Бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқыту әдістері Түркістан 2008 мазмұны кіріспе кіріспе
жүктеу/скачать 251.5 Kb.
|
| Оқу міндеттерінің әдістері. Нақтылы оқу міндеттерін белгілейтін әдістер тобына жаңа білімді түсіндіру әдісі, білімді бекіту және білік пен дағдыны қалыптастыру әдісі, білім, білік дағдыны тексеру және есепке алу кіреді. Бірқатар методикалық әдебиетте бұл әдістер сабақ түрлері ретінде қарастырылады.
Жаңа білімді түсіндіру сабағы оқушылардың сұрағын меңгерген теориялық мағлұматтарын қайталап, еске түсіруден басталады. Бұл арад жаңа білімді жеңіл түсінуге тірек боларлықтай байланысы бар материал пысықталады. Жаңа материал белгілі обьектіні бақылату, талдату, салыстыру әдістерін қолдану жолымен түсіндіріледі. Мұғалім таблицаны, жаттығуды немесе тақтаға жазылған тапсырманы ұсынып, оларды оқушылардың өз бетімен талдауын ұйымдастырады. Бастауыш сыныптарда жаңа білімді меңгерту үшін мұғалім түсінік сөзіне кең орын беріледі, бұл сөз оқушылардың алдын ала жасайтын жұмысына байланысты болады. Мұғалімнің түсінік сөзінде оқу материалы толық талқыланады немесе негізгі мәселелер анықталады. Сабақтың жаңа материалды бастапқы бекіту бөлімінде оқушыларды практикалық қызмеике қосу міндеті көзделеді. Қорытынды бөлімінде оқулықтағы тапсырма орындатылады, тұтас текстен көрікті объекті іздетіледі, оқушыларға жаңа ережелерге сәйкес мысалдар келтіріледі. Оқушы білімін қалыптастырудың негізгі тәсілі – білім бекіту жаттығулары. Оқушы білімі белгілі тілдік материалды, грамматикалық ереже-анықтамаларды өту үстінде бекітіледі. Оқушылардың грамматикалық білімді меңгеруінің беріктігі мен сапасы төмендегі көрсеткіштер бойынша сипатталады. 1. Оқушының грамматикалық құбылыстарды бір-бірінен ажырата біліп, олардың өзіндік ерекшелігін көрсете алуы. Мысалы: септік жалғаудың әр түрін біліп, оларды өз практикасында дұрыс қолдана алуы. 2. Грамматикалық терминдерді дұрыс қолдана білуі. Мысалы: дыбыс пен әріпті, сөз бен сөйлемді, жалғау мен жұрнақты шатастырмауы. 3. Оқушының ереже мен анықтамаға саналы түсініп, байланысты түрде баяндауы, оларды дәлелдеу үшін лайықты мысалдар келтіре алуы. 4. Оқушының грамматикалық ережелерді жазбаша жаттығу орындағанда, сөйлеу практикасында қатесіз қолдана білуі. Оқушыларды грамматикадан сапалы, берік біліммен қаруландыру мақсаты білім бекітужұмыстары арқылы жүзеге асады. Білім бекіту жұмысы ауызша, жазбаша жаттығулар жүйесі бойынша жүргізіледі. Жаттығулар арсында грамматикалық талдау жұмысының маңызы ерекше. Ол тілдік фактілерді жетік білуге, ережелерді дұрыс қолдану дағдысына үйретеді. Грамматикалық талдау жеке ереже бойынша ішінара түрде де, не өтілген барлық ережелерді қамтып жалпы түрде де жасалады. Талдау ауызша және жазбаша жүргізіледі. Грамматикалық талдау морфологиялық, синтаксистік болып бөлінеді, сондай-ақ фонетикалық талдау да болады. Тіліміздегі дыбыстарды ажыратады, әрі олардың таңбалану ерекшелігі мен жазылу емлесін қарастырады. Морфологиялық талдау да сөз, оның