, жабдықтарға, қосалқы бөлшектерге, тораптар мен агрегаттарға қажеттілігін қамтамасыз етуге бағытталған.

Кіші саланың қарқынды дамуымен қатар шешімін таппаған бірқатар проблемалар бар:

өндіріс тиімділігінің артуына кедергі жасайтын жабдықтар тозуының жоғары деңгейі;

қолда бар өндірістік күштерді толық қолданбау;

саланың төмен инвестиялық тартымдылығы және өнеркәсіптерде айналым қаражаттарының үнемі тапшылығы;

машина жасау кешені инфрақұрылымының жеткіліксіз дамуы: инфрақұрылымның едәуір бөлігін жоғалту (ғылыми-зерттеу институттары, конструкторлық бюро, тәжірибе-зерттеу базалары, сынақ және техникалық бақылау орталықтары);

үстеме құны жоғары ғылымды көп қажет ететін жоғары технологиялық өнім өндірісіндегі ғылымды қажет ететін бұйымдар өндіруде үлестің төменділігі.

Металлургия өнеркәсібі кәсіпорындары 2012 жылы 27397 млн. теңге сомасына өнімдер өндірді, НКИ – 119,4%. Шойын, болат құю жөнінде қызметтер көрсетілді, 3905 кг Доре ертіндісі (2011ж. – 3241 кг), 766 тонна болат беттен сэндвич-панелдер (2011ж. – 489 тонна), 4322 тонна құрылыстық жинақтық металл құрылыстары (2011ж. – 4703 тонна) және т.б. өндірілді.

Доре ертіндісін өндіру 41,6%-ға (2009 жылы – 2757 тонна, 2012 жылы – 3905 тонна), құрылыстық жинақтық металл құрылыстары 24,8%-ға (2009 жылы – 3462 тонна, 2012 жылы – 4322 тонна) ұлғайды.

«ССКӨБ» АҚ, «Рудный металл құрылыс зауыты – Имсталькон» ЖШС, «МехЛитКом» ЖШС облыстағы металл өнімдерінің негізгі өндірушілері болып табылады.

2010 жылдың маусымында «ССКӨБ» АҚ «Құны 7500 млн. теңге жылына қуаттылығы 75 мың тонна дайын өнім шығаратын металл прокат зауытының құрылысы» жобасын іске асырды, 650 жұмыс орны құрылды. Зауытты іске қосқан сәттен бастап жалпы 6189,5 млн. теңге сомасына диірмендерге 17876 тонна уатқыш шарлар, 29978 тонна құрылыс арматурасын, 20185 тонна болаттан жасалған жартылай фабрикаттар өндірді.

2013 жылы «ЕвразКаспианСталь» ЖШС «Қостанай қаласында жылына 450 мың тонна ұсақ сортты прокат станының құрылысы» жобасы іске асырылуда. Аталған зауытты іске қосу ішкі нарықты және құрылыс индустриясы кәсіпорындарын сапалы прокатпен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Облыста құрылыс материалдары өндірісі қарқындауда. 2012 жылы сала кәсіпорындары 15,1 млрд. теңгеге (2011 жылы – 14 млрд. теңгеден артық) өнім өндірді.

2011 жылмен салыстырғанда тауарлық бетон өндірісі (табиғи түрінде) 21,0%-ға, құрылыстық жинақтық металл құрылыстары 73,0%-ға, болат беттен сэндвич-панелдер 46,6%-ға, құрылыстық мақсаттар үшін 31,7%-ға ұлғайды.

Облыста қызмет ететін құрылыс материалдарын өндіретін кәсіпорындармен қатар соңғы жылдары жаңа кәсіпорындар құрылды, оларда инвестициялық жобалар іске асырылады.

