Мақсаты ......................................................................................................................9 Анықтамалары

Тәуекелді Бағалау Шаралары және Байланысты Операциялар .......................11-17

Байланысқан жақтар Қатынастары және Әрекеттерімен Байланысты Елеулі Бұрмалау Тәуекелін Анықтау мен Бағалау ........................................................18-19

Байланысқан жақтар Қатынастары және Әрекеттерімен Байланысты Елеулі Бұрмалау Тәуекеліне Қатысты Шаралар ...........................................................20-24

Анықталған Байланыс Жақтар Қатынастары мен Әрекеттерін Есептеу және Ашып Көрсетуді Бағалау ..........................................................................................25

Жазбаша Ұсыныстар..................................................................................................26

Басқару Өкілеттігіне Ие Тұлғалармен Қарым-Қатынас ........................................27

Құжаттама ..................................................................................................................28

Аудитордың Жауапкершілігі ............................................................................A1-A3

Мүдделі Топ Мағынасы .....................................................................................A4-A7

Тәуекелді Бағалау Шаралары және Байланысты Қызметтер .......................A8-A28

Байланысқан жақтарының Қатынастары және Әрекеттерімен Байланысты Елеулі Бұрмалау Тәуекелін Анықтау мен Бағалау.......................................A29-A30

Байланысқан Жақтар Қатынастары және Әрекеттерімен Байланысты Елеулі Бұрмалау Тәуекеліне Қатысты Шаралар ......................................................A31-A45

Анықталған Байланыс Жақтар Қатынастары мен Әрекеттерін Есептеу Және Ашып Көрсетуді Бағалау ...............................................................................A46-A47

Жазбаша Ұсыныстар ......................................................................................A48-A49

Басқару Өкілеттігіне Ие Тұлғалармен Қарым-Қатынас.......................................A50

«Байланысқан Жақтар» 550 АХС Аудиттің Халықаралық Стандарты «Тəуелсіз Аудитордың Жалпы міндеті жəне Аудиттің Халықаралық Стандарттарына сай Аудитті Жүргізу» 200 АХС стандартымен бірге оқылуы тиіс.

Кіріспе

Бұл АХС ауқымы

1.     Бұл Аудиттің Халықаралық Стандартының (АХС) мақсаты қаржы есептілігінің аудиті жөніндегі байланысқан тараптың қатынастары мен әрекеті бойынша аудитордың жауапкершілігін қарастыру. Атап айтқанда, бұл стандарт 315 АХС³⁵⁶, 330 АХС³⁵⁷ және 240 АХС³⁵⁸ байланысқан тарап қатынастары мен әрекетімен байланысты елеулі бұрмалау тәуекеліне қатысты қолданылуына кеңейтіп жібереді.

2.     Көпшілікті байланысқан тарап әрекеттері бизнес әдеттегі курсында. Осыған сәйкес, олардың байланыспаған тараптармен жүргізілетін бірдей әрекеттермен салыстырғанда қаржылық есептілік елеулі бұрмалануы жоғары тәуекелі болмауы мүмкін. Алайда, байланысқан тарап қатынастары мен әрекеті сипаты кейбір жағдайларда байланыспаған тараптармен жүргізілетін бірдей әрекеттермен салыстырғанда қаржылық есептілік елеулі бұрмалануы жоғары тәуекелін тудыруы мүмкін. Мысалы:

•   Байланысқан тараптар әрекеті күрделілігі сәйкесті арттырылуымен бірге қатынастар мен құрылымдар күрделі мен кең диапазоны арқылы жұмыс атқара алады.

•   Ақпараттық жүйелер субъект пен оның байланысқан тараптары арасындағы әрекеттерді және өтелмеген қарыз қалдығын анықтау немесе жалпылау кезінде тиімсіз болуы мүмкін.

•  Байланысқан тарап әркеті әдеттегі нарық шарт пен жағдайына сәйкес жүргізілмеуі мүмкін; мысалға, кейбір байланысқан тарап әрекеті пікір алмастырусыз жүргізілуі мүмкін.

Аудитордың Жауапкершілігі

3.     Байланысқан тарапта бір-біріне тәуелсіз болмағандықтан, көпшілікті қаржылық есеп жүйелері қаржылық есептілікті қолданушыларға олардың сипатын, қаржылық есептілікке нағыз немесе ықтимал ықпалдарын түсінуге жәрдемдесу үшін байланысқан қатынастары, әрекеттері мен баланстары үшін белгілі бір ашулар мен көрсетулер жөніндегі талаптарды белгілейді. Қолданыстағы қаржылық есеп жүйесі мұндай талаптарды анықтаса, субъект аудитордың жүйе талаптарына сәйкес байланысқан тарап қатынастарын, әрекеттерін немесе баланстарын тиісті түрде ашып көрсетуге қабілетсіздігінен туындайтын елеулі бұрмалау тәуекелін анықтап бағалау мен соған шараларды қолға алу үшін аудиторлық шараларды орындауға жауапкершілігі бар.

4.     Қолданыстағы қаржылық есеп жүйесінде ең кем немесе байланысқан талаптары көрсетілсе де, аудитор осыған қарамай оларға әрекеттер мен қатынастар қаржылық есептілікке ықпал ететін бойынша қорытындыларды жасай алу үшін субъектінің байланысқан тарабы қатынастары мен әрекетін білуі қажет: (Сілт: пар.A1)

(a) Әділ ашып көрсетуге жету (әділ көрсетілім жүйелеріне арналған); немесе (Сілт: Пар. A2)

(b) Жалған емес (сәйкестік жүйесіне арналған). (Сілт: пар.A3)

5. Қосымшаға субъектінің байланысқан тарабы қатынастары мен әрекетін білу 240 АХС³⁵⁹ сәйкес аудитордың бір немесе одан көп алаяқтық тәуекеліне қатысты факторлар бар болуын бағалауына өзіне тән, өйткені алаяқтық байланысқан тараптармен жеңіл іске асырылады.

