Елеулі Бұрмалаудың Бағаланған Тәуекеліне Қатысты Рәсімдер

A52. 330 АХС сәйкес аудитор қаржылық есептілік пен бекіту деңгейіндегі бухгалтерлік бағалауға қатысты елеулі бұрмалау бағаланған тәуекеліне тән сипаты, мерзімі, денгейі аудиторлық шараларды әзірлеп, орындауы тиіс.³⁴² A53-A115 параграфтар бекіту денгейіндегі шараларға ерекше көңіл аудырады.

A53. Көпшілікті қаржылық есеп жүйесі бухгалтерлік бағалауды мойындау үшін белгілі бір жағдайларды белгілейді, бухгалтерлік бағалау әдістері мен талап етілген ашуларды белгілейді. Мұндай талаптар күрделі болуы ықтимал, және пікір қолданысын талап етеді. Тәуекелді бағалау шараларын орындау туралы білім алу негізінде заңсыз пайдалануға немесе ерекшеленетін түсіндірулерге ұшыратылуы ықтимал қолданыстағы қаржылық есеп жүйесі талаптарына аудитор көңілін бөледі.

A54. Басшылық қолданыстағы қаржылық есеп жүйесі талаптарын тиісті түрде қолданғанын анықтау жарым-жартылай аудитордың субъект пен оның ортасын білуіне негізделеді. Мысалы, кейбір баптардың әділ құнын өлшеуге, бизнес-комбинацияда сатып алынған материалдық емес активтерді өлшеу секілді субъект пен оның операциялар сипатына әсер етеді.

A55. Кейбір жағдайда қосымша аудиторлық шаралар мысалы аудитор активтің ағымдағы физикалық күйін тексеруіне қатысты шара, басшылық қолданыстағы қаржылық есеп жүйесі талаптарын тиісті түрде қолданғанын анықтауға қажетті болады.

A56. Қолданыстағы қаржылық есеп жүйесі талаптарының қолданысына сәйкес басшылық субъектіне ықпал ететін ортасындағы, жағдайларындағы өзгерістерді қарастыруы қажет. Мысалы, актив немесе міндеттеме белгілі бір тобы бойынша белсенді нарық енгізілуі мұндай актив немесе міндеттеме әділ құнын есептеу үшін дисконтталған ақшалай қозғалыс қолданысы тиісті болмайтынын анықтауы мүмкін.

Әдістер мен Өзгерістер Негізіне Сәйкестік (Сілт: Пар. 12(b))

A57. Аудитордың бухгалтерлік бағалаудағы өзгерістерді қарастыру немесе алдыңғы кезеңнен жасалған бухгалтерлік баға беру әдісіндегі өзгерістер маңызды болады, себебі жағдайлардағы өзгеріс немесе жаңа ақпаратқа негізіделетін өзгеріс ерікті болып саналады. Бухгалтерлік бағалаудағы ерікті өзгерістер аздан кейін сәйкессіз қаржылық есептілікке әкелеп, қаржылық есептілік бұрмалануын тудырып, басшылықтың ықтимал жалған сенімін көрсетеді.

A58. Басшылық жағдайларға өзгерістер негізінде әдетте бухгалтерлік бағалауға немесе бухгалтерлік бағалау әдісіне бір кезеінен басқа кезеңге өзгерістер енгізу жақсы себебін көрсетеді. Жақсы себебін және бухгалтерлік бағалаудағы өзгерістер немесе әдісіндегі өзгерістерге кепіл болатыны бойынша басшылықтың көзқарасын қолдау дұрыстығын құрастырып не болатын пікір мәселесіне жатады.

Елеулі бұрмалау бағаланған тәуекеліне қатысты шаралар (Сілт: Пар. 13)

A59. Жекеше немесе басқалармен біріктірілсе, 13 параграфтағы қандай бір шараларды елеулі бұрмалау тәуекеліне қолданылуы керек екеніне қатысты аудитордың шешіміне келесі мәселелер ықпал етеді:

•  Бухгалтерлік бағалаудың сипаты, сонымен қоса бұл әддетегі немесе әдеттен тыс әрекеттермен туындайды ма, жоқ па деп қарастыру қажет.

•   Шара аудиторға жеткілікті тиісті аудиторлық дәлел қамтамасыз ете ме, жоқ па.

•   Елеулі бұрмалау бағаланған тәуекелі, сонымен қоса бағаланған тәуекел елеулі тәуекел болып саналатынын қарастыруы қажет.

A60. Мысалы, күдікті қарыздар бойынша резервтер дұрыстығын бағалау кезінде аудитор үшін тиімді шара басқа шаралармен біріктірілгенде кейінгі ақшалай төлеуге әкелуді шолу шарасы болып табылады. Бухгалтерлік бағалаумен байланысты белгісіздікті бағалау анағұрлым жоғары болса, мысалы, бақыланбайтын кіріспе мәліметтері бар меншікті моделге негізіделген бухгалтерлік бағалау жоғары болса, 13 параграфтағы бағаланған тәуекелдерге қолданылатын шаралар біріктірілу жеткілікті тиісті аудиторлық дәлел алу үшін қажетті болатын жағдай орын алады.

A61. Әрбір шара тиімді болуы ықтимал жағдайлар бойынша түсіндіретін қосымша нұсқау A62-A95 параграфтарда ұсынылған.

Аудитордың есебі шығарылған күнінде пайда болатын жағдайлар (Сілт: Пар. 13(a))

A62. Аудитордың есебі шығарылған күнінде пайда болатын жағдайлар бухгалтерлік бағалауға қатысты аудиторлық дәлел беретінін анықтау төмендегі жағдайларға сәйкес тиісті болуы ықтимал. Мысалы:

• Пайда болады; және

• Бухгалтерлік бағалауды қуаттайтын немесе бағалауға қайшы келетін аудиторлық дәлел береді.

A63. Көбінесе, аудитордың есебі шығарылған күнінде пайда болатын жағдайлар бухгалтерлік бағалауға қатысты жеткілікті аудиторлық дәлел береді. Мысалы, қымбатталған өнім толық құрал-жабдығын сату кезеңнің соңынан бірден оның жалпы сатылатын құнын бағалауға қатысты аудиторлық дәлел беруі мүмкін. Осыған сәйкес, егер жеткілікті тиісті дәлел алынса, бухгалетлік бағалау бойынша қосымша аудиторлық шаралар орындалуы керек емес.

A64. Кейбір бухгалтерлік бағалау үшін аудитордың есебі шығарылған күнінде пайда болатын жағдайлар, бухгалтерлік бағалау бухгалтерлік бағалауға қатысты аудиторлық дәлел қамтамасыз етпеуі ықтимал болуы мүмкін. Мысалы, белгілі бір бухгалтерлік бағалауды қатысты жағдайлар тек ұзақ мерзім ішінде ғана дамытылады. Сондай-ақ, әділ құн негізінде анықталған бухгалтерлік бағалауді өлшеу мақсаты себебімен, кезең соңынан кейін алынған ақпарат баланс күнінде бар болатын жағдайларды көрсетпеуі ықтима, соған сәйкес әділ құн негізінде анықталған бухгалтерлік бағалауды өлшеуге тән болмауы ықтимал. 13 параграф аудитор орындауы мүмкін елеулі бұрмалау тәуекеліне қатысты басқа шараларды анықтайды.

A65. Кейбір жағдайда, бухгалтерлік бағалауға қайшы келетін оқиғалар басшылықтың бухгалтерлік бағалауға арналған тиімді шаралары жоқ екенін немесе басшылықтың жалған сенімдерін анықтауы мүмкін.

A66. Аудитор белгілі бір бухгалтерлік бағалауға қатысты бұл амалды орындамау шешімін қабылдаса, аудитор 560 АХС сәйкес келуі қажет.³⁴³ Аудитор қаржылық есептілік күні мен қаржылық есептілікте түзетілуін немесе ашылуын талап ететін аудитордың есебі шығарылған күні аралығында пайда болатын барлық жағдайлар анықталған³⁴⁴ және тиісті түрде қаржылық есептілікте көрсетілгені туралы жеткілікті тиісті аудиторлық дәлел алуға арналған аудиторлық шараларды орындауы тиіс.³⁴⁵ Көпшілікті бухгалтерлік бағалауды өлшеу, әділ құн негізінде анықталған бухгалтерлік бағалаудан тыс, әдетте келешектегі жағдайлар нәтижесіне, әрекеттер немесе жағдайларға тәуелді болғанымен, 560 АХС сәйкес атқарылатын аудитордың жұмысы әсіресе тиісті болады.

Кішігірім кәсіпорындарды қарастыру

A67. Баланс күні мен аудитордың есебі шығарылған күні аралығындағы ұзақ мерзімі орын алса, аудитордың осы кезеңдегі жағдайларды шолуы әділ құн негізінде анықталған бухгалтерлік бағалаудан тыс тиімді шара болуы мүмкін. Кейбір кішігірім иегермен басқарылатын субъектілерге арналған жағдайы орын алады, әсіресе басшылық бухгалтерлік бағалауды бақылау шараларын орындамаған жағдайда.

Басшылық бухгалтерлік бағалауды қалай жүргізетін тесттеу (Сілт: Пар. 13(b))

A68. Басшылық бухгалтерлік бағалауды қалай жүргізетін тесттеу және сол тесттеу негізделетін мәлімет тиімді болуы мүмкін, бухгалтерлік бағалау бақыланатын және бақыланбайтын кіріспе мәліметтерді пайдаланатын модел негізінде дамытылған әділ құн негізінде анықталған бухгалтерлік бағалау болған жағдайда. Мысалы:

• Бухгалтерлік бағалау субъект есеп жүйесі мәліметтерді өңдеуінен алынады.

• Өткен кезеңнің қаржылық есептілігіндегі аудитор ұқсас бухгалтерлік бағалауға шолуы басшылықтың ағымдағы кезеңнің процесі тиімді болуы ықтимал деп шамалады.

• Бухгалтерлік бағалау жекелеп елеулі емес болмайтын бірдей сипаты бар баптар үлкен жиынтығына негізделеді.

A69. Басшылық бухгалтерлік бағалауды қалай жүргізетін тесттеу мынадай болады:

• Бухгалтерлік бағалау негізделетін мәліметтер деңгейін тесттеу дәлме-дәл, толық пен сәйкес, сондай-ақ бухгалтерлік бағалау мұндай мәліметтер мен басшылық қорытындыларын пайдаланып тиісті түрде анықталды ма, жоқ па.

•  Сыртқы мәліметтер немесе ақпарат көзін, сәйкестігін, сенімділігін қарастыру, сондай-ақ басшылық бухгалтерлік бағалауға шақырған сыртқы сарапшылардан ақпарат көзін, сәйкестігін қарастыру.

•   Бухгалтерлік бағалауды қайта санау, және ішкі сәйкестігі бойынша бухгалтерлік бағалау туралы ақпарат қайта қарастыру.

•   Басшылықтың шолу мен растау процестерін қарастыру.

Кішігірім кәсіпорындарды қарастыру

A70. Кішігірім субъектілерде бухгалтерлік бағалау процесі ірі субъектілерімен салыстырғанда шамалы құрылыстық болуы мүмкін. Басшылықтың белсенді қатысуымен кішігірім субъектілер есеп саясатын, күрделі есеп жазуларын немесе жазбаша саясаттарына жіті қарамайды. Субъектінің ресми орнатылған процесі бар болса да, бұл басшылық аудитор бухгалтерлік бағалауды тесттей алатын негізін қамтамасыз етуге қабілеті жоқ екенін білдірмейді.

Өлшеу әдісін бағалау (Сілт: Пар. 13(b)(i))

A71. Егер қолданыстағы қаржылық есеп жүйесі өлшеу әдісін анықтамаса, қолданылған әдісі, сондай-ақ қолданыстағы модел жағдайларға сәйкес келетінін бағалау кәсіпті пікір мәселесі болып табылады.

A72. Бұл мақсат үшін аудитор қарастыруы мүмкін мәселелер төменде мысалдар келтірілген:

• Таңдап алынған әдіс бойынша басшылықтың негіздемесі дұрыс болады.

• Басшылық, керек болса, таңдап алынған әдістерін қолдау үшін қолданыстағы қаржылық есеп жүйесіндегі критерийлерін тиісті түрде бағалай отырып, сәйкес қолданады.

• Егер бағаланап отыратын актив немесе міндеттеме және қолданыстағы қаржылық есептілік талаптары сипаты бухгалтерлік бағалауға тән болса, әдісі жағдайларға сәйкес келеді.

• Әдісі субъект жұмыс істейтін бизнеске, сала мен ортаға сәйкес келеді.

A73. Кейбір жағдайда, басшылық әр түрлі әдістер елеулі түрде ерекшеленетін бағалаудың көпшілігіне әкелетінін анықтаған болуы мүмкін. Басқа жағдайда, субъект бұр айрмалар себептерін қалай анықтағаны туралы білім алу аудиторға таңдап алынған әдіс сәйкестігін бағалауға көмектесуі мүмкін.

Моделдер қолданысын бағалау

A74. Белгілі бір жағдайда әсіресе мына жағдайда: әділ құн негізінде анықталған бухгалтерлік бағалау кезінде басшылық модел пайдалануы мүмкін. Қолданылатын модел жағдайларға сәйкестігі көпшілікті факторларға қатысты, мысалы, субъект пен оның ортасы сипаты, сондай-ақ ол жұмыс істейтін сала, мен өлшеленіп жүретін белгілі бір актив немесе міндеттемеге қатысты болады.

A75. Келесі көрсетулерге сәйкес болатын деңгейі жағдайларға байланыста, мысалы, модел белгілі бір секторда немесе салада сатуға қол жетерлік модел немесе меншікті модел. Көп жағдайда субъект моделді дамыту мен тесттеуге сарапшыны тартады.

A76. Жағдайларға сәйкес аудитор моделді тесттеу кезінде қарастыратын мәселелердің мысалдары:

• Қолданылуына дейін, мақсатты қолданылуына әлі тиістілігіне көзі жету үшін периодты шолу атқарып, модельді үйлестіру қажет. Субъект моделді үйлестіру процесі төмендегілерді қамтуы мүмкін:

o  Моделдің теоретикалық дұрыстығы мен арифметикалық тұтастығы, сондай-ақ модел көрсеткіштерінің сәйкестігі.

o Моделге қатысты кіріспе мәліметтер нарықтық тәжірибелерге сәйкес келуі мен толықтығы.

o  Нағыз әрекеттермен салыстырғандай моделдің шығардағы мәліметтері.

•  Тиісті өзгерістерді бақылау саясаты мен шаралары орын алады.

•  Модел периодты түрде калибрленеді және пәрменділігі бойынша тесттеленеді, әсіресе кіріспе мәліметтер субъективтік болған жағдайда.

• Түзетулер моделге қатысты шығардағы мәліметтерге енгізіледі, әділ құн негізінде анықталған бухгалтерлік бағалау жағдайын қоса, мұндай түзетулер нарықтық қатысушылар ұқсас жағдайларда қолданатын қорытындыларды көрсетеді ма, жоқ па.

•  Модел барабар түрде құжатталды, моделдің мақсатты қосымшалары мен шектеулерін мен оның негізігі параметрлерін, талап етілген кіріспе мәліметтерін, орындалған пәрмеділігін талдау нәтижелерін қоса.

Басшылық қолданатын қорытындылар (Сілт: Пар. 13(b)(ii))

A77. Аудитор басшылық қолданатын қорытындыларды бағалауы тек аудиттің уақытында аудиторға қол жетерлік ақпаратқа негізделеді. Аудиторлық шаралар субъектінің қаржылық есептілігі шеңберінде және қорытындылар бойынша пікірілерін айту мақсаты үшін емес орындалады.

A78. Аудитор басшылық қолданатын қорытындылар барбарлығын бағалау кезінде қарастыруы мүмкін мәселелерге мысалдар:

• Жеке қорытындылар тиісті болады ма, жоқ па.

• Қорытындылар тәуелсіз және іштей сәйкес келеді ма, жоқ па.

•   Коллектив қарастырылатын немесе басқа қорытындылармен біріктірілгенде қорытындылар бухгалтерлік бағалау немесе басқа бухгалтерлік бағалау бойынша тиісті болады ма, жоқ па.

• Әділ құн негізінде анықталған бухгалтерлік бағалау жағдайында қорытындылар бақыланатын нарыққа қатысты қорытындылар тиісті түрде көрсетеді ме, жоқ па.

A79. Бухгалтерлік бағалау негізделетін қорытындылар басшылық пікірі бойынша белгілі бір мақсаттары мен стратегияларының нәтижесін көрсетеді. Осыған орай, аудитор қорытындыларға сәйкес келуін қарастыру арқылы мұндай қорытындылар дұрыстығын бағалау үшін аудиторлық шараларды орындауы ықтимал. Мысалы:

• Жалпы экономикалық орта және субъектінің экономикалық жағдайлары.

• Субъектінің жоспары.

• Керек болса, өткен кезеңдерде жасалған қорытындылар.

• Бұл тарихи ақпарат келешектегі жағдайларды көрсетуі мүмкін деңгейі бойынша субъект тәжірибесі немесе субъект тәжірибеленетін алдыңғы жағдайлар.

• Қаржылық есептілікке қатысты, басшылық қолданатын басқа қорытындылар.

A80. Жасалған қорытындылар дұрыстығы басшылықтың ниетіне және іс-әрекет белгілі бір бағытын орындауға қабілетіне тәуелді болады. Басшылық әдетте белгілі бір активтер немесе міндеттемелерге қатысты жоспарлар мен ниеттерін құжаттауы тиіс, сонымен қоса қаржылық есеп жүйесі құжаттауды талап етуі мүмкін. Басшылықтың ниеті мен қабілеті бойынша алынған аудиторлық дәлел деңгейі кәсіптік пікір мәселесі болып табылса да, аудитордың шаралары мынадай болуы ықтимал:

• Өз белгіленген ниеттерін орындай жөніндегі басшылықтың тарихын шолу.