Осылайша, Қостанай облысында Индустриаландыру картасының шеңберінде құрылыс индустриясы саласында 9 жоба іске асырылуда, олардан 2011 жылы «Иволга - Холдинг» ЖШС «Қостанай қаласында қуаттылығын 10 млн. дана кірпіш өніміне дейін ұлғайтып, кірпіш зауытын жаңғырту» (60 жұмыс орны құрылды); «Металл Инвест Сауда-Өнеркәсіп Компаниясы» ЖШС «Рудный қаласында диаметрі 110-450 мм полиэтилендік құбырлар және жалпы қуаттылығы жылына 1,6 мың тонна фитингтер өндірісін ұйымдастыру» (10 жұмыс орны құрылды); «Пластстандарт» ЖШС «Жылына қуаттылығы 12 мың тонна диаметрі 500-1200 мм полиэтилендік құбырлар өндірісін ұйымдастыру» (20 жұмыс орны құрылды); «Қостанай МБИ» ЖШС «Қостанай қаласында жылына қуаттылығы 33,5 мың текше м. ұсақ даналы бетондық өнімдер өндіретін автоматтандырылған зауыт құрылысы» (25 жұмыс орны құрылды) инвестициялық жобалары пайдалануға берілді.

Электрмен жабдықтау

Облыс бойынша 2013 жылдың 7 айында электр энергиясын пайдалану көлемі 3250,79 млн. кВтс құрады.

Жергілікті көздерден электр энергиясын өндіру 2012 жылмен салыстырғанда 0,9%-ға төмендеді және 1030,05 млн. кВтс құрады. Бұл Рудный және Қостанай ЖЭС-да негізгі технологиялық жабдықтарды жоспардан тыс жөндеуден өткізуге байланысты.

«2011-2020 жылдарға арналған Қостанай облысының тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығын жаңғырту» бюджеттік бағдарламасын іске асыру шеңберінде 2013 жылы 1835,59 млн. теңгені, оның ішінде:

- республикалық бюджет қаражатынан 1 496,26 млн. теңге;

- жергілікті бюджет қаражатынан 339,33 млн. теңге.

Ағымдағы жылдың 1 тамызындағы жағдай бойынша жылу энергетикасы жүйесін дамыту бағдарламасы бойынша республикалық және облыстық бюджеттер қаражаттары есебінен 1441,75 млн. теңге игерілді.

Облыс қалаларын электрмен жабдықтауды мынандай кәсіпорындар: Қостанайда – «ЭПК forfait» ЖШС; Рудныйда – «РудныйЭнергоКомпаниясы» ЖШС; Арқалықта – «Қостанайюжэлектросервис» МҚК; Жітіқарада – «Жітіқаракоммунэнерго» МҚК; Лисаковта – «Лисаковскгоркоммун-энерго» МҚК ШОҚ жүзеге асырады.

Облыстың ауылдық елді мекендерін электрмен жабдықтауды облыстың 14 солтүстік ауданына қызмет көрсететін «Қостанайский ЭнергоЦентр» ЖШС және Амангелді мен Жангелдин аудандарына қызмет көрсететін «Қостанайюжэлектросервис» МҚК жүзеге асырады.

35-220 кВ желілері бойынша облыста электр энергиясын жеткізуді «Межрегионэнерготранзит» ЖШС, 0,4-10 кВ желілері бойынша – «ЭПК forfait» ЖШС, Рудный қаласы бойынша – «Жарық Жол» ЖШС жүзеге асырады.

Электр желілерінің жалпы ұзындығы – 30 мың км жуық, оның ішінде кабельдік желілер – 1277,6 км. Облыс аумағында кернеулігі 35 кВ құрайтын және одан жоғары 326 қосалқы станса және 4568 РП, ТП, КТП 6-10/0,4 кВ бар. Облыстың негізгі энергия өндіруші көздері: қуаттылығы 267 МВт «ССКӨБ» АҚ Рудный ЖЭС, қуаттылығы 12 МВт Қостанай ЖЭС, қуаттылығы 4 МВт Арқалық ЖЭС болып табылады. Олар өндіретін электр энергиясы стансалардың қажеттіліктерін жабуға пайдаланылады.