6. Аудиттің бөлінбес шектеулеріне қарай, қаржы есептіліктің кейбір елеулі бұрмалануларын анықтай алуға қатысты болмай қалмайтын тәуекел орын алады, аудит АХС сәйкес тиісті түрде жоспарланса және орындалмаса.³⁶⁰ Байланысқан тараптар аясында елеулі бұрмалау анықтауға аудитордың қабілетіне бөлінбес шектеулерінің ықтимал ықпалдары сондай себептер үшін сонша жоғары болады:

• Басшылық барлық байланысқан тарап қатынастары мен әрекеттерінің бар болуын білуі мүмкін, әсіресе егер қолданыстағы қаржылық есеп жүйесі байланысқан тарап талаптарын белгілемесе.

• Байланысқан тарап қатынастары сөз байласу, жасырушылық немесе басшылық қолының қимылы үшін жоғары мүмкіншілікті көрсетуі мүмкін.

7.      200 АХС³⁶¹ сәйкес кәсіптік күмәншылдықпен аудитті жоспарлап орындау елеулі маңызы бар, егер ашылмаған байланысқан тарап қатынастары мен әрекеті жөніндегі ықтималдық орын алса. Бұл АХС талаптары аудиторға байланысқан тарап қатынастары мен әрекетімен байланысқан елеулі бұрмалау тәуекелін анықтау мен бағалауға, бағаланған тәуекелдіктерге аудиторлық шараларды әзірлеуге жәрдемдесуге әзірленді.

8.      2009 жылғы 15 желтоқсаннан бастап немесе осы күннен кейінгі кезеңдегі қаржылық есепке қатысты күшіне енеді.

9. Аудитордың мақсаты:

(а) Қолданыстағы қаржылық есеп жүйесі байланысқан тарап талаптарын белгілеуіне қарамастан байланысқан тарап қатынастары мен әрекеттерін алу. Мысалы:

(i) Алаяқтық тәуекелі факторларын мойындау, керек болса, алаяқтықтан туындайтын елеулі бұрмалау тәуекелін анықтау мен бағалауға тән болатын байланысқан тарап қатынастары мен әрекеттерінен туындайтын алаяқтық тәуекел факторларын мойындау; және

(ii)  Алынған аудиторлық дәлел негізінде қаржылық есептілікке қатынастар мен әрекеттер ықпалы бойынша қорытындылар жалпылау:

a. Әділ ашып көрсетуге жету (әділ көрсетілім жүйелеріне арналған); немесе

b. Жалған емес (сәйкестік жүйесіне арналған).

(b) Толтыру ретінде қолданыстағы қаржылық есеп жүйесі байлансқан тарап талаптарын анықтаса, байланысқан тарап қатынастары мен әрекеттері тиісті түрде анықталған, жүйеге сәйкес қаржылық есептілікте есепке алынғаны мен ашылғаны туралы жеткілікті тиісті аудиторлық дәлел алу.

10. Бұл АХС мақсаты, келесі терминдер бар болады:

(a) Тәуелсіз тараптар арасындағы келісім – байланыспағаны мен бір-бірінен тәуелсіздік ретінде жұмыс істейтін және өз мүдделерін көздейтін мүддесі көрсететін сатушы мен мүддесі көрсететін сатып алушы арасында сондай шарт пен жағдай бойынша жүргізілетін әрекет.

(b) Байланысқан тарап – тарап: (Сілт: пар.A4-A7)

(i)  Қолданыстағы қаржылық есеп жүйесі көрсеткендей байланысқан тарап; немесе

(ii) Қолданыстағы қаржылық есеп жүйесі ең кем немесе байланыспаған тарап талаптарын анықтаса:

a.  Тікелей немесе жанама түрде бір немесе одан да көп дәнекер арқылы есеп беруші субъектін бақылауды орындайтын немесе елеулі ықпал ететін тұлға немесе басқа субъект;

b. Тікелей немесе жанама түрде бір немесе одан да көп дәнекер арқылы есеп беруші субъектті бақылайтын немесе елеулі ықпал ететін басқа субъект; немесе

c. Есеп беруші субъектінің жалпы бақылауында болатын басқа субъект:

i. Жалпы бақылау меншігі;

ii. Жақын отбасы мүшелері болып саналатын иегерлер; немесе

iii. Жалпы негізгі басшылық.

Алайда, мемлекет жалпы бақылауында субъектілер (ұлттық, аймақтық немесе жергілікті мемлекет) олар, елеулі әрекеттерді қолға алғанша немесе бір-бірімен елеулі деңгейі бойынша ресурстарды бөлгенше, байланысқан секілді болып саналмайды.

Талаптары

Тәуекелді Бағалау Шаралары және Байланысты Операциялар

11.  315 АХС пен 240 АХС сәйкес тәуекелді бағалау шаралары мен байланысты операциялардың бір бөлігі ретінде,³⁶² аудитор байланысқан тарап қатынастары мен әрекетімен байланысқан елеулі тәуекелін анықтауға тән болатын ақпарат алу үшін 12-17 параграфтарда көрсетілген аудиторлық шаралар мен байланысты операцияларды қолға алуы тиіс. (Сілт: пар.A8)

12.  315 АХС және 240 АХС жоба бойынша жасақтың талқылауы³⁶³ алаяқтық немесе қате себебімен субъектінің байланысқан қатынастары мен әрекеттерінен туындауы мүмкін елеулі бұрмалауға қаржылық есептіліктің сезгіштігін ерекше қарастыруды анықтайды. (Сілт: пар.A9-A10)

13.   Аудиторға төмендегілер бойынша басшылыққа сұрау жүргізуі тиіс:

(а) Субъектінің байланысқан тараптарын, өткен кезеңнен бастап енгізілген өзгерістерді белгілеу; (Сілт: пар.A11-A14)

(b) Субъект пен бұл байланысқан тараптар арасындағы қатынастардың сипаты; және

(c) Субъект кезең ішінде байланысқан тараптармен кез-келген әрекеттерге кірді ме, жоқ па, және, керек болса, әрекеттердің түрі мен мақсаты.