• Жазбаша жоспарлар мен басқа құжаттамаға қадағалау, керек болса,

ресми түрде қуатталған бюджеттер, санкциялау немесе отырыс хаттамаларына шолу.

• Іс-әрекет белгілі бір бағыты өз себебі туралы басшылыққа сұрау жүргізу.

• Қаржылық есептілік шығарылған күні мен аудитордың есебі шығарылған күнінен кейін пайда болатын жағдайларға қадағалау.

• Субъектінің экономикалык күйін, өз орын алатын міндеттері зардаптарын қоса, субъект іс-әрекет бағытын орындауға қабілетін бағалау.

Белгілі бір қаржылық есеп жүйелері, алайда, басшылыққа бухгалтерлік бағалау кезінде ниеттерін немесе жоспарларын есепке алуға рұқсат етпеуі ықтимал. Бұл әділ құн негізінде анықталған бухгалтерлік бағалау жағдайында болуы мүмкін. Себебі олардың өлшеу мақсаты қорытындылар нарық қатысушылары қолданған анауларды көрсетуін талап етеді.

A81. Аудитор басшылық қолданатын қорытындылар дұрыстығын бағалау кезінде қарастыратын, әділ құн негізінде анықталатын бухгалтерлік бағалау негізіне жататын мәселелер, керек болса, жоғарыда талқыланған мәселелерге қосымшаға, төмендегі жайларды қарастырады. Мысалы:

• Сәйкес болса, басшылық нарыққа өзіне тән кіріспе мәліметтерді қорытындыларды дамытуға қалай енгізді және, керек болса, енгізді ме, жоқ па.

•  Қорытындылар нарық бақыланатын жағдайларына және әділ құн негізінде өлшенетін актив немесе міндеттеме сипаттамаларына сәйкес келеді ме, жоқ па.

•  Нарық қатысушысының қорытындылары ақпарат көздері сәйкес және сенімді болда ма, жоқ па, және басшылық, әр түрлі нарық қатысушылар қорытындылары саны орын алса, пайдалануға қорытындылар қалай пайдаланды.

•   Керек болса, басшылық қолданылған қорытындылар немесе салыстырылатын әрекеттер, активтер немесе міндеттемелер туралы ақпарат қалай қарастырады және осындай болса қарастырды ма, жоқ па.

A82. Атап айтқанда, әділ құн негізінде анықталған бухгалтерлік бағалау бақыланбайтын кіріспе мәліметпен бірге бақыланатын кіріспе мәліметтерді анықтайды. Әділ құн негізінде анықталған бухгалтерлік бағалау бақыланбайтын кіріспе мәліметтерге негізделсе, аудитор қарастыруы мүмкін мәселелерге мысалдар:

• Бухгалтерлік бағалауға қатысты нарық қатысушылары сипаттамаларын анықтау.

• Қорытындыларға өз енгізілген жетілдірулер қорытындылардың өз көзқарасын көрсету үшін.

• Субъект жағдайларға қол жетерлік ең жақсысы ақпаратты енгізілді ме, жоқ па.

• Керек болса, оның қорытындылары салыстырылатын әрекеттер, активтер немесе міндеттемелерді қалай белгілейді.

Бақыланбайтын кіріспе мәліметтер орын алса, аудитордың қорытындыларды қарастыруы жеткілікті тиісті аудиторлық дәлел алу үшін 13 параграфтағы бағаланған тәуекелге қатысты басқа қорытындылармен біріктірілуі қажет. Осыған сәйкес аудитор басқы аудиторлық шараларды орындауы керек болуы мүмкін, мысалы басшылық пен, керек болса, өкілетті тұлғалардың тиісті деңгейінің қолдауымен бухгалетрлік бағалауға шолу мен оны растауды қамтитын құжаттама тексеруге қатысты шара өткізеді.

A83. Бухгалтерлік бағалауға көмек беретін қорытындылар дұрыстығын бағалау кезінде аудитор маңызына қарай қорытындылардың бірін немесе көбін анықтауы мүмкін. Керек болса, келесі анықталуы мүмкін: бухгалтерлік бағалаудың жоғары белгісіздігі бар және соған сәйкес елеулі тәуекелге әкелуі мүмкін. Елеулі тәуекелдерге қатысты қосымша шаралар A102-A115 параграфтарда көрсетілген.

Бақылаудың Операциялақ Тиімділігін Тесттеу (Сілт: Пар. 13(c))

A84. Бақылаудың операциялақ тиімділігін тесттеу тиісті шара болып саналады, егер басшылықтың процесі жақсылап әзірленіп, енгізіліп, қөмек берілген болса. Мысалы:

• Бақылау мақсаты басшылық пен, керек болса, өкілетті тұлғалар тиісті деңгейлерінің қолдауымен бухгалтерлік бағалауға шолу мен оны растау.

• Бухгалтерлік бағалау субъект есеп жүйесі мәліметтерді кәдімгі өңдеуінен алынды.

A85. Бақылау операциялық тиімділігін тесттеу мына жағдайларда талап етіледі:

(a)  Аудитор елеулі бұрмалау тәуекелін бекіту деңгейінде бағалау процесін бақылауы тиісті түрде жұмыс атқаратын екенін күтулерін қарастырады; немесе

(b)  Маңызына қарай шаралар өздері бекіту деңгейінде жеткілікті тиісті аудиторлық дәлел қамтамасыз ете алмайды.³⁴⁶

Кішігірім кәсіпорындарды қарастыру

A86. Процесті бақылау кішігірім субъектілерде орын алуы мүмкін, бірақ олар жұмыс атқаратын рәсімделуі ерекшеленеді. Атап айтқанда кішігірім субъектілер бақылау белгілі бір түрлері қажетті еместігін анықтауы мүмкін, себебі басшылық қаржылық есептілік үдерісіне белсенді

қатысады. Кішігірім субъектілер үшін, алайда, аудитор анықтай алатын бақылаулар көпшілікті емес. Осыған сәйкес, бағаланған тәуекелге қатысты аудиторлық шаралар сипаты бойынша маңызы бар болуы мүмкін, аудитор бір мезгілде 13 параграфтағы бір немесе одан да көп шараларды өткізеді.

Нүктелі бағалау мен диапазонды дамыту (Сілт: Пар. 13(г))

A87. Басшылықтың нүктелі бағалауын өлшеу үшін, нүктелі бағалау мен диапазонды дамыту шарасы тиісті болады. Мысалы:

• Бухгалтерлік бағалау есеп жүйесі қолдауымен мәліметтерді кәдімгі өңдеуден алынған.

• Өткен кезеңнің қаржылық есептілігіне енгізілген жағдайда аудитор бірдей бухгалтерлік бағалауға шолуы басшылықтың ағымдағы кезеңнің үдерісі тиімді болмауы мүмкіндігін белгілейді.

• Бухгалтерлік бағалауды анықтау үшін басшылықтың процестері мен олардың шеңберінде субъект бақылауы жақсылап әзірленбеді немесе тиіссіз енгізілді.

• Кезең соңымен аудитордың есебі шығарылған аралығындағы жағдайлар немесе әрекеттер басшылықтың нүктелі бағалауына қайшы келеді.

• Аудитор көз жетуі мүмкін сәйкесті мәліметтер баламалы қайнар көзі, бұл көздері нүктелі бағалауда немесе диапазонында қолданылуы мүмкін.

A88. Субъект бақылауы жақсылап әзірленсе және тиісті түрде енгізілсе де, нүктелі бағалауды не диапазонды дамыту бағаланған тәуекелдіктерге тиімді немесе тиісті шара болып саналады. Басқа жағдайларда, аудитор бұдан әрі шаралар қажеттілігін және керек болса олардың сипаты мен деңгейін анықтау бір бөлігі ретінде бұл амалды қарастырады.

A89. Аудитор нүктелі бағалау немесе диапазонды дамыту кезінде қолданған амал жағдайларға тым тиімді болатынына қатысты. Мысалы, аудитор бастапқыда алдын-ала нүктелі бағалауды дамытып, содан кейін басшылықтың нүктелі бағалауын қарастыруға арналған диапазонда рәсімдеу үшін қорытындылардағы өзгерістерге өз ұшыратылуын бағалайды. Балама ретінде аудитор керек болса нүктелі бағалауды анықтау мақсаты үшін диапазонды дамыта бастауы ықтимал.