құрылысы, сөз таптары, олардың формалық белгілері ажыратылады. Синтаксистік талдау сөйлем, оның түрлері мен мүшелері, сөздердің өзара байланысы мен мағыналық түрлерін айырады. Бұл талдаулардың қай-қайсысы да тиісті сыныптың бағдарламасына, оқушының білім көлеміне, дағды деңгейіне сәйкестендіріліп жүргізіледі. Морфологиялық талдау жасағанда, әуелі сөздің негізгі түбірі табылып, содан соң оған қандай қосымшалар жалғанып тұрғаны анықталады, қосымшалардың жалғануына байланысты сөздің мағынасы мен тұлғасында пайда болған өзгерістер дәлелденеді. Морфологиялық талдаудың бірі – сөз табына талдау. Ол сөйлемдегі сөздердің тиісті орнын қарастыру жолымен жүргізіледі. Сөзді тапқа айырғанда, оның мағынасы мен формасы, сол формаға қарай қойылатын, сұрақтары ажыратылады, әр сөздің сөйлемде атқарып тұрған қызметіне де назар аударылады. Синтаксистік талдауда сөйлем, оның мағыналық түрі және мүшелері талданады. Сөйлем мүшесі ішінде ең алдымен баяндауышты, содан соң бастауышты таптырып әдеттендірген жөн. Себебі етістік баяндауыш сөйлемде не, кім жайында айтылған ойды анық танытады. Әрі баяндауыштың орны көбіне тұрақты болады. Тұрлаусыз мүшелер осы негізгі мүшелерге байланыстылығы бойынша сұрақ қою арқылы анықталады. Қай сыныпта болсын, талдаудың қандай болсын түрін қолданғанда, материал программаға лайықталып алынады. Сонымен қатар талдауға алынатын материалдың идеялық жағынан ұстамды, көркемдігі жоғары болуы және оның тәрбиелік мәні ескеріледі. Білім бекіту жұмысы, грамматикалық талдаулар мен қатар, ауызша және жазбаша жаттығу жұмыстары арқылы да жүргізіледі. Олардың негізгі түрлері мыналар: 1. Көру, есту қабілетіне сүйенетін көшіріп жазулар. 2. Орфографиялық тапсырмалар. Мысалы, әдейі қалдырылған әріптерді тауып сөзді толықтыру немесе сөз тұлғаларын өзгерту. 3. Есту, көру қабілетіне сүйенетін әр алуан диктанттар мен мазмұндамалар. 4. Әр түрлі шағын шығармалар. Жаттығу жұмыстарын жүргізудің әр алуан әдістері бар. Олар көбінесе көшіріп жазумен орындалады. Одан қалаберді диктанттың біраз түрі қолданылады. Жаттығу жұмысында орфографиялық және түсіндірме сөздіктер пайдаланылады немесе сөздіктерді оқушылардың өздеріне жасату тапсырмасы беріледі, бұл да білім бекітудің бір түрі. Көшіріп жазу берілген тапсыпрмадағы әдейі түсірілген әріптерді не сөздерді ойлап табу жолымен атқарылады. Табылған объектінің асты сызылады. Бірқатар тапсырма теріп-көшіру жолымен орындалады. Онда оқып-үйреніліп отырған ереже-анықтамаларға байланысты жерлері іріктеп алынып, көшіріледі. Жаттығудың бұл түрін терме диктант деп те атайды. Диктант түрінде орындалатын білім бекіту жаттығуларына көру-есту диктанты, көру диктанты, есту-ескерту диктанты, түсіндірмелі диктанттар жатады. Көру-есту диктантын жүргізгенде орфографиялық, грамматикалық объектісі бар сөз не сөйлем тақтаға жазылып, талданады, содан соң жатқа жаздырылады. Көру диктантын орындағанда тапсырмасы бар текст тақтаға жазылып немесе плакат түрінде көрсетіледі, бірақ алдын ала талданбай, жатқа