Сталиндік қуғын-сүргін (1930-1950жж.), оның ауқымы жəне ауыр

режимнің жазықсыз адамдарды қуғындауы мен күштеп жер аударуы осы
жылдардағы басты оқиғалар болды.Қазақстанда халыққа қысым жасау саясаты,
əсіресе, 1925 жылы қыргүйекте БК(б)П Қазақ өлкелік партия комитетінің
бірінші хатшылығына Ф.И. Голощекиннің келуімен күшейді. 20 жылдардың
соңында ел ішінде адамдардың бір-біріне деген жаппай сенімсіздігі, қорқыныш
пен қорғансыздық күйі белең алды. 1928 жылдың соңында «буржуазияшыл
ұлтшылдар»
атанған
«Алашорданың»
бұрынғы
қайраткерлерінің
бəрі
тұтқындалды. «Алаш» партиясының өкілдерін қудалау мақсатында кез келген
айла-шарғы пайдаланылды. Баспасөзде олардың атын қаралайтын мақалалар
жарияланып, тікелей арандату əрекеттері жасалды, олардың отбасы мүшелері,
жақындары тұтқындалды. Оларға «буржуазияшыл-ұлтшылдар» деген айып
тағылды. Сол жылы 44 алашордашы тұтқындалып, оның ішінде Ж. Аймауытов,
Ə. Байділдин, Д. Əділев ату жазасына кесіліп, үкім орындалады. Ал қалғандары
түрмеге
қамалады.
Ұлт
зиялыларының
екінші
тобы
1930
жылдың
қыргүйек-қазан айларында тұтқындалып, оның 15-і Ресейге жер аударылды. Бұл
кезеңде Ж. Аймауытов, Ə. Байділдин, Д. Əділевтер атылып, қалғандары əртүрлі
мерзімге түрмеге жабылды. Олардың кейбіреулері (М. Дулатов т.б.) лагерьлерде
қайтыс болды, қалғандары (А. Байтұрсынов, М. Жұмабаев т.б.) жазасын
өтегенімен «Алашорданың» қызметіне араласқаны үшін қайта айыпталып,
1937-1938 жылдары атылды. 1937 жылы БК(б)П ОК-нің, И.В. Сталин мен оның
айналасындағылардың
«халық
жаулары
мен
олардың
құйыршықтарын
түп-тамырымен жоюдың» қажеттігі жөніндегі нұсқауы барлық жерде қолдау
тапты. 1936-1938 жылдары Қазақстанда 25833 адам партиядан шығарылып,
олардың 8544-іне «халық жауы» немесе «халық жауының сыбайластары» жəне т.
б. айыптар тағылды. Танымал қазақ зиялылары, Алаш қайраткерлері саяси
қуғын-сүргінге ұшырады. Олардың отбасы мүшелері де жазықсыз қудалау көрді.
«Халық жауларының» көпшілігінің тағдыры КСРО Жоғарғы Сотының Əскери
алқасының мəжілістерінде, «екілік» пен «үштік» атанғандар мен НКВД-ның
ерекше кеңестерінде құпия жағдайда шешіліп жатты. 1930 жылдардың
ортасында Л. Мирзоян, Ү. Құлымбетов, Н. Нұрмақов, Т. Рысқұлов. О. Жандосов,
Т. Жүргенов сынды көрнекті партия жəне мемлекет қайраткерлері «халық
жаулары» ретінде тұтқындалды. 1920-1950 жылдардағы заңсыз қуғын-сүргіннің
бір көрінісі – мемлекет жəне оның қызмет иелері мен органдарының қарапайым
адам құқықтарын жаппай өрескел бұзып, аяққа таптауы болды. Бұл
заңбұзушылық қуғын-сүргін саясатын жүзеге асыру барысында бұқаралық сипат
алып, оған заңдық негіз бен жариялылық түр берген Кеңес заңдарының
нормалары нұсқаулармен бүркемеленді. Бұл кезең қолданылған қылмыстық
жазалардың ерекше қаталдығымен сипатталады. Мысалы, 1926 жылғы РКФСР
Қылмыстық
Кодексінің
ерекше
бөлімінің
I
тарауында
көрсетілген
контрреволюциялық қылмыстардың 17-сінің 12-іне ең жоғарғы жаза – ату

жазасын қолдану қарастырылды. Азаматтарды «халық жауы» деп жариялап,
азаматтық құқықтардан айыру, мемлекеттен қуу, дүние-мүліктерін тəркілеу,
қатаң оқшаулау арқылы еркінен айыру тəрізді жазалау шаралары да кеңінен
қолданылды. Тоталитарлық тəртіп адамдардың өздеріне тағылған айыптауларды
əділ, жан-жақты талқылайтын соттың болуын талап ету сияқты ажырамас
құқығын да теріске шығарды. Қазақстандықтарға көбінесе жапон, кейде герман
тыңшылары деген айып тағылып, айыптаушылар мен сотталғандардың
«мойындауы»
ешқандай
дəлелдеусіз
жүзеге
асырылды.
Көршілердің,
қызметтестердің, тіпті таныстар мен туыстардың берген жалған мəліметтеріне
негізделген, «Кеңес үкіметіне қарсы үгіт-насихат жүргізді» деген айыптау да кең
таралды. Қазақстанда, сондай-ақ азаматтарды ұлтшылдық жəне ұлтшыл
ұйымдар құру арқылы республиканы Кеңес Одағының құрамынан бөліп алуға
тырысты деген айыптау да кең қолданылды. Көптеген адам террорлық
əрекеттер, диверсия, саботаждарды жүзеге асыруға дайындық жасағаны,
мемлекеттік мекемелер мен кəсіпорындардың қалыпты жұмыс істеуіне қарсы
экономикалық контрреволюциялық əрекеттер ұйымдастырғаны үшін деп негізсіз
қуғын-сүргінге
ұшырады.
БК(б)П-ның
Алматы
обкомы
мен
Халық
комиссариатының бұрынғы хатшысы Ж. Садуақасовқа, жазушы С. Сейфуллинге,
ағарту халық комиссары Т. Жүргеновке 1937 жылы көп айыптың бірі ретінде
«Ырғызда, Қарақұмда, Сарысуда жəне басқа да аймақтарда болған көтерілістерді
ұйымдастырған» деген айып тағылды. Жазушы С. Сейфуллинге «Жапонияның
протектораттығындағы Қазақ буржуазиялық мемлекетін құрмақ болған» деген
ақылға сыймайтын айып тағылды. С. Сейфуллиннің əйелі, Т. Рысқұловтың əйелі
мен қызы, Т. Жүргеновтің əйелі, С. Қожановтың əйелі жəне т.б. көптеген қазақ,
орыс жəне өзге ұлт қайраткерлерінің əйелдері, балалары жазықсыз азап шекті.
«Əлеуметтік
тапсырыс беру» мемлекеттік қуғындау-жазалау органдары
жұмысының көлемін ұлғайтты. БК(б)П ОК-нің саяси бюросының бастамасымен
республикалық
жəне
жергілікті
партия,
кеңес
органдарының,
НКВД
өтініштерінің негізінде жекелеген аймақтардағы қуғын-сүргінге ұшырауға тиісті
адамдардың шектеулі тізімін бекітті. Большевиктік режим осылайша қазақ
ұлт-азаттық
қозғалысының
басында
тұрған
зиялылар
тобын,
олар
қалыптастырған азаттық идеологиясын жойып тынды

жүктеу/скачать 0.78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: