тақырып. Оқу іс-әрекетінің қалыптасуы және құрылымы

2.Оқу іс-әрекетінің анықтамасы. Оқу іс-әрекетінің негізгі сипаттамалары.

3.Оқу іс-әрекетінің пәндік мазмұны. Оқу іс-әрекетінің сыртқы құрылымы.

1. Оқу іс-әрекеті- іс-әрекеттің ерекше түрі

2. Оқу іс-әрекетінің пәндік мазмұны

3. Оқу іс-әрекетінің сыртқы құрылымы

1.Оқу іс-әрекетінің пәндік мазмұнына не жатады?

2. Оқу іс-әрекетінің құрылымында оқу әрекеттерінің қандай түрлері бөлінеді және оған не негіз болады?

3. Мұғалімнің бақылауы, бағалау мен оқушының өзіндік бағалауы арасында қандай байланыс бар?

4. Оқу міндеттерінің құрамына не жатады?

Әдебиет:

1. Балл Г.А. теория учебных задач: психолого-педагогичсекий аспект.М.,1990.

2. Давыдов В.В., Ломпшер И., Маркова А.К. Формирование учебной деятельности школьника. М.,1982.

3. Давыдов В.В. Проблемы разивающего обучения.М.,1986.

4. Ильясов И.И. Структура процесса обучения.М.,1986.

5. Талызина Н.Ф. Педагогическая психология. М.,1998.

6. Талызина Н.Ф. Теоретические проблемы программированного обучения.М.,1969.

7.Шадриков В.Д. Психология деятельности и способностичеловека.м.,1996.

Якунин В.А. Психология 8.учебной деятельности студентов. М.,1994

Оқу анықтамасы

К.К.Платонов.

Бұл бұрын оқылған жаттығулар мазмұнымен толықтырылған, жаңа мазмұндағы жаттығуларға сүйенетін коллектив пен жеке тұлғаның қалыптасу түрі.

П.И.Пидкасистый

Бұл жеке тұлғаның қалыптасу негізінде жатқан басқарушы таным, қоғамдық- тарихи тәжирбені менгеру, елестету, осы және басқа да нақты әрекеттерді игеру болатын процестегі қатынас.

Н.Ф.Тальзина

Бұл оқу процесіндегі оқытушының іс-әрекеті

И.А.Зимняя

Оқыту отбасы, мектеп, ЖОО, бірлестіктердің шарттарымен арнайы ұйымдастырылған, қоғамдық, тарихи әлеуметтік мәдени тәжірибені басқа адамға жүйелі беруді білдіреді

И.Ф.Харламов

Бұл мақсатқа бағытталған оқушылардың белсенді оқу-танымдық іс-әрекеті бойынша, ғылыми білім мен әдет, творчествалық қабілетін дамыту және әлемтану, эстетикалық көзқарас, тұжырымды ұйымдастыру және стимулдау процесі.

Оқу әрекетінің құрылымы мыналардан тұрады:

-оқу міндеттері немесе тапсырмалар

-оқу әрекеттері (баланың қолданатын нақтылы практикалық және ой-тәсіл амалдары)

-бақылау (оқушылардың өзін-өзі қадағалап тексеріп отрыуы)

-бағалау (мұғалімдердің және оқушының өзіне өзі беретін бағасы)

Бастауыш мектеп оқушысының іс-әрекеті дамитындай ие болуы үшін төмендегідей негізгі жағдайларды ескеру қажет.

1. Іс-әрекеттің мақасаты. балаларды қызықтырарлықтай нақты міндет қою керек.

Олар нені бақылауды керек?

Не үшін? Мұнда нені білу қажет?

2. Оқушының іс-әрекетінде себептер яғни алға қойған мақсатқа жету жолындағы әрекетке бар күш-жігерін салуға итермелейтін ынта зор атқарады. А.К. Дусавицкий мен мен В.В. Репкиннің зерттеулері көрсеткеніндей, барынша тиімді ұйымдастырылған оқу ісінде төмеңгі снып оқушылары бағаға қызығудан шынайы танымдық мүлдені білуге тез ауысады.

3. Іс-әрекеттің мазмұны –бұлар оқушыларға орындауға тиісті білімдер (елестетулер, түсініктер),-оларға белгілі болған білімдер ғана емес сондай-ақ оқушылар келешекте іс-әрекет үстінде яғни мұғалім берген тапсырмаларды шешу барысында меңгерген тиісті білімдер.

4. Оқушылар жүзеге асыратын іс-әрекетке кіретін қимл аса маңызды. Бұл –бала еңбекпен немесе ойынмен, музыкамен немесе математикамен айналысқанда қолдануға тиіс дағды шеберлік тәсіл. Оқушыдан әр түрлі ақыл-ой әрекеттерін талап ететін тапсырмалар, үлкендердің кейде айтуымен орындалатын операцияларды орындағанға қарағанда зор дамытушылық беретініне көз жеткізу қиын емес.

5. Оқушының іс-әрекеті дамушылық сипатқа ие ьолуы үшін балаларға өскелең талар қоя отырып, оны үнемі күрделендіріп отыру керек: іс-әрекеттің мазмұны, оның мақсаты мен міндеттері біртіндеп күрделендіріледі, орындалатын әрекеттің күрделенуі-өсіп келе жатқан оқушыға оның дамытушылық әсерінің көбірек болуы маңызды.

6. Бала өзінің жетістіктері мен сәтсіздіктерін білу үшін алғашқысын бекітіп, екіншісін жою үшін, мұғалімнің тарапынан оның іс-әрекетін бақылау және бағдарлау –қызықты және нәтижелі іс-әрекетке ынталандыратын роль атқаруы тиіс.

Оқу-танымдық мотивация танымдық қажеттіліктер мен интеллектуалды белсенділікті туғызады. В.В.Давыдов бойынша, оқу әрекеті арнайы спецификалық мазмұнға ие. Яғни ол адам санасының дамыған формалары. Оқу мақсаты –анық нені меңгеру керектігі туралы ойдың болуы.

Бастауыш сыныптарда оқу іс-әрекеті бастапқыда балалардың оқудың компонентерімен танысудың негезінде болады. В.В.Давыдов бұл компонентерді былай көрсетеді: 1) оқу ситуациялары 2) оқу әрекеті 3) бақылау 4) бағалау. Бұл компоненттердің әр қайсысының мазмұнын балада ақыл-ой дамуының қалыптасуына тікелей байланысты.

Оқу ситуациялары (жағдаяттары).

Оқу ситуациялары бірқатар ерекшеліктермен сипатталады. Біріншіден, мұнда оқушылар ұғымдардың қасиеттерін бөліп алудың немесе нақтылы практикалық міндеттердің кейбір нұсқаларын шешудің жалпы тәсілдерін игереді. Екіншіден, осы тәсілдердің бейнелерін қайта жасау оқу жұмысының негізгі мақсаты ретінде көрінеді.

Оқу әрекеттерінің ерекшеліктері

Оқу іс-әрекетінде оқу әрекеті ерекше орын алады. Оқу әрекеті арқылы оқушылар міндеттерді шешудің жалпы әдістерінің үлгілерін және оларды қолдану шарттарын анықтаудың жалпы тәсілдерін қайта жаңғыртып игереді. Бақылау әрекетінің ерекшеліктері

Оқу ситуацияларында толық жарамды жұмыс әрекеттердің тағы да бір типін – бақылау әрекетін орындауды талап етеді. Бақылау түрлері сан алуан. Оның екі формасы ерекше маңызды: 1) шын мәнінде орындалған іс-әрекеттердің дайын нәтижелерін талдау негізінде жасалатын бақылау 2) ойлау бойынша орындалған әрекеттердің көзделген нәтижелері негізінде болатын бақылау. Ал бақылаудың қажеттігін және оның іске асу тәсілдерін алғаш мұғалім көрсетеді және басқарады. Балалардың бұл әрекеттерді ойша орындау формасының болуы бақылаудың да көзделген оқу әрекеттері негізінде ғана жүргізілуіне алғы шарт жасайды. Бұл жағдайда оқушы мүмкін болатын нәтижелер әрекеттер ерекшеліктерімен қалай байлнысты екенін көреді және дұрыс байланыстарды таңдап алады.