жаздырылады. Ал, оқушылардың жатқа білетін тексін жатқа жаздыру да осы көру диктантына жатады. Көру-есту және көру диктанттарының орындалу нәтижесі пайдаланылған текстермен салыстыру арқылы тексеріледі. Түсіндірмелі диктантты орындағанда, текст алдын ала ешқандай ескертусіз бірден жатқа жаздырылады. Белгілі орфограмманың қалай жазылатындағы соңынан түсіндіріліп, талданады. Қате болса түзетіледі. Білімді бекіту және білік пен дағдыны қалыптастыру әдісі құрылым түріндегі жаттығуларды орындату жолымен де іске асырылады. Бұл реттегі жаттығудың мына сияқты тапсырмалары болады. Берілген сөйлемдегі сөздерді тиісті морфологиялық тұлғаға қойып немесе бір форманы басқаша етіп өзгертіп жаздыртады. Сурет бойынша немесе ойдан белгілі бір ережелерге сәйкес объектілерді қатыстырып сөйлем құратқызады. Белгіленген тірек сөздерді, ықшам әңгіме жаздыртады. Белгілі бір әңгімені (мақаланы) оқып барып, оның мазмұны жазылады. Мазмұндама әуелі ауызша айттырылады. Нәтижесі текспен салыстырыла тексеріледі. Суретке қарап шағын шығарма жаздырылады. Онда қолданылатын ереже, ендірілетін орфограмма алдын ала ескертіледі. Мұнда сөйлем ішіндегі сөздердің және сөйлемдердің бір-бірімен өзара байланысты құрылуы ерекше ескеріледі. Осындай жаттығуды ерікті диктант деп те атайды. Грамматикадан берілген білімді бекіту үшін оқушыларға орфографиялық және түсіндірме сөздіктерін пайдалана білуді, сонымен қатар ондай сөздіктерді өздігінен жасай алуды үйретудің маңызы зор. Сөздікпен жұмыс істегенде төмендегідей тапсырмалар орындалады. Белгілі грамматикалық категориялар сөздіктен теріп алынады. Олардың мәндес сыңары ойлап табылып жазылады немесе ондай сөз формасының тұсына басқа грамматикалық тұлғасы беріледі. Оқушылар сөздіктен бір түбірлі сөздерді теріп, оларға түбірлес сөдерді өз ойларынан қосып жазады. Оқушыларды дұрыс сөйлеуге үйрету үшін, сөйлемдегі сөздердің байланысты тіркесі таптырылып, тұрлаусыз мүше бола алатын сөздер енгізіліп, сөйлем құрылады. Сөйлемдегі сөздер байланысты тіркесімен іріктеліп жаздырылады. Бастапқы қалпы өзгертіліп берілген сөйлемдегі сөздердің орны табылып, сөйлем тиісті формасына келтіріледі. Білімді қайталау әдісі де оқушылар меңгерген білімді бекіту жолының бір түріне жатады. Қайталаудың тиімділігі мынада: біріншіден, өтілген материалдың ұмтылуынан сақтандырады; екіншіден, ұмытылған білімді қайтадан еске түсіреді; үшіншіден, оқушылардың білімі мен дағдысын саналы түрде бекітіп, оларды кеңейте және тереңдете түседі. Өтілген білімді қайталау бүкіл оқу жылы бойында үздіксіз әрі жоспарлы, жүйелі жүргізіледі. Демек қайталау жұмысы сабақтан сабаққа ұласып отырады. Қайталау сабақтарын ұйымдастыру жұмысына төмендегідей талаптар қойылады. 1. Қайталануға тиісті оқу материалы алғашқы өткен қалпынан өзгертіліп еске алынады, бұл үшін тиімді әдістер қоданылып, мағлұматтар жинақталады. 2. Қайталау жұмысының жаттығу материалы да бұрынғы пайдаланған түрінен өзгертіліп, жаңа сөйлем, жаңа текспен жұмыс істеледі. 3. Қайталау жұмысын да оқушылар меңгерген бұрынғы білімді үстей түсетіндей немесе қорытатындай жаңа ұғым элементтері ендіріледі. 4. Қайталау сабағында білік пен дағды оқушылардың өз бетімен жұмыс істеуі арқылы толық меңгеруіне мән беріледі. Бұл үшін оқушылар түрлі жазбаша жаттығу жұмысын көбіне өз бетімен орындайды. 5. Қайталау сабағында таблица, схема, графикалық жұмыстар кеңінен пайдаланылады. Оқушылар белгілі бір тілдік тақырыпты таблица, схема, графика түрінде өрнектейді. Білмді қайталау жұмысы мазмұнына қарай төрт түрге бөлінеді: 1. Оқу жылы басындағы қайталау. 2. Жаңа материалды өтумен байланысты жүргізілетін күнделікті қайталау. 3. Тақырыптық қайталау. 4. Жылдық қорытынды қайталау. Оқу жылы басындағы қайталауға қазақ тілі программасында екінші, үшінші сыныптың әрқайсысы үшін 6 сағат уақыт бөлінген. Оқулықтарда қайталау жұмыстарына арналған материалдар берілген. Оқу жылы басындағы қайталау сабақтары бұрынғы өтілген білімді қайтадан сол күйінде ғана еске түсіру түрінде ұйымдастырылмайды. Мұнда жаңа білімді бекіту кезіндегідей ұсақ материалдар пысықталмайды, өтілген курстың тараулары бойынша жинақталы, бір жүйеге келтіріліп жүргізіледі. Мысалы, сөйлем тақырыбын өтуге бірінші сынып бағдарламасында 6 сағат берілген және 2 сағат диктантқа арналған. Осы материалды өтуге оқулықта үш ереже, 14 жаттығу материалы бар. Ал, екінші сыныпта бұл тақырып жинақталып бір сабақта ғана қайталанады. Екінші сынып оқулығында сөйлем жөнінде ережеберілмеген, практикалық жұмыс үш жаттығу тексі мен бір сурет бойынша жүргізіледі. Қойылған сұрақтардың жауабын оқушылар өздігінен табады. Сонымен қайталау сабағында сөйлем, оның мағыналық түрлері, әр түрдің интонациясы мен тыныс белгілері өзара байланысты қайталанып, түрлі сөйлемді талдау, сөйлем құру дағдылары әрі бекітіліп, әрі дамытылады. Мұндай сабақтарда грамматикалық жинақ таблица, схема жасату тәсілі тиімді болады. Мысалы, «Дыбыс пен әріп» таблицасында тіліміздегі дыбыстардың дауысты, дауыссыз болып түрленуі, әрқайсысының дыбыс саны мен әріп сандары қаншадан екні таблицада беріледі. Оқу жылы басындағы қайталауда ІІ сынып оқушылары тіл дамыту дағдысын сөйлем жөніндегі тақырыптарды, дыбыс пен әріпті буын туралы білімді қайталайды. ІІІ сыныпта и, й, я, ю, әріптері, түбір мен қосымша туралы мағлұматтар қайталанады. Диктанттар жаздырылып, оқушылардың сауаты байқалып, әр баланың кемшілігі есепке алынады. Егер жаңа тақырып оқушылардың не өткен жылдарда, не жақында оқыған материалдарына негіздеп түсіндіруді қажететкендей болса, онда сабақ материалды қайталаудан басталып, жаңа ұғым соған байланыстырыла, дамытыла түсіндіріледі. Мысалы, екінші сыныпта зат есім тақырыбын бастарда оқушылардың бірінші сыныпта заттың атын білдіретін сөздер жөнінде алған білімі қайталанады. Үшінші сыныпта сөйлемнің тұрлаусыз мүшелерін өтерде екінші сыныпта оқыған сөйлем мүшесі және тұрлаулы мүшелер еске алынып, содан әрі тұрлаусыз мүшелер, олардың ерекшеліктері айтылады. Ал, егер осындай қайталануға тиісті материалдарды оқушылар мүлдем ұмытқан болса, онда сол тақырыпты қайта еске түсіру үшін мұғалім әдейі сабақ арнауға мәжбүр болады. Қайткен күнде де жаңа білім өзіне тірек болатын бұрын өтілгенді санада бекітпейінше меңгерілмейді. Қайталау жөнінде ұлы педагог К.