A90. Аудитордың нүктелі бағалауға қабілеті диапазонға қарамастан бірнеше факторларға, мысалы қолданылатын моделге, қол жетерлік ақпарат сипаты мен деңгейіне, сонымен қоса бухгалтерлік бағалауға таратылған белгісіздікті бағалауға тәуелді болады. Атап айтқанда, нүктелі бағалау немесе диапазонды дамыту шешімінің қолданыстағы қаржылық есеп жүйесі ықпал етуі мүмкін. Қолданыстағы қаржылық есеп жүйесі баламалы нәтижелер мен қорытындыларды қарастырып шығудан кейін қолданылуы тиіс нүктелі бағалауды белгілейді немесе белгілі бір өлшеу

әдісін белгілейді (мысалы, дисконтталған ықтималдық негізінде күткен шама).

A91. Аудитор нүктелі бағалау немесе диапазонды бірнеше жол арқылы дамытуы мүмкін. Мысалы:

•  Моделді пайдалану, мысалы, белгілі бір секторда немесе салада сатуға арналған модел немесе меншікті немесе аудитор дамытқан модел пайдалану.

•  Басшылық баламалы қорытындыларды немесе нәтижелерді қарастыруын бұдан әрі дамыту, мысалы қорытындылар әр түрлі қатарын енгізу арқылы.

• Модел дамыту немесе жүзеге асыру немесе сәйкесті қорытындылар жасау үшін мамандырылған сараптамасына ие тұлғаны жұмысқа қабылдау.

• Басқа салыстырылатын жағдайларға, әрекеттерге немесе жағдайларға қажет болса, салыстырылатын активтер немесе міндеттемелер бойынша нарыққа сілтеу.

A92. Аудитор нүктелі бағалауды немесе диапазонды іске асырса және басшылық қолданған басқалардан ерекшеленетін қорытындыларды немесе әдісті қолданса, 13(d)(i) параграфқа сәйкес аудитор бухгалтерлік бағалауға басшылық қолданатын қорытындылар немесе әдіс туралы жеткілікті білім алады.

Бұл ақпарат аудиторға аудитордың тиісті нүктелі баға беруге немесе диапазонға сәйкес келуі мүмкін мәліметтерді қамтамасыз етеді. Атап айтқанда, бұл аудиторға басшылықтың нүктелі бағалауынан кез келген елеулі айрмасын түсінуге, бағалауға жәрдемдеседі. Мысалы, айырма туындауы мүмкін, егер аудитор басшылық қолданатын қорытындыларымен салыстырғанда әр түрлі, бірақ маңызы бірдей қорытындыларды пайдаланса. Бұл бухгалтерлік бағалау белгілі бір қорытындыларға жоғары дәрежеде сезгіштігін және соған сәйкес белгісіздікті жоғары бағалауға жататынын көрсетіп, бухгалтерлік бағалау елеулі тәуекелдік болуы мүмкін. Балама ретінде айырма басшылық жіберілген нағыз қате нәтижесінде туындауы мүмкін. Жағдайларға байланысты аудитор басшылығымен қорытындылары мен олардың пәрменділілігіне негізін және керек болса бухгалтерлік бағалауға қолданылатын амалдағы айрмысан талқылау бойынша қорытындылар жасау бойынша пайдалы болып санауы ықтимал.

Диапазонды қысқарту (Сілт: Пар. 13(d)(ii))

A93. Аудитор басшылықтың нүктелі бағалауын (аудитордың диапазоны) барабарлығын бағалау үшін диапазон пайдалану тиістілігін санаса, онда 13(d)(ii) параграф бұл диапазон барлық ықтимал нәтижелерге қарамастан барлық «тиісті нәтижелерді» біріктіруін талап етеді. Диапазонға, бұл

пайдалы болса, барлық ықтимал нәтижелерді қамтитын диапазон емес, себебі диапазон аудиттің мақсаты үшін тиімді болу үшін тым кең болады. Аудитордың диапазоны пайдалы және тиісті болады, егер бұл аудиторға бухгалетрлік бағалау елеулі бұрмалануы бойынша қорытынды жалпылауға жеткілікті түрде қысқа болса.

A94. Әдетте, орындау маңызына тең болу немесе орындау маңызынан аз болу үшін қысқартылған диапазон басшылықтың нүктелі бағалауы барабарлығын белгілеуге тиісті емес. Алайда, әсіресе белгілі емес салаларда бұл мұндай сомадан төмен болатын диапазонды қысқартпауы ықтимал. Бұл бухгалтерлік бағалауды мойындау да айналып кетпеуіне қажеті жоқ. Бұл алайда бухгалтерлік бағалаумен байланысты белгісіздікті бағалау немесе елеулі тәуекелді тудыратынының анықтайды. Елеулі тәуекелге қатысты қосымша шаралар A102-A115 параграфтарда көрсетілген.