Қостанай облысы электр энергиясына тапшы болып есептеледі. Облыс аумағында орналасқан электр стансаларының электр энергиясын өндіруі жалпы пайдаланудың 30%-нан аспайды (01.01.2013 ж. жағдай бойынша жалпы облыс бойынша энергияны пайдалану – 5755,54 млн. кВт.с) және 1887,93 млн. кВтс құрайды. Қазіргі кезде облыс энергиясын тұтыну мен 1500 км қашықтықта орналасқан Екібастұз энергия кешенінен оны тасымалдау есебінен оны өндіру арасындағы айырмашылықты жабуға мәжбүр. Рудный ЖЭО-на қуаттылығы 63 МВт алтыншы энергоблокты енгізу облыстың энергияға тапшылығы мәселесін шешпейді.

Облыс энергетикалық көмір қорларына бай. Уралгипрошахт институтының мәліметтері бойынша облыстағы көмір кен орындарында қуаты жылына 119 млн. тонна көмір өңдеу разрезін салуға болады. Электр энергиясының тапшылығын жабу үшін экспорттық әлеуетті ұлғайту үшін қара көмір кен орындарын пайдаланып, облыс аумағында отын-энергетикалық кешенін салудың, оның ішінде «Приозерный» разрезінің базасында қуаттылығы 2000 МВт Торғай (Құсмұрын) ЖЭС салу мақсатқа лайық. 2009 жылы «Энергия» институты қуаттылығы 2000 МВт Торғай ЖЭС құрылысының мақсатқа лайықтылығын дәлелдейтін техникалық-экономикалық зерттеуді өткізді.

Осы жобаны іске асыру облыстың тұрақты экономикалық және әлеуметтік дамуын ұзақ мерзімге қамтамасыз етуге, қосымша жұмыс орындарын құруға, бюджеттің кіріс бөлігін ұлғайтуға мүмкіндік береді.

Энергетикалық жабдықтардың қатты тозуы облыс энергетиктерінің негізгі проблемасы болып табылады, пайдаланудағы электр жабдықтарының тозуы ВЛ-10 кВ – 82%, ВЛ-0,4 кВ – 85%, КЛ-10-0,4 кВ – 71% құрайды.

Қолданыстағы электржелілік шаруашылықтың тозуы жаңа қуаттарды енгізу қарқынынан асып түседі, бұл жабдықтардың апатты ақаулары санының ұлғаюына және желідегі техникалық ысыраптарға әкеліп соғады.

Электр энергиясын тұтыну деңгейінің өсуі байқалуда. Жалпы облыс бойынша қалалардағы желілердің кернеулігі жоғары. Алайда қала мен ауыл арасындағы электр-жылу желілері тығыздығының сәйкессіздігін айтып өту керек.

Қайта жаңартылып жатқан энергетика

Бүгінгі күні қайта жаңартылып жатқан энергия көздерін пайдаланып, энергетиканы дамытуға айрықша назар аударылуда. Қостанай облысы жалпы алғанда жақсы жел әлеуетіне ие. БҰҰ дамыту бағдарламасының мамандары біздің облысымыздың жел әлеуетін бағалау жөнінде зерттеу жұмысын өткізді. Осыған байланысты, жел электр стансасының құрылысына Арқалық қаласында жоғары жел жүктемелері аймағында орналасқан алаң таңдалды, бұл электр энергиясын үлкен ауқымда өндіру үшін жел энергетикасын пайдалану мүмкіндігін береді.

Арқалық қаласында жалпы қуаттылығы 48 МВт жел электр стансасының құрылысы жоспарланып отыр. «Synergy Astana» ЖШС 20.02.2012 жылғы № 0311-ПП-Т.1 техникалық-экономикалық негіздеме әзірледі, ол 24.04.2012 жылғы №01-48/12 мемлекеттік сараптамадан өтті. Сондай-ақ, Қазақстан Республикасы Индустрия және жаңа технологияларлар министрлігі электр энергиясы тарифін бекітуге ТЭН келістірді.

Облыс әкімдігі қайта жаңартылатын энергияны пайдалану жөніндегі жобаларды іске асыруға шетел инвестицияларын тарту жөнінде жұмыс жүргізуде.

