Белгілер мен қысқартулар Анықтамалар
жүктеу/скачать 0.69 Mb.
|
| 3.1.3 Ошақты табиғатты пайдалану
Қарағанды облысы – пайдалы қазбаларға бай облыстардың бірі. Аймақта болып жатқан күрделі геологиялық процестер оның жер қойнауында әртүрлі пайдалы қазбалардың бай қорлары бар екенін көрсетті, ал ежелгі тау жоталарын жермен теңестірген денудациялық процестер қазба байлықтарын жер бетіне жақындатты. Пайдалы қазбалар, әсіресе әртүрлі металл кендері, негізінен каледон және герцин қатпарларының пайда болуы, тау түзілуі, көтерілу, жартастардағы жарықтар, лаваның төгілуі және т.б., сондай-ақ теңіздің шегінуі кезінде пайда болды. Теңіз шөгінділері сақталып, пермьде таяз теңіздердің, көлдер мен өзендердің жағаларын жауып тұрған жасыл өсімдіктерден көмір пайда болды. Қарағанды облысының көптеген пайдалы қазбалары (мыс, қорғасын, күміс және т.б.) бұрыннан белгілі, мұны өңірде жиі кездесетін "Чудские"-1 атты пайдалы қазбаларды өндірудің ежелгі іздері дәлелдейді. Қазба шикізатының кейбір кен орындары 19 ғасырдың ортасынан бастап ішінара қолданылды. Қазіргі уақытта өңірдің неғұрлым зерттелген және пайдаланылатын энергетикалық ресурстары бірінші кезекте Қарағанды көмір бассейнінің тас және қоңыр көмір кен орындары болып табылады. Қарағанды бассейнінде ондаған миллиард тонна жоғары калориялы көмір шоғырланған. Кокстелетін көмірдің болуы ерекше құнды, оған сұраныс жыл сайын артып келеді. Қоңыр көмірдің құрамында көптеген ұшпа заттар бар, бұл оларды химия өнеркәсібінде қолдануға мүмкіндік береді. Қарағанды көмір бассейні ендік бағытта созылып жатқан ойпатты алып жатыр. Қарағанды көмір бассейнінің ауданы шамамен 3000 шаршы метрді құрайды. Қара және түсті металлургия. Қара және түсті металлургия кәсіпорындары қоршаған ландшафттарға әртүрлі әсер етеді. Бұл кәсіпорындар өндірістік шеберханалар мен қалдықтар қоймаларының астында үлкен аумақты алып жатыр, тармақталған көлік шаруашылығы бар. Кенді байыту үшін айтарлықтай мөлшерде су жұмсалады. Технологиялық процесте пайда болатын және көп мөлшерде зиянды қоспалары бар өнеркәсіптік ағындар тек жер бетіне ғана емес, сонымен қатар жер асты және жер асты суларына да теріс әсер етеді, олардың химиялық құрамын күрт өзгертеді. Қарағанды металлургия комбинаты-шойын, кокос, болат, прокат, қаңылтыр өндіретін еліміздегі ең ірі металлургиялық кәсіпорын. Оның бөлімшелерінің қатарында-ақ қаңылтыр цехы бар, оның іске қосылуымен бұл өнімнің көлемі ел бойынша 2,5 есеге артты (1985). Оның одан әрі өсуі автоматтандыру мен механикаландырудың жоғары дәрежесі бар үлкен қуатты қондырғыларды енгізу арқылы жоспарланады. Қарметкомбинаттың шикізат базасы Лисаков қоңыр темір кеніштерін пайдалану, Атасу марганец кен орындарында және Атасу кен ауданының Кентөбе темір кен орнында кен өндіруді ұлғайту есебінен кеңейтілетін болады. Өңірде сондай-ақ, Сарыапан кен орнының базасында жоғары сапалы флюс шикізатының сынығын қайта өңдеу және флюс өндірісін дамыту көзделіп отыр, оны игеру және жобалық қуатқа жылына 6 млн.