Бағалау іс-әрекетінің ерекшеліктері

Бақылау оқу қызметінің тағы да бір бөлігімен-бағалаумен тығыз байланысты. Ол игеру нәтижелерінің оқу ситуацияларына сәйкес, я алшақ болуын көрсетеді. Оқу әрекеті- оқу жұмысының әдіс-тәсілдері. Бақылау әрекеті (дұрыс орандауға нұсқау) мен өзін-өзі бақылау (өзінің әрекеттерін мұғалімнің берген үлгісімен салыстыру). Бағалау мен өзін-өзі бағалаудың әрекеті- оқу мақсаты қандай дәрежеде орындалды. Нәтижесі болды ма? Қорытындыны жасау барысында оқушылардың эмоционалды қанағаттану сезімдерін ересек адамдар есептеу керек. Кіші мектеп жасындағы балалардың негізгі мақсаты –«оқуға үйренуді» қалыптастыру. Толыққанды оқу іс-әрекеті мынандай іскерліктерден тұрады:

-оқу тапсырмасын бөлу және оны тұрақтату;

-тапсырмаларды орындау барысында жалпы шешімдерді табу және өзбетімен оны меңгеру;

-өзін және өзінің әрекеттерін адекватты бағалау және бақылау;

-өзін-өзі реттеу мен рефлексияны меңгеру;

-логикалық ойлау заңдарын пайдалану;

-теориялық және де басқа қортындылау формаларын меңгеру және пайдалану;

-жоғарғы шығармашылық белсенділігінің болуы.

Оқу әрекетіндегі қиыншылықтар төмендегідей жағдайдан туындауы мүмкін:

-оқу әрекетіне қажетті элементтердің қалыптаспауы (оқушы позициясы, танымдық мотивациялар т.б.);

- ырықтылықтың даму деңгейінің төмендігі, зейін, еске сақтау деңгейінің төмендігі, ересек адамға тәуелділік;

-мектеп өміріне бейімделе алмау, тұлғалық , мектеп өмірінен тыс әрекеттерге қызығушылық таныту т.б.

Іс-әрекет категориясы негізгілердің бірі болып табылады. Оның контексінде оқулықта былай талданады: оқытушы (педагог) және оқушы педагогикалық және оқу іс-әрекетінің субъектілері ретінде, оқу материалын меңгеру оқу іс-әрекеті ретінде. Осыған байланысты философияда (Гегель, Фейербах, Маркс) және жалпы психологияда (М.Я.Басову, С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтьев) көрсетілген іс-әрекеттің жалпы теориясының негіздерін тереңірек қарастыру қажет.

Іс-әрекет ұғымы ғылыми ретінде философиялық ойға ХҮІІІ жүз жылдықта И.Кантпен енгізілген, XIX ғ. методолгиясында Г.Гегель, Л.Фейербахтың жұмыстарынан бастап қана, сондай-ақ К.Маркспен өткізілген осы жұмыстардың талдауынан бастап іс-әрекетке категория ретінде мазмұнды әрі толық талдауы берілді. Ол қазір осы категорияның психологиялық талдауының методологиялық негізі ретінде қарастырылады. Бұл жерде іс-әрекет категориясының әлі де әлсіз әзірленгеніне назар аудару керек. «Психологияда да, философияда да іс-әрекеттің нақты әрі дифферециалданған анықтамалары жоқ. Бұл ұғымды ғылымдар алуан түрлі мағыналарда қолданады».

