Ббк 3. (5 Каз) д 42 Ответственный редактор
жүктеу/скачать 7.81 Mb. Pdf көрінісі
|
| риторияда құрылған саяси билік жүйесін білдіреді. Одан басқа,
саяси биліктің объектісі мен субъектісінің (билеушінің және халықтың) болуы мемлекет үшін тән. Бұл жерде Әбілхайыр- ханның тірі кезінде Жәнібек пен Керейдің дербес территориясы мен саны көп халқының болмағанын атап өткен жөн. Олар бөтен мемлекеттің (Моголистан) территориясында саяси эмигранттар ретінде өмір сүрді. Сондықтан да олар казақтар деген лақап алды. Біз білетіндей, бөтен мемлеекет территориясында тентіреу (кезу) жылдар таққа үміткерлер үшін тән құбылыс болған. Айталық, темірлік Хусейн Байкара мен Мұхаммед Шейбани билеуші болғанға дейін, бірнеше жыл тентіреп, кезген. Моголистан тер- риториясында болған Жәнібек пен Керей хан болған жоқ, таққа тек үміткерлер болды. Сондықтан, біздің пікірімізше, Жәнібек пен Керей тек Әбілхайыр-ханның өлімінен кейін ғана туған жер- ге орала алды және Әбілхайыр-ханның бұрынғы бодандарының тарапынан қолдау тауып, хан етіп жарияланды. Бұл 1470 және 1472 жылдар аралығында болып өтті. Бәлкім, бұл жерде Қазақ хандығының пайда болған уақыты 1470 жылды көрсеткен Т.И.Султановтікі дұрыс шығар [4, 240]. Кейін, Т.И. Султанов Қазақ хандығының пайда болған мерзімі туралы 1465-66 жыл- ды көрсеткен Мырза Хайдар Дулатиге неге сенуге болмайтынын ашып дәлелдеді [14, 132-133]. Оның үстіне, бұл шығармаларда басқа Жошылықтардың ішінен Әбілхайыр-ханның жауларының, айталық, Махмуд-ходжа-хан, Мустафа-хан, Махмұд-хан және Ахмад-хан есімдеріне тұнып тұрса да, бір де бір Шибандық де- рек, Әбілхайыр-ханның тірі кезінде Жәнібек пен Керейді хан ретінде тіркемеген. Тіпті, егер Жәнібек пен Керей Моголистанда (екіталай) хан болып жарияланғанын болжасақ та, онда «хан болып жарияла- 284 ну» және «тәуелсіз мемлекеттің пайда болуы» деген түсініктердің ара жігін ашып алу керек. Айталық, Н.А. Назарбаев 1989 жылы Қазақстанның басшысы болды, 1990 жылы президенті, бірақ Қазақстан тәуелсіз мемлекет ретінде тек 1991 жылы пайда бол- ды. Яғни, тіпті, егер Жәнібек пен Керей 1470 жылдан бұрын хан болса да, тәуелсіз Қазақ хандығы Әбілхайыр-хан өлімінен кейін 1470 жылы пайда болған фактіні жоққа шығара алмайды. Қазақтың Жәнібек-ханы бұл Шибандық Жәнібек, Мұхаммед Шейбанидің немерелес інісі деп пайымдаған Г.Хидоятовтың пікірі өте оғаш көрінеді [16]. Кез-келген сәл сауаты бар, дерек- пен таныс адамға бұл пікірдің барлық мәлім деректерге қайшы келетіні анық және ғылыми емес болып табылады. Мақаланы қорытындылай келе, 1465-1466 жылдарды Қазақ хандығының пайда болу мерзімі ретінде мойындауға болмай- ды, себебі оларды хан ретінде тану үшін, бұл кезеңде Жәнібек пен Керейдің көп халқы және тәуелсіз территориясы болған жоқ. Жәнібек пен Керей бұл кезде саяси эмигранттар және хан тағына үміткерлер ретінде Моголистан территориясында өмір сүрді. Моголистан территориясында тәуелсіздікке қол жеткізу талпынысы, жақтастарының саны шамалы Жәнібек пен Ке- рейге қарсы Моголистан хандарының әскери қимылына апарар еді. Сондықтан, Қазақ хандығы Әбілхайыр-хан өлімінен кейін шамамен 1470 жылдары пайда болды деген Т.И.Султановтың пікірі мейлінше шындық болып табылады. Әйтсе де Жәнібек пен Керейдің өздерін жаңа мемлекеттің негізін қалаушы ретінде сана- уы екіталай, өздерінің әкелеріне (Барақ-хан және Булад-сұлтан), аталарына (Куйурчак-хан мен Тоқтақия-хан) және арғы атасына (Орыс-ханға) тиесілі билікті өздеріне қайтара алған, ескі әулетті қайта жаңғыртушылар (реставраторлар) ретінде сезінгенін бұл жерде тағы атап кеткен жөн. жүктеу/скачать 7.81 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|