14.   Аудитор басшылыққа және субъектінің ішіндегі басқаларға сұрау жүргізеді, сондай-ақ, керек болса, басшылық орнатқан бақылау туралы білім алуға тиісті болып саналатын тәуекелді бағалау басқа аудиторлық шараларын орындауы тиіс: (Сілт: пар.A15-A20)

(а)  Қолданыстағы қаржылық есеп жүйесіне сәйкес байланысқан тараптар қатынастары мен әрекеттерін анықтау, есепке алу, ашып көрсету;

(b)  Байланысқан тараптар қол қойған келісімдер мен елеулі әрекеттерді санкциялау мен растау; және (Сілт: пар.A21)

(c) Бизнес әдеттегі курсы сыртындағы елеулі әрекеттер мен келісімдерді санкциялау мен растау.

15.    Аудит барысында аудитор жазуларды немесе құжаттарды тексеру кезінде басшылық өткен уақытта анықтамаған немесе аудиторға көрсетпеген және байланысқан тараптардың қатынастары немесе әрекеттерінің бар болуын анықтауы мүмкін келісімдер мен басқа ақпаратқа қырағылық көрсететді. (Сілт: пар.A22-A23)

Атап айтқанда, аудитор басшылық еткен уақытта анықтамаған немесе аудиторға көрсетпей байланысқан тараптардың қатынастары немесе әрекеттерінің бар болуының көрсеткіштеріне қарай төмендегілерді тексеруі керек.

(а)   Аудитордың шаралары бір бөлігі ретінде алынған банк пен заң растаулары;

(b) Акционерлер және өкілетті тұлғалар отырыстарының хаттамасы; және

(c) Аудитордың пікірі бойынша қажетті субъектінің жағдайларына тән болатын сол сияқты жазулар немесе құжаттар.

16. Егер аудитор 15 параграфқа сәйкес аудиторлық шараларды орындау кезінде немесе басқа аудиторлық шаралар арқылы субъект бизнесі әдеттегі курсынан тыс маңызына қарай әрекеттерді анықтаса, аудитор төмендегілер туралы басшылыққа сұрау жүргізуі тиіс: (Сілт: пар.A24-A25)

(а) Бұл әрекеттердің сипаты; және (Сілт: пар.A26)

(b) Байланысқан тараптарға қатысты ма, жоқ па. (Сілт: пар.A27)

Жоба бойынша жасақпен байланысқан тараптардың ақпаратын бөлісу

17. Аудитор жоба бойынша жасақтың басқа мүшелерімен субъектінің байланысқан тараптары туралы алынған тиісті ақпаратпен бөліседі. (Сілт: пар.A28)

18.    Елеулі бұрмалау тәуекелін анықтау мен бағалау жөніндегі 315 АХС талаптарына сәйкес келу кезінде³⁶⁴ аудитор байланысқан тараптар қатынастары және әрекеттерімен байланысты елеулі бұрмалау тәуекелін анықтауы, бағалауы тиіс, сондай-ақ, бұл тәуекелдер елеулі тәуекелдер болуын анықтауы тиіс. Анықтау кезінде аудитор субъект бизнесі әдеттегі курсынан сыртында анықталған маңызына қарай байланысқан

тараптардың әрекеттерін елеулі тәуекелдерді тудыратын әрекеттер секілді қарастыруы тиіс.

19.  Егер аудитор тәуекелді бағалау шараларын және байланысқан тараптарға қатысты байланысты операцияларды орындау кезінде (сонымен қоса басыңқы ықпалы бар байланысқан тараптың бар болуына қатысты жағдайлар) алаяқтық тәуекел факторларын анықтаса, аудитор 240 АХС сәйкес алаяқтық себебімен елеулі бұрмалау тәуекелін анықтау, бағалау кезінде сондай ақпаратты қарастыруы тиіс. (Сілт: пар.A6 және A29-A30)

20.   330 АХС талаптары бір бөлігі ретінде, бұл талаптар бойынша аудитор бағаланған тәуекелге қатысты шараларды орындайды.³⁶⁵ Аудитор байланысқан тараптар қатынастары және әрекеттерімен байланысты елеулі бұрмалау бағаланған тәуекеліне қатысты жеткілікті тиісті аудиторлық дәлел алу үшін бұдан әрі аудиторлық шараларды әзірлеп орындайды. Бұл аудиторлық шаралар 21-24 параграфтарға сәйкес талаптарды анықтауы тиіс. (Сілт: пар.A31-A34)

21. Егер аудитор басшылық алдыңғы кезеңде анықтамаған немесе аудиторға көрсетпеген байланысқан тараптар қатынастары немесе әрекеттері бар болуын болжайтын келісімдерді немесе ақпаратты анықтаса, онда ол негізге алынатын жағдайлар, әрекеттер немесе қатыныстар бар болуын растауын анықтауы тиіс.

22. Егер аудитор байланысқан тараптарды немесе басшылық еткен кезеңде анықтамаған немесе аудиторға көрсетпеген елеулі байланысқан тараптардың әрекеттерін анықтаса, аудитор мыналарды орындауы тиіс:

(а)  Жоба бойынша жасақтың басқа мүшелеріне сәйкесті ақпаратты дереу хабарлау; (Сілт: пар.A35)

(b)  Қолданыстағы қаржылық есеп жүйесіндегі байланыс тараптардың талаптарын белгілейді:

(i) Аудитордың бұдан әрі бағалауы үшін жаңадан анықталған байланысқан тараптармен барлық әрекеттерді анықтау үшін басшылыққа сұрау жүргізу; және

(ii) Субъект байланысқан тараптардың қатынастары мен әрекеттерін бақылау, байланысқан тараптардың қатынастары немесе әрекеттерін анықтауға немесе ашып көрсетуге мүмкіншілік бере алуы себебі туралы сұрау;

(с) Мұндай анықталған байланысқан тараптар немесе елеулі байланысқан тараптардың әрекеттеріне қатысты жеткілікті тиісті аудиторлық шараларды орындау; (Сілт: пар.A36)