Іс-әрекеттің диалектикалық-материалистік түсінігінде ең алдымен оның заттық сипаты бекітілгенін, іс-әрекеттегі заттықтың және сезімдіктің бірлігі бекітілгенін ескеріп өту керек. Осындай ұғымда іс-әрекет белгілі бір адаммен жасалады - субъектімен немесе субъектілер жиынтығымен немесе белгілі бір адамдық қоғаммен. Іс-әрекет субъектісінің, іс-әрекет етушінің болуы осы құбылысты психологиялық талдау үшін өте маңызды. Адам, іс-әрекет субъектісі ретінде, оны жоспарлайды, ұйымдастырады, бағыттайды. Осы уақыта іс-әрекеттің өзі адамды оның субъектісі ретінде, тұлға ретінде қалыптастырады. Осындай субъекті мен оның іс-әрекетінің байланысын осылай түсіну С.Л.Рубинштейн бойынша сана мен іс-әрекет бірлігі принципін бейнелейді. Іс-әрекеттің субъекттілігі (В.И.Слободчиков, А.В.Петровскийдің анықтамасындағы субъекттілік феноменінің жалпы контекстінде) оның негізгі с ипаттамаларының бірі ретінде қарастырылады (С.Л.Рубинштейн, К.А.Абульханова, А.В.Брушлинский, В.А.Лекторский, В.В.Давыдов жэне т.б.). А.Г.Асмоловтың анықтамасы бойынша «Іс-әрекет бұл үрдісінде психикалық образдың туындауы, оның объектіге айналуы, заттық шындықта субъектінің қатынастарының психикалық образбен жанама жүзеге асырылуы жүретін субъектінің сыртқы дүниемен өзара әрекетестігінің динамикалық, өзбетті жасақталатын иерархиялық жүйесі». Іс-әрекеттің философиялық концепциясында (Гегель, Маркс, Ильенков, Юдин т.б.) оның екі жағы қарастырылады: «затталуы» және «заттарға бөлінуі», олар адамның заттық іс-әрекетінің әр түрлі жақтарының қарама-қайшылығын, бірлігін білдіреді. Осыған байланысты К.Маркс бойынша зат әлеуметтік мәдени немесе адамзаттық бола алады. Заттала отырып адамзаттық маңызды күштер объектілерге, мәдениет құбылыстарына ауысады. Осыдан кейін ары қарайғы іс-әрекетте олардың затқа бөлінуі жүреді, яғни адамға тән күштердің ашылуы, оларды заттардан, құбылыстардан, объектілерден алу, берілген жағдайда - сол іс-әрекет объектілерінен. Мәселен, таным іс-әрекетінде заттарға бөліну негізінде ары қарайғы затталуға арналған.

Бұл сипаттама коммуникативтік процестің негізі ретінде қарастырылуы мүмкіндігін атап кету жөн. Коммуникация - бұл затталу және заттарға бөліну кезіндегі субъектінің қоршаған шындықпен бағытталған байланысы; коммуникативті процестердегі ақпараттың материалдық тасымалдаушылар -тасымалдаушы жүйенің затталған іс-әрекет ретінде белгілі бір заттық-белгілік жүйелер болып табылады (К.К.Платонов, Н.М.Тавер); заттарға бөлішу іс-әрекет процестерінде ақпарат сәйкес коды болган жағдайда қайта құрылады. Затталу және заттарға бөліну процесстерінің мәнін және өзара ауысуларын түсіну адамның іс-әрекетін талдау үшін негіз болып табылады.

Осы категорияның біз берген анықтамасы А.Н.Леонтьевтің іс-әрекет теориясына және оның осы категорияның генезисін, мазмұнын және құрылымын түсінуіне негізделген. А.Н.Леонтьев жазған психика дамуының концепциясында «іс-әрекет» категориясы маңызды орын алады және адам белсенділігінің мәнін анықтаудың негізінде жатыр (М.Я.Басов, А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубинштейн).