Д.Ушинский мынадай кеңес береді. «Қайталау – ұмытып қалғанды қайта еске түсіру үшін емес, керісінше, ұмытып қалу мүмкіндігін болдырмау үшін жасалады. Балалардың өздері де ертеректе оқыған, бірақ ұмытып қалғандарын қайталауды мейлінше жек көреді, қайта естерінде қалғандарды айтып беруді еркше ұнатады. Бала табиғатының осы қасиетін барынша пайдаланып, естен шығып кеткенді қайтадан еске түсірейік деп әлек болмас үшін, өткенді дер кезінде үнемі қайталап отырыңыздар». Тақырыптық қайталау белгілі бір тарауды өткеннен кейін жасалады. Мысалы, екінші сыныпта ы, і, у, и дыбыстарын өткеннен кейін, олардың емле жөнінен байланысын байқатып, тақырып қайталанады. Ал, үшінші сыныпта сөз таптарының әр түрін әрі бұрынғы өтілген материалдармен байланыстырып, әрі кеңейте жинақтап қайталаған жөн. Бұл жұмыстардың жаттығу материалдары да, көрнекі құралдары да жаңғыртылады. Жылдық қайталау әр сыныпта өтілген материалды жинақтау мақсатында жүргізіледі. Мұнда жыл бойында оқылған барша материалды қайталау қажетті емес, бұлай істеуге уақыт та жоқ. Сондықтан не маңыздылығына , не ауырлығына қарай, болмаса сынып шамалы меңгерді деген тақырыптар іріктелініп алынып, шолу сабақтары өткізіледі,, қорытынды жасалады. Қазақ тілі оқулықтарында қайталау материалдары жаттығу тапсырмаларын орындау жолымен еске түсіріледі. Практикалық жұмыс үшін материал біршама жеткілікті. Мұғалім жаттығуларды белгілі тақырыпқа қарай лайықтап пайдаланады, қосымша материалдар қолданады. Жаттығу тапсырмаларының мазмұнына қарағанда, бірінші сыныпта дыбыс пен әріп, олардың емлесі, буын мен тасымал, заттың атын, сынын, қимылын білдіретін сөздер туралы және байланыстырып сөйлеуге көңіл аударылған. Екінші сыныпта дыбыстар, сөздер, олардың қосымшалары, сөз таптарынан : зат есім, сын есім, сан есім мен етістікті, сөйлем жөніндегі тақырыптарды қайталауды ұсынады. Дыбыстарды қайталау үшін сөзде неше дыбыс бар, олардың дауысты, не дауыссыз екенін айыру тапсырмалары беріледі. Жаттығу тапсырмаларын жазып отырғанда, сөздің түбірін, қосымаларын айыру, тиісті сөз таптарын тану міндеттері алға қойылады. Оқушылар олардың жазылу емлесін дәлелдейді. Ал, сөйлемге байланысты жұмыстарды орындағанда, текстегі сөйлем саны, олардың хабарлы, сұраулы, лепті екені, сұрақтары мен тыныс айырады. Сөйлемнің бастауыш, баяндауыш мүшелерін тауып көшіргенде олардың астын сызады. Бірқатар жаттығу тексі мазмұндауға, суретке қарап әңгіме құруға арнап берілген. Бағдарлама үшінші сыныптың оқу жылы аяғында қазақ тілі материалдарының бірінші-үшінші сыныптарда өтілген негізгі тақырыптарын қайталауды ұсынады. Бұл қайталау жұмысы оқу жылы соңындағы үш апта ішінде ұйымдастырылады. жүктеу/скачать 251.5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|