(d)  Басқа байланысқан тараптар немесе елеулі байланысқан тараптар әрекеттерінің орын алуы тәуекеліне қайта қарау және қажетті болып саналатын қосымша аудиторлық шараларды орындау; және

(e) Егер басшылықтың ашпауы ойластырылған болып табылса (және соған сәйкес алаяқтық себебімен елеулі бұрмалау тәуекелінің көрсетілуі), аудиттің зардаптарын бағалау. (Сілт: пар.A37)

23. Субъект бизнесі әдеттегі бағыты сыртында анықталған елеулі байланысқан тараптардың әрекеттері үшін аудитор төмендегілерді орындауы тиіс:

(а) Негіз болатын келісімдерді зерттеу және, керек болса, төмендегілерді бағалауы қажет:

(i) Әрекеттер жөніндегі іскерлік тұжырымдама бойынша олар алаяқтық қаржылық есеп беру немесе активтерді заңсыз пайдалану және жасыру мақсатымен енгізілген;³⁶⁶ (Сілт: пар.A38-A39)

(ii) Әрекеттер шарты басшылықтың түсіндіруіне сәйкес келеді; және

(iii) Әрекеттер қолданыстағы қаржылық есеп жүйесіне сай тиісті түрде есеп берілген немесе ашылған; және

(b) Әрекеттер тиісті санкциялануы мен қуатталуы бойынша аудиторлық дәлел алу. (Сілт: пар.A40-A41)

Байланысқан тараптар әрекеттері тәуелсіз тараптар қол қойған келісімде басым болатын шартқа тең болып орындалады деп расталған

24.    Егер басшылық қаржылық есептілікте байланысқан тараптар әрекеттері тәуелсіз тараптар қол қойған келісімде басым болатын шартқа тең болып орындалады деп ықпалын қуаттай берсе, аудитор растау бойынша жеткілікті тиісті аудиторлық дәлел алуы қажет. (Сілт: пар.A42-A45)

25.   700 АХС³⁶⁷ сәйкес қаржылық есептілік туралы пікір құрастыру кезінде аудитор бағалау қажет: (Сілт: пар.A46)

(а)  Анықталған байланысқан тараптар қатынастарының әрекеттері қолданыстағы қаржылық есеп жүйесіне сәйкес тиісті түрде есеп берілді, ашылды ма, жоқ па; және (Сілт: пар.A47)

(b)  Байланысқан тараптар қатынастары мен әрекеттерінің ықпалдары:

(i) Әділ көрсетуге жету үшін, қаржылық есептілікті болдырмау (әділ көрсету жүйесі); немесе

(ii) Қаржылық есептілік алаяқтығын тудыру (сәйкестік жүйесі).

26.   Қолданыстағы қаржылық есеп жүйесі байланысқан жақ талаптарын анықтаса, онда аудитор басшылықтан, керек болса, өкілетті тұлғалардан жазбаша ұсынымдарды алуы тиіс, мысалы: (Сілт: пар.A48-A49)

(а) Олар аудиторға субъектінің байланысқан тараптарын және барлық байланысқан тарап қатынастары мен әрекеттері туралы ақпарат береді; және

(b) Олар жүйесі талаптарына сәйкес мұндай қатынастар және әрекеттер туралы тиісті түрде есеп береді, ашады.

27.  Бұл өкілетті тұлғалар барлығы субъектіні басқаруға таратылғанша,³⁶⁸ онда аудитор субъектінің байланысқан тараптарына сәйкес аудит барысында туындайтын мәселелерді өкілетті тұлғаларға хабардар етуі тиіс. (Сілт: пар.A50)

28.   Аудитор аудиторлық құжаттамаға анықталған байланысқан тараптардың аттарын және байланысқан тараптар қатынастарының сипатын енгізеді.³⁶⁹

A1.   Ең кем байланысқан тараптар талаптарын белгілейтін қаржылық есеп жүйесі байланысқан тараптың мағынасын анықтайды, бірақ анықтаманың бұл АХС 10 (b)(ii) параграфында анықтамамен салыстырғанда елеулі тар көлемі бар; сондай талап елеулі аз байланысқан тараптар қатынастары және әрекеттеріне қолданылатын болар еді.

A2.   Әділ көрсету жүйелері шеңберінде,³⁷⁰ қаржылық есептіліктің байланысқан тараптар және әрекеттер әділ көрсету мақсатына жетуге қабілетті

болмауы, егер сондай қатынастар мен әрекеттер экономикалық шындығы қаржылық есептілікте тиісті түрде көрсетілмесе. Мысалға, әділ көрсетуге көз жеткізбеуі мүмкін емес, егер субъект меншікті басқарушы акционерға нарық әділ құнынан төмен немесе жоғары бағада сату бастапқы жарна немесе капитал құны немесе дивиденд төлеуді қарастырған жағдайда субъектінің пайдасы немесе ысырабы ретінде есепке алынды.

Сәйкестік жүйесі (Сілт: пар.4(b))

A3.   Сәйкестік жүйесі шеңберінде, байланысқан тараптар қатынастары мен әрекеттері 700 АХС сәйкес келісім жағдайы бойынша қаржылық есептілік алаяқтығын тудыруы мүмкін. Мысалы, егер байланысқан жақтардың қатынастары ашылмауы жүйесіне және қолданыстағы заң немесе нормативтік актілерге сәйкес келсе де, қаржылық есептілік алаяқтығы туындайды, егер субъект байланысқан тараптармен әрекеттерден өз табыстарының ең елеулі шамасын алса, және факт ашылмаса.

Алайда, келесі жағдай аса сирек кез болады: егер 210 АХС³⁷¹ сай аудитор жүйесінің қолайлылығын анықтаса, алаяқтық болатын сәйкестік жүйесіне сәйкес дайындалған, ашылған қаржылық есептілікті сирек қарастырады.³⁷²

Мүдделі Топ Мағынасы (Сілт: пар.10 (b))

A4.  Көпшілікті қаржылық есеп жүйелерінде бақылау тұжырымдамасы және шын мәніндегі ықпал ашып көрсетілген. Олар бұл тұжырымдамаларды қарастыруы мүмкін болса да, олар жалпы алғанда келесі түсіндіруі қажет:

(a)  Бақылау өз қызметтен пайдаларды алу үшін субъектінің қаржылық пен операциялық саясатын басқару күші болып табылады; және

(b) Шын мәніндегі ықпал (бағалы қағаздарға құқығы, жарғы немесе келісім) субъект қаржылық пен операциялық саясатына шешімдер қабылдауға қатысу күші, бірақ анау саясатты бақыламайды.