Іс-әрекет - бұл адамның қоршаған ортамен арасындағы осы белсенді мақсатқа бағытталған іс-әрекет формасы болып табылады, ол осы өзара әрекеттестікті туындатқан қажеттілікке жауап береді (С.Л.Рубинштейн). Қажеттілік бұл іс-әрекеттің алғышарты, көзі болып табылады. Алайда қажеттілік өзбетті іс-әрекетті анықтамайды - оны осы қажеттілік неге бағытталғаны, яғни затқа бағытталуы анықтайды. «Кез келген іс-әрекеттің алғышарты белгілі бір қажеттілік. Алайда, қажеттілік өзбетті іс-әрекеттің нақты бір бағыттылығын анықтай алмайды. Қажеттілік өз анықтылығын тек іс-әрекеттің затында ғана алады: ол өзін сол затта табуы керек тәріздес». Мәселен, композитордың іс-әрекеті музыкалық туынды жасауға бағытталған, шлифовщик немесе фрезеровщик - өңделіп жатқан детальге қажетті формалар, профильдер, сипаттамалар келтіруге, ұстаздың іс-әрекеті -әлеуметтік-мәдени тәжірибені тасымалдауға, оқушылардың мәлім етілетін мәліметтерді меңгеруін ұйымдастыруға т.с.с. Оқушының іс-әрекеті осы тәжірибені меңгеруге бағытталған. Басқаша айтқанда, іс-әрекет оның қажеттілігін тудырған затты анықтайды. Іс-әрекеттің заттылығы сәйкесінше оның сипаттамаларының негізгісі болып табылады. Іс-әрекеттің заты бойынша оның түрлерін бөледі және атайды, мысалы педагогикалық, құрылымдық т.с.с. Зат - іс-әрекеттің психологиялық мазмұнының негізгі элементтерінің бірі, оған әдістер, тәсілдер, өнім және нәтиже кіреді. Іс-әрекеттің маңызды сипаттамасы бұл оның мотивтендірілуі, оны қарастырған уақытта іс-әрекеттің бастапқы сәті өзіне көңіл аударады, яғни оның алғышарты - затта өзінен тапқан қажеттілік. «Қажеттілік затта өзінің анықтылығын табатындықтан, аталған зат іс-әрекетті тудыратындықтан түрткісі болады». «Міне, іс-әрекет ұғымын мотив, түрткі ұғымымен қажеттіліктен байланысты. Мотивсіз іс-әрекет болмайды». Бұл жерде, егер қажеттілік, мысалы таным қажеттілігі кітаптың жақсы мазмұны сияқты затта өзін тапса онда осы затта өзін тапқан қажеттілік, немесе, «затталған қажеттілік» іс-әрекеттің ішкі мотиві бола бастайды. Ішкі мотив іс-әрекет кұрылымының өзіне кіреді. Мұнда осы анықтаманы С.Л.Рубинштейннің іс-әрекет мотивін түсінумен сәйкестендіру маңызды: «Кез келген әрекет мотивтен шығады, яғни маңызды бір нәрсені басынан кешіруді тудыратын мотивтен, бұл осы әрекетке индивид үшін мәнін береді. Осы анықтамада бастан кешіру факторы маңызды, ол қажеттіліктің затпен «кездесуімен» қатар болуы мүмкін, алайда саналы түрткі ретінде болмауы да мүмкін.

Ішкі мотивтермен қатар, іс-әрекет сыртқылармен де - Л.И.Божович бойынша кең әлеуметтік немесе жеке мотивтермен туындайды. Мысалы осы мектепте оқудың пайдалылығы мотиві, өз өсімінің мотивтері міндет мотивтері - оқушының оқу іс-әрекетінің өзіне қатысты сыртқы. Бұл жерде олар «білінетін, түсінілетін» болуы да мүмкін, «шынайы әрекет ететін» де болуы мүмкін. Алайда жалпы алғанда қоғамдық мінез-құлықтың күшті тудырушылары бола отырып, осы сыртқы мотивтер өзімен өзі оқушының оқу материалын меңгеруге бағытталған оқу іс-әрекетіне қосылуын қамтамасыз ете алмайды. Олар оқушының оку тапсырмасын қабылдауын анықтай алмайды. Осы процеске ішкі, таным мотивтері де қосылуы қажет. Сыртқы «түсінілетін» мотивтер белгілі бір шарттарды әрекет етуші бола бастайды, деп А.Н.Леонтьев көрсеткен. Оқушы сабақты оның мектеп (дәлірек айтқанда, оның қабылдаған оқушы әлеуметтік ролінің) талабы екенін білетіндіктен орындайды. Міне ол бірнеше рет үй тапсырмасын жасайды, ата-аналарына өте жақсы бағасын алғым келеді деп түсіндіре отырып немесе ата-анасын немесе мұғалімін қуантқысы келетіндіктен жақсы жазады. Енді бірде ол жұмысты тапсырманың неғұрлым қызықты шешімін тапқандықтан жасағанын айтады. Бұл жоғарғы, шынайы, ішкі, процесске бағытталған, шынайы әрекет ететін таным мотивінің жеңісі. Сәйкесінше, А.Н.Леонтьевтің артынан ере отырып іс-әрекетті «бұл адамның дүниеге деген белгілі бір қатынасын жүзеге асыра отырып, ерекше, оларға сәйкес қажеттілікпен жауап беретін процестер» деп атаймыз. Іс-әрекеттің осындай анықтамасы оның әрқашанда затты және мотивтендірілгенін білдіреді - белсенді мақсатқа бағытталған процесс ретінде затсыз, мотивтендірілмеген іс-әрекет болмайды. Және егер іс-әрекеттің заты дегеніміз - бұл оның неге бағытталғаны болса, онда мотивтің анықтамасы - осы іс-әрекет не үшін жасалады деген сұраққа жауап.