Ауыл шаруашылығы саласы облыс материалдық өндірісінің екінші жетекші саласы болып табылады.

2012 жылы ауыл шаруашылығы жалпы өнімінің көлемі 184,9 млрд. теңгені (оның ішінде өсімдік шаруашылығы – 90,2 млрд. теңгені, мал шаруашылығы 93,7 млрд. теңгені) құрады, бұл 2007 жылға қарағанда 97,9 құрайды, нақты көлем индексі 2012 жылы – 48,5 (оның ішінде өсімдік шаруашылығы – 36,7, мал шаруашылығы – 72,6).

2013 жылдың қаңтар-маусымында ауыл шаруашылығы өнімдерін жалпы өндіру – 42,1 млрд. теңгені, оның ішінде мал шаруашылығында – 42 млрд. теңгені құрады. Жалпы республикалық көлемде облыстың үлесі – 8,2% құрайды.

Жалпы республикалық астық жинауда Қостанай облысы үшінші орынды алады. 2007-2012 жылдары астық өнімі жылына 4,8 млн. тоннадан артық болды.

Облыстың егін шаруашылығын дамытуда астық өндірісі басым болып табылады, ол өсімдік шаруашылығы жалпы өнімінің 76 алады.

2007 жылы облыстың негізгі ауыл шаруашылығы дақылдарының егістік алқабы 4474,5 мың гектарды құрады, ал 2012 жылы алқап 673,7 мың гектарға көбейіп, 5148,2 мың гектарды құрады.

01.01.2013 жылғы жағдай бойынша облыста 6087 агроқұрылым, оның ішінде 2 ӨК, 5 АҚ, 469 ЖШС мен 5611 шаруа қожалықтары бар. АНС қызметін бастаған күннен бастап 16623,4 млн. теңге кредиттік қаражат, оның ішінде 2012 жылы 1543,4 млн. теңге сомасына 295 кредит, 2013 жылдың 1 тамызына дейін – 1393,3 млн. теңге сомасына 276 кредит берілді.

Кредиттер айналым қаражаттар алу үшін беріледі, жылдық сыйақы мөлшерлемесі 8-9 құрайды.

16-кесте

2007-2012 жылдардағы Қостанай облысының өсімдік шаруашылығы өнімдерінің негізгі түрлерін өндіру

мың центнер

Өндірісті әртараптандыру мақсатында майлы дақылдар алқаптары ұлғайтылды, олар 233,6 мың гектар алқапта орналастырылды, бұл 2012 жылғыдан 12,7 мың гектар артық.

Мал азығы дақылдары алқаптары ұлғайды, олардың алқабы 01.01.2013 жылға 314,8 мың гектарды құрады, бұл 14,3 мың гектар артық, жарма дақылдарының алқабы 2,5 мың гектарға ұлғайып, 17,9 мың гектарды құрады, дәнді бұршақ дақылдары алқабы 27,4 мың гектарға азайып, 42,9 мың гектарды құрады.

2012 жылмен салыстырғанда картоп алаңы 147,5 гектарға, көкөністер 183,4 гектарға ұлғайды, бақша алқабы 167,4 гектарға ұлғайды. Картоп 3 мың гектарға, көкөністер – 638 гектарға отырғызылды.

2013 жылы егісітікке 577,8 мың тонна тұқым немесе қажеттіліктің 100-ы дайындалды. Сұрыпты алмастыру және оны жаңарту мақсатында облыстың ауыл шаруашылығы тауар өндірушілері элиталық-тұқым шаруашылықтарында 11,6 мың тонна элиталық тұқым сатып алды.

2013 жылы тұқым шаруашылығын дамытуға республикалық бюджеттен 345,87 млн. тенге субсидиялар бөлінді. Құрғақшылықтан зардап шеккен ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерін қолдау үшін жергілікті бюджеттен тұқым шаруашылықтарында тұқым сатып алу үшін 250 млн. теңге бөлінді.

Ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігін арттыруды қолдауға минералдық тынайтқыштардың құнын жартылай арзандату үшін республикалық бюджеттен 1 млрд. 671 млн. теңге бөлінді.