тонна тауарлық әктас шығару оған Карметкомбинаттың және басқа да бірқатар тұтынушылардың қажеттілігін толық қанағаттандырады [31]. Металлургия комбинаттары өндірісінің қалдықтарының атмосфераға өнеркәсіптік шығарындылары адамдардың денсаулығына кері әсерін тигізеді. Өнеркәсіптік шығарындылардың шаңды бөлшектері қоршаған ландшафттардың топырақтарын ластайды. Көптеген бос жыныстар қоқыстар мен штаммдар түрінде ландшафттардың едәуір аудандарын алып, олардың топырақтары мен өсімдіктеріне теріс әсер ететін қоқыстарға түседі. Кесу және шаю нәтижесінде штаммдардағы улы элементтер едәуір қашықтыққа таралады және ландшафттардың табиғи геохимиялық фонын өзгертеді [28]. Пайдалы қазбалардың көп бөлігі палеозой интрузиялары мен эффузивтерімен байланысты. Олармен жер шарындағы ең ірі мыс, қорғасын, темір, вольфрам, молибден және көптеген сирек металдар кен орындары байланысты (Сәтпаев, 1957, Есенов және т.б., 1968). Қазақстандағы барлық анықталған мыс қорларының едәуір бөлігі осында орналасқан. Бұл бірегей кен орнын жоспарлы игеру 1926 жылдан бастап жүргізілуде. Бүгінгі таңда әртүрлі минералды шикізаттың елуден астам түрі анықталды. Облыста 720 бірлескен және шетелдік кәсіпорындар жұмыс істейді. Шетелдің қатысуымен ірі өнеркәсіптік кәсіпорындар: «Арселор Миттал Теміртау» («LNM Group», Ұлыбритания); «Қазақмыс корпорациясы» ЖШС (Оңтүстік Корея мен Ресей кәсіпорындары); «Қазақстан маргарин зауыты» АҚ («Урсем Холдинг» Швейцария); «Қарағанды кәмпиттері» АҚ («U.I.G. Limited», Ұлыбритания); «Жәйрем ТБК» АҚ (Еуразиялық өнеркәсіптік ассоциациясы, Ресей); «Қарағанды-Жылу» ЖШС («Enrhost.Ltd», Ұлыбритания); «Шұбаркөл көмір кескіні» АҚ (Еуразиялық өнеркәсіптік ассоциациясы, Ресей). Мыс. Қазақстан мыс кенінің мол қорына ие. Рудалардың негізгі өнеркәсіптік түрлері – мыс құмтас (71%) және мыс-порфир (24%). Мыс құмтастардың ең ірі кен орны – Жезқазған [30]. «Қазақмыс» кәсіпорындары – кеніштер, байыту фабрикалары, мыс қорыту зауыттары – үш өндірістік алаңда орналасқан (Балқаш, Жезқазған, Қарағанды) [32]. Мұнда әр түрлі жастағы көптеген интрузиялармен байланысты кен минералдары өте алуан түрлі. Біздің өлкеміздің аумағында түсті сирек металдар кең таралған. Металды өндіру, байыту және балқыту, яғни тау жыныстарынан металды алудың барлық үш кезеңі сол жерде жүзеге асырылады. Бұл жалпы алғанда қазіргі заманғы металлургия дамуының жоғары деңгейінің көрсеткіштерінің бірі. Жезқазған кен орнының кендері құрамында металл мөлшері жоғары (1-1,6%) жоғарғы карбон жасындағы мыс құмтастарынан тұрады. Оларда күміс, кадмий, күкірт, қорғасын, мырыш, рений және т.б. қоспалары бар, Қ.И. Сәтбаевтың бағалауы бойынша (1967), барлық барланған кендердің 40%-ға дейіні ашық карьерлерде өндірілуі мүмкін. Жезқазған кен орнының кен қабаты үлкен қуатқа ие – 600-700 м-ге дейін. Жезқазған рудалы алқабында 3 кен орны ерекшеленеді: біріншісі – Жезқазған (Златоуст – Беловский, Карпиен, Аннен, Кресто, Раймунд, Никольский және Покро), екіншісі – Жыланды тобы (Батыс Сарыоба, Шығыс Сарыоба, Итауыз, Қыпшақпай) және үшінші топ – Жаман-Айбат (Тасқора, Жартас, Сорқұдық, Бектас және т.