Ағылшын және қазақ тіліндегі модальділік категориясының синтактикалық жолмен берілу тәсілдері

Ағылшын және қазақ тілдеріндегі модальділіктің синтактикалық берілу тәсілдеріне сөйлемнің құрылымы бойынша өзіндік синтактикалық функциясы бойынша модальділікті білдіретін сөйлемдер мен сөз тіркестері жатады. Ең алдымен бұл сөйлем құрылымымен байланысты (номинативті, бір құрамды, псевдопридаточные), теріс сөйлем тәртібі қыстырма сөздер, конструкциялар және лексикалық қайталанулар жатады [39].

Ағылшын тілінде модальділіктің синтактикалық берілу тәсілдеріне сабақтас құрмалас сөйлемдердің шылаусыз жасалатын, кейде күрделі теріс сөз тәртібі арқылы жасалған тәсілдерін жатқызады. Should+infinitive арқылы жасалатын орындалуі екіталай гипотетикалық істі білдіретін шылау немесе шылаусыз да байланысатын құрмалас сабақтас сөйлемдердің өзгертіліп келуі мүмкін. [135].

Should you succeed where others have failed and lower her guard once more, do not disappoint her.

“ Should be miserable if I thought I should ever be more serious than I am at the present moment.” [101,63].

Сабақтас құрмалас сөйлемдердің шылаусыз жасалатын, кейде күрделі теріс сөз тәртібі арқылы жасалған жағдайлары тек ирриальді модальділікті білдіретін сөйлемдерде кездеседі.

His great body was powerful and grossly fleshed; had he been smaller, he would have been fat.

Осындағы теріс сөз тәртібі (инверсия) ирреальді модальділікті білдіретін көмекші синтактикалық тәсіл ретінде қолданылған және ол негізгі морфологиялық құрал мен рай категориясымен бірге сөйлемнің модальді мағынасын білдіреді [24,45].

Ағылшын тілінде шартты рай формасындағы тек кітаби стилде ғана қолданылатын were формасын қамтитын мысалдарда сирек, бірақ кездеседі.

Ал қазақ тілінде сөз тәртібі модальділікті білдірудің синтактикалық тәсілі бола алмайды. Өйткені қазақ тілінде сөз тәртібін сақтау маңызды және баяндауыш сөйлемнің басында тұра алмайды.

Сонымен қатар ағылшын және қазақ тілдерінде модальділіктің берілуінің синтақтикалық тәсілдеріне қыстырма сөздер жатады және олар тек синтактикалық құбылыс ретінде модальді мағынаа береді. Қыстырма сөздерді зерттеу барысында оларды модаль сөздерден ажырату қиындық туғызады. Модаль сөз бен қыстырма сөздердің анықтамалары бір-бірінен онша ажыратылмайды, сондықтан қиындық туғызады. Мысалға О.С.Ахманова қыстырма сөздер сөйлеушінің айтылғанға қатынасын білдіретін сөйлем мүшесі бола алмайтын және бір-бірімен байланыса алмайтын анықтамасы жағынан модаль сөздеоге ұқсас сөздер деп айтады. Қыстырма сөзбен модаль сөз айыру барысында қаратпа сөз жүзеге асырылу формасы, ал модальділікті функционалды семантиканың бірлігі ретінде қарастыру орынсыз болып табылады. Ағылшын тілінде қыстырма сөз бен кострукцияларға as it is said, according to the original sources, they say, the journalist report және т.б., ал қазақ тілінде қыстырма сөздер деп-оқшау сөздердің бір түрін айтады [131].

Сөйлемдегі басқа сөздермен, сөйлемнің жалпы мазмұнымен мағыналық байланыста ғана айтылатын, бірақ синтактикалық байланыста айтылмайтын оқшау сөздің түрін айтамыз. Қыстырма сөздердің міндеті сөйлемнің негізгі мазмұнына мағына жағынан, сөйлеушінің ойын түрлендіру, құбылту жағынан қосатын алуан түрлі модальділік мәндерге ие. Жоғарыдағы мысалдардағы қыстырма сөздер, я қыстырма сөз тіркестері (кейде қыстырма сөйлемдер да болуы мүмкін) бірде айтылған ойға кәміл сенімді немесе жорамал, болжауды білдірсе, бірде айтылған ойға басқа біреудің қатысы бар екенін көрсетеді.

Сөйлеуші немесе жазушы өз сөзінің ішінде қыстырма сөздерді орынсыз көп қолданбағаны дұрыс. Қыстырма сөздер тек ойды түсінікті, айқын, тұжырымды болуына көмегі болатын жағдайларда орнымен қолдану керек. Қыстырма сөздерді көп орынсыз қолдану әдеби тілдің сөйлеу номасының бұзылуына әкеліп соқтырады [136].

Қыстырма сөздерді дұрыс, әрі орынды қолданғанда көркем әдеби тілдің стилі көркейе түседі. Қыстырма сөздер әр түрлі сөз таптарынан жасалады. Олардың ішінде кейбіреулері үнемі қыстырма сөздер болып қолданылса (әрине, сірә, мін, тегі, мәселен, мысалы), ал кейбіреулері кейде қыстырма сөз болып, кейде сөйлем мүшесі функциясын атқарады [136,262]

Құрылымдық жағынан қыстырма, қаратпа бірліктер сөйлемдегі басқа сөздердің оқшауланып, айрықша интонациямен айтылады. Бұл бірліктер интонациясы өте бай болады. Олардың интонациялық көріністері бір-біріне сәйкес келмейді, себебі контекст пен сөйлеу ситуациясы интонацияға әсер етедію Бұл арқылы семантика мен интонацияның тығыз байланысын көреміз.

Қорыта айтқанда, қыстырма құрылымдар негізгі сөйлеммен мағыналық бірлікте айтылып, негізгі ойды әр түрлі модальдік реңкте толықтырып отырады. Грамматикалық жүйеден оқшауланғанымен бұл компаненттер сөйлемнің коммуникативтік мақсатымен, мазмұнымен тығыз байланыста болады [481].

Берілген конструкциялар өз бетінше болжалдылық, күмән, сенім және т.б. модальділіктерді білдірмейді. Алайда оның ұқсас мадальділік мағынасы бар, хабардың көзіне және айтушыға сілтеме жасайды.