Адамның іс-әрекетін анықтайтын сипаттама бұл оның мақсат бағыттылығы. Іс-әрекеттің мақсаты, дәлірек айтқанда оған кіретін әрекеттердің мақсаты бұл оның интеграциялаушы және бағыттаушы бастамасы. Жалпы методологиялық жоспарда мақсат ойлауда іс-әрекет нәтижесін алдыңғы қатарлы қою және белгілі бір құралдардың көмегімен жүзеге асыру.

Белгілі бір іс-әрекетті жүзеге асырар алдында адам Л.Фейербахтың айтуынша «оның басында ол оған сәйкес құрайтын, жүзеге асыратын бір идея, образ болады». Мақсат, жоспар, келешек әрекеттің нәтижелерін көре білу нақты адам мен қоршаған шындықтың арасындағы өзара әрекеттестітің ерекше формасын көрсетеді, «адам өзінің және басқа табиғи күштерін процестің басында ойлауда болған, яғни форма түрінде немесе зат образында болған салдар немесе мақсатты жүзеге асыруға міндетті себеп ретінде әрекет келтіреді.(И.Элез). А.Н.Леонтьевке сәйкес психологиялық мақсат іс-әрекеттің затымен байланысты. Осылайша іс-әрекет мақсаты оның мотивтерімен де байланысты екен. Бұл байланыс адамның іс-әрекетінде оның мотивінің мақсатқа деген қатынасы ретінде туындайды. Алайда бұл қатынасты қарастырар бұрын іс-әрекеттің тағы бір сипаттамасын белгілеп өтейік - оның саналылығы. Саналылық іс-әрекет субъектісіне (өзін сезінуі, рефлексия) немесе мазмұнына, іс-әрекет процесіне жатуы мүмкін. Мәселен «...жеке танымның әр актісі өзіндік сананы, яғни субъектінің өзі туралы нақты емес білуін білдіреді. Бұл анық емес білімді аныққа айналдыруға болады, яғни өзіндік сананы рефлексияға айналдыру. Бұл жағдайда субъект өзінің уайымдарын талдайды, өзінің психикалық өмірінің ағымын бақылайды, өз «менінің» сипатын анықтауға тырысады, т.с.с. Рефлексияның әрбір актісі - бұл түсінудің, ұғынудың актісі».

Іс-әрекет мазмұнын сезінуге қатысты А.Н.Леонтьев «белсенді сезіну» мен санада «жай пайда болғанды» айырады. Кез келген іс-әрекеттің, соның ішінде оқу іс-әрекетіндегі осы ерекшелігін талдау үшін субъект үшін тек оның мақсатты белсенділігінің заты болып табылатын ғана мазмұн белсенді сезінеді, яғни белгілі бір іс-әрекет жүйесіндегі ішкі немесе сыртқы әрекетінің тікелей мақсаты құрылымдық орын алатын мазмұн ғана сезінеді деген тұжырым маңызды.