б.). Жезқазған кен алаңында скарндық мыс кендері де бар. Солтүстік Балқаш мыс кені ауданында кенденудің басқа түрі бар. Кен орындары магмалық жыныстармен, негізінен гранит-порфирмен шектелген. Қоңырат, Бесшоқы және Көктасжал кен орындарының мыс-порфир кендерінде мыстан басқа молибден, кобальт, қорғасын, мырыш, алтын және пириттің көп мөлшері бар. Ауданда кен өндіру ашық тәсілмен жүргізіледі. Саяқ кен орнында мыспен қатар кендер темірмен, кей жерлерде кобальтпен байытылған. Саяқ та, Қоңырат сияқты кенді Балқаш мыс балқыту зауытына жөнелтеді. Мыстың әлеуетті қорлары Қайрақты, Гүлшат, Кытай, Қайнарбұлақ және Ақтоғай қорғасын-мырыш кен орындарында бар. Жезқазған және Балқаш мыс кен орындарында сирек бағалы металдар кездеседі: алтын, күміс, рений, осьмий, кадмий, висмут, кобальт, сурьма. Жезқазған мыс балқыту зауытында қазіргі уақытта күміс пен алтын, селен мен теллур шламдарда, ал кадмий, висмут, мырыш – тауарлық қорғасын шаңы түрінде, осьмий – концентрат түрінде алынады. Балқаш мыс балқыту зауытында күміс, алтын, платина, палладий және басқа да жоғары сынамалы бағалы металдар құрамында алтын бар шламнан алынады. Мұнда бірқатар алтын кен орындары ашылды: Алтынкөл, Долинная, Мыстөбе – олар Балқаш қаласының маңында екі байыту мәдени ландшафтымен «Балқаш» тау-кен компаниясын (ТКК) құруға мүмкіндік берді. Бұл қалалар, қала типтес кенттер, кеніштер және т.б., қазір өлке халқының 80%-дан астамы тұрады. Сонымен қатар, іздеу және геологиялық барлау жұмыстарының күрт қысқаруына байланысты соңғы 7-8 жылда өңір балансында есепте тұрған бірқатар ресурстардың қорлары азайды. Кен орындарын қарқынды игеру ескі кеніштерде (Қоңырат, Саяқ, Жезқазған) орналасқан көптеген тау-кен өндіруші кәсіпорындардың шикізат базаларының сарқылуына алып келеді. Пайдалы қазбалардың жекелеген түрлері бойынша өндіру және байыту кезінде жоғары шығындар қалады. Қазірдің өзінде өндірілген минералды шикізатты байыту кезеңінде қалайы мен вольфрам, молибден темірінің төрттен бір бөлігі, қорғасын мен мырыштың бестен бір бөлігі жоғалады. Шикізатты кешенді пайдалану деңгейі төмен болып қалуда. «Қазақмыс» корпорациясындағы технологияның жетілмегендігі нәтижесінде барлық мыс қорларының 30%-ға жуығы жер қойнауындағы шығындарға қауіп төндіретіні анықталды. Металл шығыны тек өндіру кезінде ғана емес, байыту кезінде де, металлургиялық қайта бөлуде де орын алады. Мысалы, полиметалл кендерін байыту кезінде орта есеппен 15-тен 19%-ға дейін қорғасын, 17-22% мырыш, 25% - ға дейін мыс және т. б. жоғалады. Аз қалдықты өндірісті енгізу «Қазақмыс» корпорациясына: мырышты тауар шаңына – 80%-ға дейін, қорғасынды тауар шаңына – 68-ден 82,2%-ға дейін, ренийді аммоний тасымалына – 43-тен 72,8%-ға дейін, күкіртті шикізаттан қышқылға – 70-тен 77%-ға дейін алуға мүмкіндік берер еді. Алайда, ілеспе элементтердің едәуір бөлігі қоқыстарға түседі. Олар әдетте желмен үрленеді, атмосфера мен су көздерін ластайды. Тау-кен байыту кәсіпорындарының жылдар бойы жинақталған қалдықтары қанағаттанғысыз пайдаланылады. БГМК қалдық қоймасының жалпы көлемі 760 млн. текше метрді құрайды және 3000 га