A5. Келесі қатынастар бар болуы бақылау немесе шын мәніндегі ықпал көрсетуі мүмкін:

(a)  Субъектінің тікелей немесе жанама бағалы қағаздарға иелену немесе басқа қаржылық пайыздар.

(b) Субъектінің тікелей немесе жанама мүлік иеленуі немесе басқа субъектінің басқа қаржылық мүддесі.

(c) Өкілетті тұлғалар немесе негізгі басшылықтың бір бөлігі (мысалы, субъектінің қызметін жоспарлауға, басқаруға, бақылауға құқы мен жауапкершілігі бар басшылықтың басқа мүшелері).

(d) (c) субпараграфта сипатталған кез келген тұлғаның жақын отбасының мүшесі бар болуы.

(e) (c) субпараграфта сипатталған кез келген тұлғамен елеулі іскерлік қатынастарының орын алуы.

A6.  Байланысқан жақтар, бақылау немесе шын мәніндегі ықпал етуге қабілеті бойынша субъект немесе оның басшылығына басыңқы ықпал етуге ұстанымда болуы мүмкін. Сондай мінез құлқын қарастыру алаяқтықтан туындайтын елеулі бұрмалау тәуекелін анықтау, бағалау кезінде A29-A30 параграфтарда әр қарай түсіндірілгендей тән болады.

A7.   Кейбір жағдайда ерекше сипаттағы субъект³⁷³ байланысқан тарап ретінде анықталуы мүмкін, себебі субъект бақылауды жүргізуі мүмкін, субъект ерекше сипаттағы субъекттің меншікті капиталы аз немесе еш болса да.

Мемлекеттік сектор субъектілерін қарастыру

A8.  Байланысқан тараптар қатынастары мен әрекеттеріне қатысты мемлекеттік сектор аудиторы жауапкершілігіне аудиттің мандаты құзыреті ықпал етуі мүмкін, немесе заң, реттеуші актілер немесе басқа құқықтық нормалардан туындайтын мемлекеттік сектор субъектілер жөніндегі міндеттер ықпал етеді. Атап айтқанда, мемлекеттік сектор аудиторы жауапкершіліктері байланысқан тараптар қатынастары және әрекеттерімен байланысты елеулі бұрмалау тәуекелін жоюмен шектелмеген, бірақ байланысқан тараптармен бизнесті жүргізу жөніндегі ерекше талаптарды анықтайтын мемлекеттік кәсіпорындарды басқаратын заң, реттеуші актілерге сәйкес еместік тәуекелін анықтау, болдырмауға кең жауапкершілікті анықтайды. Осыған сәйкес, мемлекеттік сектор аудиторы жеке сектордағы талаптардан ерекшеленуі мүмкін байланысқан тараптар қатынастары мен әрекеттері үшін мемлекеттік сектор қаржылық есеп беруді қарастыруы қажет болуы мүмкін.

Субъектінің байланысқан жақтар қатынастары мен әрекеттерін білу

Жоба бойынша жасақ арасындағы талқылау (Сілт: пар.12)

A9. Жоба бойынша жасақ арасындағы талқылауда қарастырылатын мәселелер мынадый:

•   Байланысқан тараптармен субъектінің қатынастары мен әрекеттері сипаты мен деңгейі (мысалға, аудитор әр бір аудит орындалуынан кейін жаңартылған, анықталған байланыс тараптарды құжаттауы).

•  Байланысқан тараптар қатынастары мен әрекеттерімен байланысты елеулі бұрмалау ықтималдығына қатысты аудит барысында кәсіптік күдікшілдікті көрсетудің маңызына екпін қою.

• Басшылық анықтамаған немесе аудиторға көрсетпеген байланысқан тараптар қатынастары немесе әрекеттерінің орын алуын көрсетудегі ықтимал жағдайлар (мысалы, күрделі ұйымдастырушы құрылым, баланстан тыс әрекеттер үшін ерекше сипаттағы субъектілерді пайдалану немесе тиіссіз ақпараттық жүйе).

•  Байланысқан тараптар қатынастары немесе әрекеттерінің бар болуын көрсетуі мүмкін жазулар немесе құжаттар.

• Басшылық пен өкілетті тұлғаларды анықтауға байланысқанына қарай маңызы (егер қолданыстағы қаржылық есеп жүйесі байланысқан тараптар талаптарын белгілесе), және басшылыққа байланысты бақылауды елемеуге қатысты тәуекел.

A10. Қосымша, алаяқтық шеңберіндегі қарастыру байланысқан тараптар алаяқтыққа қалай қатысты деп ерекше қарастырады. Мысалы:

• Басшылық бақылайтын ерекше сипаттағы субъектілер табыстарды басқаруға мүмкіндік туғызуға қалай қолдыныла алады.

• Субъект және басшылықтың негізгі мүшесінің белгілі бизнес әрептесі арасындағы әрекеттер субъектінің активтертін заңсыз иеленуге қалай ұйымдастырылды.

Субъектінің байланысқан тараптарын анықтау (Сілт: пар.13(a))

A11. Қолданыстағы қаржылық есеп жүйесі байланысқан тараптар талаптарын анықтамаса, субъектінің байланысқан тараптарын анықтауға қатысты ақпарат басшылыққа қол жетерлік болуы мүмкін, себебі субъект ақпарат жүйелері субъект жүйесінің бухгалтерлікпен ашылым талаптарына сәйкес келе алу үшін байланысқан тараптар қатынастары мен әрекеттерін құжаттауы, өңдеуі, жалпылауы керек. Осыған орай басшылықтың өткен кезеңнен енгізілген байланысқан және өзгерістердің көлемді тізімі болуы мүмкін. Қайталанатын келісімдер үшін сұрау жүргізу басшылық аудитордың басшылық берген ақпаратты алдыңғы аудиттерде байқалған байланысқан тараптар жөнінде аудитордың жазуларымен салысытруға негіз болады.

A12. Алайда, жүйе байланысқан тараптар талаптарын белгілемес, себебі субъектінің сондай ақпараттық жүйелер болмауы мүмкін. Сондай жүйелерге сәйкес басшылық барлық байланысқан тараптары бар болуын білмеген болса. Бірақ 13 параграфта анықталған сұрау жүргізу талаптары әлі қолданылып жатыр, себебі бұл АХС қарастыратын байланысқан тарап мағынасына сәйкес келетін тараптарды біле алады. Осыған сәйкес, алайда, субъект байланысқан тараптарын анықтау жөнінде аудитордың сұрауы аудитордың тәуекелді бағалау шаралары мен төмендегі туралы

ақпарат алу үшін 315 АХС сәйкес орындалған байланыс тараптардың бір бөлігін құрастыруы ықтимал:

• Субъектінің меншік құқығы мен басқарушы құрылымдары;

• Субъект жоспары бар және іске асыратын инвестициялар түрлері; және

• Субъект құрылған тәсіл және субъект қалай қаржыландырылады.

Жалпы қолданыстағы бақылау қатынастарының ерекше жағдайында субъект басшылығы сондай қатынастарды білгендіктен, егер олар субъектке қарай экономикалық мәні бар болса, аудитордың сауалнамасы анағұрлым тиімді болады, егер олар субъект шын мәніндегі әрекеттерге қатысатын немесе шын мәніндегі деңгейі бойынша ресуртарды бөлісетін тараптар байланысқан тараптар болып саналатынын қарастырса.

A13. Топтық аудит жағдайында 600 АХС сәйкес топтық жоба бойынша жасақ әр бір компонентті аудиторға топтық басшылық және кез-келген басқа топтық келісім білетін басқа байланысты тараптар дайындаған байланысқан тараптар тізімін беруі тиіс.³⁷⁴ Субъект топтың бір құрамдас бөлімі болса, бұл ақпарат субъектінің байланысқан тараптарын анықтау жөнінде аудитор басшылыққа сұрауына пайдалы негіз болады.

A14. Сонымен қоса, аудитор келісімді жалғастыру немесе ұзақтыққа созылғандық процесі барысында басшылыққа сұрау арқылы субъектінің байланысқан тараптарын анықтауға кейбір ақпараттар алуы мүмкін.

Субъект байланысқан тараптар қатынастарын және әрекеттерін бақылауы (Сілт: пар.14)

A15. Субъектінің ішіндегі басқалар субъектінің байланысқан тараптар қатынастары мен әрекеттері, сонымен қоса субъект мұндай қатынастарды мен әрекеттерді бақылауы туралы білімге ие тұлғалар болып саналуы мүмкін. Олар басшылықтың бір бөлігі болмайтын деңгей бойынша төмендегілерді қамтуы керек:

• Өкілетті тқлғалар;

• Маңызы бар болатын және субъектінің бизнесі әдеттегі бағытының сыртындағы әрекеттерді инициациялауға, өңдеуге немесе құжаттауға лауызымға ие қызметкерлер, сондай-ақ, мұндай қызметкерлерге қадағалауды атқаратын немесе мониторинг жүргізетін басқа тұлғалар;

• Ішкі аудиторлар;

• Ішкі заң кеңесшісі; және

• Әдептану бойынша бас маман немесе баламалы тұлға.

A16. Аудит басшылық пен өкілетті тұлғалар қолданыстағы қаржылық есеп жүйесіне сәйкес қаржылық есептілікті дайындауға жауапкершілігін білетін және қуаттайтын шарты негізінде орындалады. Сонымен қоса,

керек болса, олардың әділ көрсетуі және басшылық пен өкілетті тұлғалар секілді сондай ішкі бақылау үшін алаяқтық немесе қателерден туындайтын елеулі бұрмалаудан бос болатын қаржылық есептілікті дайындауға мүмкіндік туғызуы қажет.³⁷⁵

Тиісінше, жүйесі байланысқан тараптар талаптырын анықтаса, қаржылық есептілік дайындалуы өкілетті тұлғалардың қадағалауымен байланысқан тараптар қатынастары мен әрекеттерін адекватты түрде бақылауды әзірлеу, енгізу, растау үшін, басшылықтың қатысуын талап етеді. Олардың қадағалау рөлі үшін өкілетті тұлғалар басшылық мұндай бақылауға жауапкершілікті қалай бөліп береді. Кез-келген байланысқан тарап талаптарына қарамастан жүйесі орната алатын, өкілетті тұлғалар олардың қадағалауы рөлінде оларға субъектінің байланысқан тараптар қатынастары мен әрекеттерінің сипаты мен бизнес-негіздемені түсінуге мүмкіншілік беру үшін басшылықтан ақпарат алады.

A17. Бақыланатын ортаны білу үшін 315 АХС талабына сәйкес келуде³⁷⁶ аудитор байланысқан тараптар қатынастары мен әрекеттеріне байланысты елеулі бұрмалау тәуекелін төмендетуге қатысты бақыланатын ортаның айқын сипаттарын қарастыруы мүмкін. Мысалы:

• Субъектінің қызметкерлеріне тиісті түрде хабарланған, мәжбүр болатын, субъект байланысқан тарап әрекетіне кіруі ықтимал жағдайларды басқаратын ішкі әдептану кодексі.

•  Басшылық пен өкілетті тұлғалардың байланысқан тараптар әрекеттерінде бар болатын мүдделерін ашық және дер кезінде ашып көрсету жөніндегі саясат пен шаралар.

•  Байланысқан тараптар әрекеттерін анықтау, құжаттау, жалпылау, ашып көрсету үшін, субъектінің ішінде жауапкершіліктерді тағайындау.

•  Субъектінің бизнесі әдеттегі бағытының сыртындағы байланысқан тараптар елеулі әрекеттерін басшылық пен өкілетті тұлғалар арасында дер кезінде ашу мен талқылау; сонымен қоса өкілетті тұлғалар сондай әрекеттердің бизнес-негіздемесін тиісті түрде анықтады ма, жоқ па (мысалы, сыртқы кәсіптік кеңес берушілердің кеңесін алу).

• Байланысқан тараптар әрекеттерін растау жөніндегі анық саясаты, сондай-ақ, басшылықтан тәуелсіз болатын тұлғалар қамтитын өкілетті тұлғалардың шағын комитетінің растауы, мүдделер нағыз немесе анықталған даулары.

•   Керек болса, ішкі аудиторлардың периодиқалық шолулары.

•  Байланысқан тарап ашу мәселесін шешу үшін, басшылық қол алатын көреген әрекет, сондай-ақ аудитор немесе сыртқы заң кеңесшісінің кеңесін алу.

• Сыбайлас жемқорлық фактісін ақпараттау жөніндегі саясат пен, керек болса, шаралар.

A18. Кейбір субъектлер ішіндегі байланысқан тараптар қатынастар мен әрекеттерін бақылау жеткісіз немесе бірнеше себептер болғандықтан жоқ бола аламайды:

•  Байланысқан тараптар қатынастары мен әрекеттерін анықтау, ашып көрсету үшін басшылықтың төмен маңызы.

•   Өкілетті тұлғалардың тиісті қадағалауының жетіспеушілігі.

•   Мұнда бақылауды қасақана айналып кету, себебі байланысқан тараптар ашулары басшылықтың пікірі бойынша астыртын болып саналатын ақпарат, мысалы, субъект басшылығы отбасы мүшелерін қатыстыратын әрекеттердің бар болуына қатысты ақпарат көрсете алады.

•   Басшылықтың қолданыстағы қаржылық есеп жүйесіне қатысты байланысқан тараптар талаптары туралы жеткісіз білімі.

•   Қолданыстағы қаржылық есеп жүйесіне сәйкес ашылым талаптарының болмауы.

Мұндай бақылау тиіссіз болса немесе болмаса, аудитор байланысқан ақпарат қатынастары мен әрекеттері туралы жеткілікті тиісті аудиторлық дәлел ала алмайды. Егер мұндай жағдай орын алса, аудитор 705 АХС³⁷⁷ сәйкес, аудитордың есебіндегі пікірін қоса, аудиттің зардаптарын қарастырады.

A19. Алаяқтық қаржылық есеп әдетте басшылықтың тиісті болуы мүмкін болатын бақылауды елемеуін қамтиды.³⁷⁸ Басшылықтың тиісті болуы мүмкін болатын бақылауды елемеуі тәуекелі жоғары болады, егер басшылық субъект бизнес атқаратын тараптарға шын мәніндегі ықпал етсе және олармен қатынастары бар болса, себебі мұндай қатынастар басшылыққа алаяқтықты істеуге зор стимул мен мүмкіншілік туғызады. Мысалы, басшылықтың белгілі бір байланысқан тараптарға қаржылық мүдделері басшылыққа (a) өз мүддесіне қарсы, бұл тараптардың пайдасын алу үшін, әрекеттерді іске асыру үшін, субъектіні басқару арқылы немесе (b) мұндай тараптармен сөз байласу немесе олардың іс-әрекеттерін басқару арқылы бақылауды айналып кетуге мүмкіндік туғызады. Ықтимал алаяқтық мысалдары:

• Байланысқан тараптармен бұл әрекеттердің бизнес-негіздемесін қате көрсетуге арнап әзірленген әрекеттердің жалған шартын құрастыру.

• Басшылықтан немесе басқалардан және басшылыққа немесе басқаларға нарық құнынан елеулі түрде төмен болатын немесе жоғары болатын сомалар бойынша активтерді аудару алаяқтық түрде ұйымдастыруы.

• Байланысқан тараптармен күрделі әрекеттерге кірісу, мысалы, ерекше сипаттағы субъектілер, олар қаржылық ұстаным немесе субъектінің қаржылық шаруашылық қызметін қате көрсетуге арнап әзірленген, құрылған.

Кішігірім субъектілерді қарастыру

A20. Кішігірім субъектілердің бақылау қызметтері шамалы ресми болып, кішігірім субъектілер байланысқан тараптар қатынастарын, әрекеттерімен байланысуға арнап әзірленген құжатталған процестері жоқ. Иегер-басқарушы байланысқан тараптары әрекеттерінен туындайтын кейбір тәуекелдіктерді төмендете алады, немесе әрекеттердің барлық негізгі аспектілеріне белсенді қатысу арқылы бұл тәуекелді арттыруы ықтимал. Мұндай субъектілер үшін, аудитор басқа шаралармен біріктірілген басшылыққа сұрау жүргізу арқылы байланысқан тараптар қатынастары мен әрекеттері, орын ала алатын кез-келген бақылау туралы, мысалы басшылықтың қадағалауы мен шолуы қызметтерін қадағалау, қол жетерлік сәйкесті құжаттаманы тексеру туралы білім алуы мүмкін.

Шын мәніндегі әрекеттер мен келісімдерді санкциялау мен растау (Сілт: пар.14(b))

A21. Санкциялауға сәйкесті құзыретіне (басшылық, өкілетті тұлғалар немесе субъектінің акционерлері) ие болатын тарап немесе тараптар субъективтік немесе субъективтік емес болатын, алдын-ала белгіленген критерийлерге сәйкес белгілі әрекеттерге кіруге рұқсат етуі анықталды. Растауда тараптардың субъект санкциялауға рұқсат етуге қатысты қанағаттанарлық критерийлері бар әрекеттер секілді әрекеттерге кірген әрекеттерді қабылдауы қарастырылды. Байланысқан тараптармен шын мәніндегі әрекеттер мен келісімдерді және бизнестің әдеттегі бағытынан тыс болатын шын мәніндегі әрекеттер мен келісімдерді санкциялау және қуаттау үшін субъект анықтаған еді-ау бақылауға мысалдар:

• Санкциялау мен растау үшін мұндай әрекеттерді, келісімдерді анықтау үшін бақылауды мониторингілеу.