Іс-әрекет саналылығының келтірілген анықтамасы оқушының оқу іс-әрекетін талдауда өте маңызды. Мысалы, кіші сыныптардағы оқушы өзінің даму деңгейі бойынша әрқашанда рефлексияда бола алмайды және оқу пәнінің мазмұнын өзінің оқу іс-әрекетінің мақсаты ретінде белсенді сезіне алмайды. Яғни мұғалім міндеттерінің бірі оқушыда осындай мақсаттың біртіндеп қалыптасуы үшін шарттар жасау.

Іс-әрекетте оның әрекет іс-әрекет бірлігі оның, клеткасы, ал операциялары - әрекетті жүзеге асыру әдістері болып табылатын ішкі құрылымын бөледі. Әрекет іс-әрекеттің морфологиялық бірлігі ретінде өзбетті іс-әрекет бола алады және керісінше операцияға айнала алады. А.Н.Леонтьевке сәйкес, әрекет - бұл мотиві оның затымен сәйкес келмейтін, керісінше ол қосылған іс-әрекеттке жататын процесс.

Оқушының кітап оқуы әйгілі мысалында А.Н.Леонтьев іс-әрекет пен әрекет арасындағы айырмашылықты көрсетеді. Мәселен, егер оқушы кітапты өзінің қажеттілігін қанағаттандыру үшін, бір жаңаны білу үшін (кітапта жазылғанды өзінде табу үшін) оқыса мұндай процесс іс-әрекет деп аталына алады. Ол кітаптың мазмұнына бағытталған. Нағыз мазмұны кітапты оқуға тартты, ол осы іс-әрекеттің ішкі мотиві болган. Егер оқушыны алаңдатса ол жағымсыз эмоцияларды басынан кешіреді, ол өз іс-әрекетін келмесе де ляззатсыз тотатады. Егер оқушы кітапты тек емтихан тапсыру үшін ғана оқыса, бүл мүлде басқа. Сәйкесінше мүндай процесс тек әрекеттер жиынтығы деп қана сипатталуы мүмкін. Егер оқушыны осындай оқудан алаңдатса ол әдетте жеңілденуді сезінеді, бұл да іс-әрекеттің жоқтығын көрсетеді.

Бұл жағдайда кітапты оқу, ол оқушы оның қажеттілігін тек емтиханға дайындық үшін ғана сезінгенге дейін созылған жағдайда әрекет болып қалады. Өйткені ол бағытталған зат (кітап мазмұнын меңгеру) оның мотиві емес. Оқушыны оқуға итеріп тұрған бұл емес,. ол емтиханды тапсыру қажеттілігінен деп көрсетеді А.Н.Леонтьев. Әрекеттің тікелей мақсаты, мысалы оқушының мүғалімнің сұрақтарына мазмұнды толық жауап беруі, мотивпен, оқушының мұғаліммен өз ойымен бөлісу қажеттілігімен сәйкес келген уақытта (оның заты) (ал мұғалім бұл қажеттілікті қанағаттандыра алуы мүмкін) бұл әрекет ашық тұлғалық-маңызды мотивтендірілген мазмұндау іс-әрекетіне айналады. Бұл нақ осы әрекетті орындаудың және нақты мысалдағы оқудың коммуникатитвті іс-әрекетін қалыптастырудың ең жақсы алғышарты бола алатын шарттар болып табылады.

А.Н.Леонтьевтің мына ойын да бөліп көрсету қажет, адам әр әрекеті орындауға белгілі бір мән береді және оны іс-әрекеттің мотивімен сәйкестендіреді. «Міне, кез келген саналы әрекет оның психологиялық ерекшеліктерін анықтайтын белгілі бір іс-әрекеттің ішінде қалыптасады». Бұл жерде әрекеттің саналы операция бола алатыны, ал оқу процесінде болуы тиістілігі көрсетіледі. Кез келген саналы операция «алғашқыда әрекет ретінде қалыптасады», ол ондайға содан айналады. Мәселен, оқушылардың саналы орындалатын шетел тілінің дыбысын айтудың фонетикалық әрекеті осы дыбыс сөз кұрамына, сөйлемге енген кезде «саналы» операцияға айналады. Н.А.Бернштайм бойынша оперция фондық автоматизм деңгейіне