жерді алып жатыр. Осындай қолдан жасалған кен орындары Қарсақпай, Жезқазған және Атасу өнеркәсіптік аудандарына да тән. Кәсіпорындарда кен орындарының үздік учаскелерін іріктеп игеруге деген ұмтылыс күшеюде, бұл жер қойнауында сапасы нашар пайдалы қазбалар қорларының жиналуына әкеп соғады. Тау-кен өндіру және өңдеу өндірістері қоршаған ортаға деструктивті әсер ететіндіктен, минералды ресурстарды ұтымды және кешенді игеру тау- кен кәсіпорындары қызметінің аудандарында табиғатты қорғаудың басым бағыты болып табылады. Мысалы, Жезқазған кеніші ауданында пайдалы қазбалар жатқан алаңдарда құрылыс салу өткір проблема болып табылады. Бұл проблеманы шешуді мемлекеттік деңгейде, атап айтқанда, тау-кен өндірісі өңірлеріндегі құрылысты заңнамалық шектеуден іздеу қажет. Пайдалы қазбаларды өндіру және қайта өңдеу процесінде қанағаттанғысыз пайдаланудан басқа, осы кен орындарын барлау және пайдалану ландшафттың қайтымсыз өзгерістерімен байланысты. Бұл өзгерістер топырақ-өсімдік жамылғысының бұзылуымен, ішкі сулардың гидрологиялық режимімен және табиғи ортаның ластануымен көрінеді. Үлкен аудандар – «айлы» (техногендік түзілімдер) ландшафттар Қарсақпай, Атасу, Қоңырат және Жезқазғанның тұңғиығына тән. Ашық әзірлемелердің зиянды әсеріне ұшырайтын аумақтардың көлемі карьерлер мен үйінділер алаңынан 10-15 есе артық екені анықталды. Кен шахталарда өндірілетін жерлерде жер бетінде террикондарды көруге болады – бос тау жынысынан пайда болған таулар. Жезқазған аймағында тау-кен өнеркәсібімен бұзылған жерлердің мөлшері өте маңызды. Тау-кен қазбаларымен бұзылған жерлердің 70%-ы Жезқазған, Балқаш, Атасу- Жәйрем өнеркәсіптік аудандарына тиесілі. Осыған байланысты қалпына келтіру қажеттілігі туындайды, яғни биотехнологиялық әдістер мен құралдардың көмегімен топырақ-өсімдік жамылғысын қалпына келтіру жұмыстары. Қалпына келтірілген жерлерге шөпті-бұталы өсімдіктер, ағаштар отырғызуға немесе тоғандар жасауға болады [18]. Марганец. Марганецтің аса ірі кен орындарына Орталық Қазақстанда орналасқан Атасу және Жезді жатады. Жергілікті кендерде марганец мөлшері 27% дейін. Химия және мұнай-химия өнеркәсібі облыс өндірісінің жалпы көлемінің 8,7% - ын алады. Салада «Petro Oil», «Жезказганредмет», «Қазақстан Инвест Көмір» зауыттары жұмыс істейді. Құрылыс материалдары мен құрылыс өндірісі өнеркәсіптері (4, 11, 31, 39-ландшафттар) темірбетон құрылыс конструкцияларымен, цемент, кірпіш, әктас, асфальт-бетон зауыттарымен және табиғи құрылыс материалдарын карьерлік әдіспен өндірумен сипатталады. Қарастырылып отырған өнеркәсіптің маңызды ерекшелігі – табиғи құрылыс материалдарын: әк, гипс, саз, үйінді, қиыршық тас, құм, құрылыс тастары, т.