Қазақ тіліндегі модаль сөздер мен демеулік шылаулар

Жоғарыда айтқандай тіл білімінде субьективті және обьективті модальділік бар. Егер субьективті модальділік жеке сөздер арқылы берілсе, обьективті модальділік рай категориясы арқылы беріледі.

Сөйлемнің модальділігі сонымен қатар басқа да экспрессивті және эмоционалды мағыналарымен ұқсас және өзара байланысты. Таза модальды мағынадан өзге, бұған қоса экспрессивті және эмоционалды мағына бар. Осы күнге дейін жалпы модаль сөздердің саны және құрылымы туралы пікірлер сан алуан болуы осы модальділіктің екі түрі және таза модальді мағына мен эмоционалдық мағыналардан ажырата алмауымен тығыз байланысты [136,58].

Сөйлем модальділігі әр түрлі жолдармен беріле алады. Олар рай категориясымен қатар, шақ категориясы арқылы да беріле алады. Осындайда әсіресе қалау райдың, -ар, -ер, -р, -с формалары келер шақтың және -ып, -іп, -п қосымшасы арқылы келетін бұрыңғы өткен шақтың қызметі ерекше. Рай мен шақ жалпы етістік категориялары, ал модальділік етістіксіз де сөйлемде бала алады. Модальдік реңк сөйлемнің типтік түрлері де арқылы білдіріле алады. Бұл-сөйлем модальділігін білдірудің синтаксистік тәсілі. Сөйлеуші адамның сөйлемнің мазмұны жөнінде көзқарасын, пікірін білдіретін жеке сөздер мен демеуліктер де (-ғой, -ау т.б.) шылаулар бар. Модальділік реңк сонымен бірге одағай,қыстырма сөздерден және сұраулық шылаулардан да аңғарылады. Бірақ осы шылаулар, одағай сөздер және сұраулық шылаулардың бәрі модаль сөздерге жатпайды. Өйткені сөйлем мазмұнының ақиқат шындыққа қатынасы жөніндегі айтушының арнайы пікірін білдіретін арнайы сөздердің модальділік сипаты бөлек болып келеді. Сондықтан да олар бөлек болғандықтан модаль сөздер деп аталады [109,508].

Сөйлеушінің сөйлемде айтылған хабардың ақиқаттығына әбден көзі жеткендігін білдіретін модальділік мағына бар. Қазақ тілінде бұл модальділік мағына көбінесе көрінеді етістігі және екен формасы білдіреді.

Мысалы, Ол Ақбілекті бұрыннан білетін көрінеді [124,85].

Біреудің сөзіне сүйену не бір нақты дерек негізінде білдіретін модальдік мағына. Бұл модальдік мағынаны қазақ тілінде «де» формасы атқарады. Көбінесе «дейді» немесе «деп атайды» болып келеді.

Мысалы, Халық арасында оны ең ақылды дейді [124,99].

Қазақ тілінде модаль сөздердің тағы бір семантикалық сөйлеушінің өз тарапынан қостау немесе растау пікірін білдіру болып табылады. Осы модальдік мағынаға рас, расында, шынында, шындығында, анығында сөздері жатады. Мысалы, Шынында, айтылғандардың бәрі рас екен [124,96].

Келесі бір модальдік мағына ол сөйлеушінің сенімін білдіруі болып табылады. Қазақ тілінде осы модальді мағына әлбетте, әрине сөздері арқылы беріледі. Бірақ бұл екі лексеманың еркшелігі: олар ауыз әдебиет үлгілерінде де, ақын-жырау шығармаларында ад кездеспейді екен.

Тілек, қалау, ниет-пиғыл мәнді модальдік мағына. Қазақ тілінде бұл модальді мағына са, -се екен, са,-се дейм деймін аналитикалық формалары арқылы беріледі. Мысалы, Олар сені түсінсе деймін [124,97].

Қазақ тілінде модальдік мағына күдік -күмән мәнін білдіретін сөздер бар. Осындай модальділік мағына -ар ма екен, -са неғылсын, кім біледі сияқты аналитикалық конструкциялар білдіреді. Қазақ тілінде кейде екі модаль сөз қатар қолданылады, мысалы: абылай мүмкін білем осы болар. Осындай модальділік қатарлар көркем әдебиет стиліне тән.

Әдеби тілімізде -ды білем, -а-тын (е-тін) шығар модальділік конструкциялары формасында қолданылады.

Сен білмейтін шығарсың [124,139].

Қазақ тілінде модаль сөздер хабарға деген қатынасын білдіретін тұрақты тілдік бірлік ретінде де, сонымен қатар өзінің негізгі мағынасында да қолданыла береді.

Сондай сияқты мүмкін, зайыры, әлпетті, сиқы, шығар және тағы басқа модаль сөздерге де тән болып келеді.