өте отырып, әр түрлі шарттарда бүкіл сөзді айту әрекетін орындау әдісіне айналады. Осы сызбаны талқылай және талдай отырып В.П.Зинченко мен В.М.Мунипов осы әрекеттің — қол жеткізуге міндетті нәтиже туралы ойға бағынышты процесс, яғни саналы мақсатқа бағынышты процесс екенін белгілейді. (А.Н.Леонтьев). Интенционалды (жэне идеалды) аспектіден басқа әрекеттің операциялық аспектісі де бар, ол мақсаттың өзімен емес, шынайылықтың функционалды маңызды қасиеттерімен анықталады. Функционалды маңызды қасиеттерге шынайылықтың шарттары мен заттық қасиеттерін кіреді Сондықтан авторлар іс-әрекеттің функционалды құрылымының сызбасына «операция» ұғымынан неғұрлым ұсақ ұғым, дәлірек айтқанда, функционалды блок ұғымын енгізе отырып нақтылауды ұсынады.

Қарастырылғанның барлығы бір жағынан «іс-әрекет» категориясының субъектілік, заттылық, белсенділік, мақсат бағыттылық, мотивтілік, саналылық сияқты сипаттамаларында оның үлкен мағыналық мәнін, ал екінші жағынан — оның психологиялық мазмұнының компоненттерінің (заты, құралдары, әдістері, өнісі, нәтижесі) және әрекеттер мен операцияларды қосатын сыртқы құрылымының көмегімен оның үлкен функционалды түсіндіруші күшін көрсетеді.

8 тақырып. Оқу мотивациясы
1. Мотивация психологиялық категория ретінде

2. Оқу мотивациясының жалпы сипаттамасы. Оның жүйелі ұйымдасуы.

1. Мотивациялық бағдарлардың (үрдіске, нәтижеге, сыйға, келеңсіздіктерді туғызбауға) қайсысы мотивацияның үлкен тұрақтылығын анықтайды?

2. Қандай түрткілерді ішкі сыртқы деп атайды?

3. А.Маслоудың мотивациялық үшбұрышының қандай қажеттіліктерді оқу іс-әрекетінің табыстылығына байланысты болуы мүмкін?

1. Маркова А.К.,Матис Т.А., орлов А.Б. Формирование мотивации учения. М.,1990.

2. Марква А.К.,Орлов А.Б.,Фридман Л.М. Мотивация учения и ее воспитание у школьников.м.,1983.

3. Нюттен Ж. Мотивация// Экспериментальная психология/ Ред.-сост.П.Фресс,Ж.Пиаже/Пер.с фр.М.,1986.Гл.15.

4. Орлов Ю.М.,Творогова Н.Д.,Шкуркин В.И. Стимулирование побуждения к учению. М.,1988

Оқушының білімді меңгеруінде оқу мотивациясы негізгі рөл атқарады. Көпшіліктің айтуынша, оқушылардың сабақ үлгерімінің материалы оқыту методикасының кемістігінен емес, оқуға деген түрткісінің жоқтығынан. Баланы оқуға итермелейтін күш негізінде мынадай екі түрлі, яғни сыртқы және ішкі түрткіден құралады. Сыртқы түрткіге мадақтау мен жазалаудың неш түрлері, жиында сынға алуы және т.б. жатады.

Ал оқуға іштей талпыну түрткісі дегеніміз баланың өзіндік ықыласының сан алуан құбылыстардың өзіне тән сырларын білуне ұмтылуынан болады. Іштей оқуға талпыну үшін, негізінде мынадай факторлар себепкер болады:

• 
  Оқушының іштей белсенділігі қажеттіліктің негізінде пайда болады. Сонымен қатар іштей оқуға белсенділік пен қажеттілікке оқушылардың өзара қатынасының негізінде болатын намыстану, ұялу үшін курес т.б. әлеуметтік ортасының әсерінің жемісі ретінде баланы оқуға итермелейтін негізгі себеп-түрткілер болады.
  
• 
  Оқуға талпынудағы сыртқы факторларға жататындар балаға үй іші мен мектеп тарапынан қойылатын талаптар жатады. Осының өзін оқуға байланысты мөлшерлер, яғни қалыптар деп атайды.