• Басшылық, өкілетті тұлғалар немесе, керек болса, акционерлер әрекеттер мен келісімдер шартын, жағдайын қуаттайды.

Аудитор тексере алатын жазулар немесе құжаттар (Сілт: пар.15)

A22. Аудит барысында аудитор байланысқан тараптар қатынастары, әрекеттері жөніндегі ақпарат қамсыздандыра алатын жазуларды немесе құжаттарды тексеруі мүмкін. Мысалы:

• Аудитор алған үшінші жақ растауы (банк пен заңды растауларды толтыру ретінде).

• Субъектінің кіріс салық декларациясы.

• Субъект реттеуші орындарға қамсыздандыратын ақпарат.

• Акционер субъектінің негізгі акционерлерін анықтау үшін тіркейді.

• Басшылық пен өкілетті тұлғалар жағынан мүдделері, шиеленісі, мәлімдемесі.

• Субъектінің инвестиялары және өз зейнетақы жоспары жөніндегі жазулар.

• Негізгі басшылық немесе өкілетті тұлғалармен, шарттар және келісімдер.

• Шын мәніндегі шарттар мен келісімдер субъектінің әдеттегі бизнес-курсында болмауы.

• Субъектінің кәсіптік кеңесшілерінен алынатын ерекше инвойстар мен хат-хабар.

• Субъект әзірлеген өмірді сақтандыру саясаты.

• Субъект кезең ішінде қайта белгіленген шын мәніндегі шарттар.

• Ішкі аудиторлардың есептері.

• Субъектінің тіркеуші құжаттармен байланысты құжаттар, бағалы қағаздар нарығын қадағалау орыны (мысалы, анықтамалықтар).

Алдыңғы кезеңде анықталмаған немесе ашылмаған байланысқан тараптар әрекеттері немесе қатынастарын анықтауы ықтимал келісімдер.

A23. Келісім төменде көрсетілген мақсатымен субъект пен басқа тараптардың бірі немесе одан да көбі арасындағы рәсімделген немесе рәсімделмеген келісімді қарастырады. Мысалы:

• Тиісті құралдар немесе құрылымдар арқылы бизнес-қатынастарды орнату.

• Белгілі бір шарттар немесе жағдайдар бойынша әрекеттердің белгілі бір түрлерін жүзеге асыру.

• Болжамды қызметтер немесе қаржы көмегін қамсыздандыру.

Басшылық алдыңғы кезеңде анықтамаған немесе аудиторға ашпаған байланысқан тараптар қатынастары немесе әрекеттерінің бар болуын анықтауы мүмкін келісімдер мысалдары.

• Басқа тараптармен бірге бірлеспеген серектістікке қатысу.

• Субъектінің әдеттегі бизнес-курсынан тыс болатын шарттар мен жағдайлар бойынша белгілі бір тараптарға қызметті қамсыздандыруға қатысты келісімдер.

• Кепілдемелер мен кепілдеме берген тұлғамен қатынастар.

Әдеттегі бизнес-курстан тыс болатын шын мәніндегі әрекеттерді анықтау (Сілт: пар.16)

A24. Субъектінің әдеттегі бизнес-курсынан тыс болатын шын мәніндегі бұдан әрі ақпарат алу аудиторға, керек болса, алаяқтық тәуекелі факторларының болуын бағалайды. Қолданыстағы қаржылық есеп жүйесі елеулі бұрмалау тәуекелін анықтау үшін байланысқан тараптар талаптарын белгілесе, аудитор бағалауы тиіс.

A25. Әдеттегі бизнес-курстан тыс болатын шын мәніндегі әрекеттердің мысалдары:

•  Күрделі әрекеттер, мысалы, корпоротивтік қайта құрылыстыру немесе сатып алу.

•  Әлсіз корпоротивтік заңдары бар юрисдикциялардағы офшор субъектілерімен әрекеттер.

•  Егер көрету айырбасталмаса, субъектілер басқа тарапқа үйлерді лизингке береді немесе басшылық қызметін жалға береді.

•  Әдеттен тыс үлкен жеңілдіктер немесе ақшалай түсімдермен сату әрекеттері.

•  Циклдық ұйыммен келісімдердің әрекеттері, мысалы алып сатуға міндетпен сату.

• Оның заң күші ақталып келгенге дейін шарты бар келісімдер бойынша жасалатын әрекеттер.

Әдеттегі бизнес-курсынан тыс болатын шын мәніндегі әрекеттердің сипатын білу (Сілт: пар.16(а))

A26. Әдеттегі бизнес-курсынан тыс болатын шын мәніндегі әрекеттердің сипатын айқындау бизнес-тұжырымдамасы, әрекеттер жасалатын шарттар мен жағдайлар қарастырылады.

Байланысқан тараптардың қатысуын айқындау (Сілт: пар.16(b))

A27. Байланысқан тарап әрекеттің тарабы болуы арқылы әрекетке тікелей ықпал ету жолымен емес, сондай-ақ дәнекер арқылы жанама түрде ықпал ету жолымен әдеттегі бизнес-курсынан тыс болатын шын мәніндегі әрекеттерге қатысады. Сондай ықпал алаяқтық тәуекелі факторының бар болуын анықтайды.

A28. Жоба бойынша жасақтың мүшелері арасында сәйкесті байланысқан тарап ақпараты мынадай болады:

• Субъектінің байланысқан тараптарын анықтау.

• Байланысқан тарап қатынастары мен әрекеттерінің сипаты.

• Шын мәніндегі немесе күрделі байланысқан тарап қатынастары немесе әрекеттері. Олар ерекше аудиттің қарастырылуына талап етуі мүмкін,

ерекше әрекеттер бойынша басшылық немесе өкілетті тұлғалар қаржылық жаққа қатысқан жағдайында.