б. карьерлік әдіспен өндіруде ландшафттардың литогенді негізіне тікелей әсер етуі. Нәтижесінде табиғи өсімдіктердің, топырақтың жойылуы, биотоптарының азаюы туындайтын ландшафт бедері қатты өзгереді, карьер түріндегі жаңа аумақтық кешендер, әр түрлі шұңқырлар қалыптасады. Азық-түлік өнеркәсібі. Тамақ өнеркәсібінің жекелеген кәсіпорындары, оның ішінде ұн тарту, ет өңдеу, қант, консервілеу, балық және басқалары ландшафттардың табиғи компоненттеріне айтарлықтай әсер етеді. Бұл кәсіпорындар көптеген қалалар мен жұмыс істейтін елді-мекендерде кең таралған және әдетте ауылшаруашылық шикізатын өңдеумен байланысты. Өндіріс процесінде бассейндердің әртүрлі органикалық қоспалары бар ағынды сулармен ластануы жиі кездеседі, бұл балық ресурстарының жағдайына кері әсер етеді. Мысалы, Балқаш көлі жағалауында балық аулауға арналған жеке «Дельта» балық аулау базасы орналасқан. Балық аулау шаруашылығы жұмыстарының жүргізілуі, сонымен қатар мыс зауыттарының жағалауында орналасқандықтан, көлдегі биоалуантүрлілікке зиян келуде. Егіншіліктің ландшафттарға әсері өте маңызды және жан-жақты. Бұл әсердің әртүрлі жақтары ландшафттардың құрылымындағы өзгерістерге және көбінесе табиғи ландшафттардың түрлендірілген өзгерістерінің пайда болуына әкеледі. Айта кету керек, өсімдік шаруашылығы мен егіншіліктің дұрыс жүргізілуімен ландшафттардың бағытталған қайта құрылуы жүреді. Сонымен қатар, егіншіліктің ландшафттардың табиғи компоненттеріне әсерінің жағымды жақтары теріс салдарлардан асып түседі. Ландшафттардағы егіншіліктің маңызды жағымсыз салдарының қатарына топырақтың су және жел эрозиясы жатады, бұл дұрыс қолданылмаған егіншілік немесе топырақ өңдеу жүйесінің салдары. Ауыл шаруашылығының ландшафттарға әсер ету салдарының маңызды жағы минералды тыңайтқыштарды, сондай-ақ ауылшаруашылық зиянкестерімен және арамшөптермен күресу үшін инсектицидтер мен гербицидтерді жаппай қолданумен байланысты. Тыңайтқыштарды қолдану, бір жағынан, топырақта химиялық элементтердің азаюының орнын толтыруға әкеледі, ал екінші жағынан, егер дұрыс сақталмаса және пайдаланылмаса, ауылшаруашылық алқаптарынан жуылған улы заттардың көп мөлшеріне байланысты су объектілерінің улануын тудырады. Қарағанды облысының солтүстік бөлігіндегі құнарлы топырақтың болуына байланысты, негізінен дәнді дақылдарды өсірумен айналысады (1, 2, 3, 4, 10, 11, 13-ландшафттар). Көлік. Көлік жолдарының ландшафттардың табиғатына әсері өте алуан түрлі. Теміржол желілері, автомобиль жолдары, магистральдар ландшафттардың табиғи компоненттерін айтарлықтай өзгертеді. Рельеф әсіресе айтарлықтай әсер етеді, нәтижесінде жағалаулар, шұңқырлар және т. б. түрінде антропогендік табиғи аумақтық кешендердің әртүрлі категориялары пайда болады. Көлік трассалары қолданылатын жерлерде ландшафт бетінің тегістелуі байқалады. Темір жолдар мен тас жолдардың жанында, әсіресе құмды массивтердің қиылысында, жол бойындағы эрозия жиі белсендіріледі. Қорытындылай келе, Қарағанды обылысы аумағын пайдалану қарқынды жүргізілуде. Оның негізінен, біріншіден, облыс индустриялық маңызды базалардың бірі болғандықтан – өндіріс орындары алады: көмір, мыс, марганец, доломит, асбест, алтын, т.б. пайдалы қазбаларды өндірумен айналысады. Топырақтың құнарлылығына байланысты солтүстік аудандарында дәнді дақылдар егіледі. Осы кешендердің облыс аумағында қарқынды жұмыс істеуіне байланысты жер беті модификациялануда. жүктеу/скачать 0.69 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|