A95. Диапазон шеңберіндегі барлық нәтижелер барабар болып табылатын ұстанымға диапазонды қысқартуға келесі жолдармен көз жетуі мүмкін:

(а) Диапазоннан аудитордың пікірі бойынша пайда болмауы мүмкін диапазонның шегіндегі анау нәтижелерді болдырмау; және

(b) Қол жетерлік аудиторлық дәлел негізінде диапазонды қысқартуды жалғастыру, аудитор диапазон шеңберіндегі барлық нәтижелерге тиісті болып санағанша. Сирек кез болатын жағдайда аудитор диапазонды қысқарта алады, аудиторлық дәлел нүктелі бағалауды анықтағанша.

A96. Аудитті жоспарлау кезінде аудитор аудиттің келісімін орындауға қажетті болатын ресурстар сипатын, мерзімі, деңгейін растауы тиіс.³⁴⁷ Бұл қажеттілік ретінде мамандандырылған біліктілігіне ие болатын тұлғалардың қатысуын анықтайды. Қосымшаға 220 АХС сәйкес жоба бойынша немесе әріптес жоба бойынша жасақ пен жасақтың бөлігі болмайтын аудитордың сыртқы сарапшылары аудиттің келісімін орындауға коллективті түрде тиісті құзыретіне немесе қабілетіне ие болатынын қарастыруы қажет.³⁴⁸ Бухгалтерлік бағалау аудиті барысында аудитор аудитордың тәжірибесі мен келісім жағдайлары шеңберінде бухгалтерлік бағалау бір немесе көпшілікті аспектілерде қолданылуы тиіс тәжірибелі біліктілік немесе дағды қажеттілігін анықтауы мүмкін.

A97. Аудитор тәжірибелі біліктілік немесе дағды керектігін қарастыруына ықпал ететін мәселелерге мысалдар:

•  Белгілі бір бизнес немесе сала негізіне жататын актив, міндеттеме немесе меншікті капиталдың құрамдас бөлімдерінің сипаты (мысалы,

минералды кен орны, ауылшаруышылық активтері, күрделі қаржылық құралдар).

•   Белгісіздікті бағалаудың жоғары деңгейі.

•  Күрделі есеп айырысулар немесе ерекше модел қолданылғанда, мысалы әділ құн есептеу кезінде, бақыланатын нарық жоқ.

• Бухгалтерлік бағалауға қатысты қолданыстағы қаржылық есеп жүйесінің талаптары мен күрделілігі, сонымен қоса ерекшеленетініне түсіндіруге жататын салалар орын алса, немесе тәжірибеге сәйкес болмаса немесе дамытып отыратын болса.

• Аудитордың бағаланған тәуекелге қатысты шараларды орындауы мақсатты болатын шаралар.

A98.  Бухгалтерлік бағалау көпшілігі болғанымен, белгісіздікті бағалау жағдайы болса да, тәжірибелі біліктілік немесе дағды талап етілуі болмуы ықтимал. Мысалы, аудиторға күдікті қарыздар бойынша резервтерді бағалауға керек болар еді-ау тәжірибелі біліктілік немесе дағды талап етіліп отырған ықтимал.

A99. Алайда, қарастырылып шығатын мәселе есеп пен аудиттен тыс салада болған жағдайда, аудитор тәжірибелі біліктілігіне ие болмауы мүмкін және бұл аудитордың сарапшысынан алуы қажет. 620 АХС³⁴⁹ аудитордың сарапшысын шақыру мен аудитордың сарапшысы жұмысын пайдалану кезіндегі керектігін анықтау бойынша нұсқау ұсынады.

A100. Бұдан әрі кейбір жағдайда аудиторлық есеп немесе аудит белгілі бір салаларына сәйкес келетін тәжірибелі біліктілік немесе дағдысын алу керектігін қарастыруы мүмкін. Мұндай біліктілікке ие тұлғалар аудитордың фирмасымен таратылады немесе аудитордың фирмасынан тыс сыртқы ұйыммен шақырылады. Мұндай тұлғалар келісім бойынша аудиторлық шаралар орындаған жағдайда, олар жоба бойынша жасақтың бір бөлігі болып, 220 АХС талаптарына бағынышты.

A101. Аудитор сарапшысымен немесе басқа тұлғалармен тәжірибесіне қарай аудитор олардың жұмысы аудиттің мақсатына сәйкес келуін белгілеуге шақырылған тұлғалармен қолданыстағы қаржылық есеп жүйесі талаптары секілді мәселелерді талқылау керектігін анықтауы ықтимал.