Билет 30 1.Бұрындық хан тұсындағы Қазақ хандығының Сырдария бойындағы

Бұрындық ханның қазақ тарихында аты жарқырап көрінген тұсы – XV
ғасырдың 70-90 жылдары болды. Бұл жылдар қазақхандығы үшін күшею,нығаю
жəне қазақ халқының этникалық территориясын біріктіру жолындағы күрес
дəуірі еді. Дəуірдегі ең басты оқиғаға көрсетілген жылдар ішіндегі Қазақ
хандығының
Сыр
өңірі
үшін
Мауреннахрлық
билеушілерімен,
шайбанилықсұлтандармен жəне Моғолстан хандарымен жүргізген ұрыстары
жатты. Осы ұрыстарда тарих сахнасына қазақ хандарының екінші буыны:
Бұрындық, Қасым хандар шығып, қазақ мемлекеттігінің одан əрі күшейіп,
нығаюына өз үлестерін қосады.Сыр өңірі үшін болған күрес жылдары Қазақ
хандығын Бұрындық хан билеп тұрды. Жəнібек ханның қашан қайтыс болып,
Бұрындықтың қай жылдардан бастап билік құра бастағаны белгісіз. Ол туралы
ешбір дерек жазбаған.Сыр бойы деп отырғанымыз – Сырдария өзенінің орта
ағысы бойындағы жерлер. XIV-XVI ғ.ғ. жазба деректер өңірді Түркістан аймағы
деп атайды. Аймақ – ХІ ғасырдан бері Дешті Қыпшақтың ажырамас, құрамдас
бөлігі жəне онымен бірге біртұтасшаруашылық, мəдени, этникалық, діни, тілдік
кеңістікті құраған. Тек кей тарихи кезеңдерде Сыр өңірі саяси жағынан
Мауреннахрға уақытша қарады. Дешті Қыпшақ пен Мауреннахр билеушілері
арасындағы XI-XV ғ.ғ. қарым-қатынастың негізгі нысаны Түркістан аймағы
болып саналады. Дəлелді болуы үшін ХІ-ХІІ ғасырлардағы қыпшақ хандығы
мен Хорезм мемлекеті, ХІІІ ғасырдағы Орда Ежен ұлысы мен Шағатай ұлысы,
Орыс хан мен Ақсақ Темір, Тоқтамыс хан мен Ақсақ Темір, Барақ хан мен
Ұлығбек, Əбілқайыр хан мен Ақсақ Темір ұрпақтары арасындағы саяси
қатынастарды айтсақ та жетіп жатыр. Саяси қатынастар Қазақ хандығы
құрылғаннан кейін де жалғасын тапты. Аймақ үшін күрестің басталуы
Бұрындық ханның билігі тұсына сай келеді. Оның қазақ тарихында алатын рөлі
де осы Сыр бойы үшін күресте көрінеді.Сыр бойы үшін жүргізілген күрестің
себебін айттық, ал басталуына түрткі болған оқиғаға Əбілқайыр ханның
немересі Мұхамед Шайбани ханның Мауреннахрдың қол астындағы Түркістан
аймағына келіп бекінуі болды. Осы жылдары өзара феодалдық соғыстарды
бастан өткеріп жатқан Мауреннахр билеушілерінде Түркістан аймағын
қорғайтындай күш жоқ болатын. Сондықтан оларға Қазақ хандығының негізгі
жауы – шайбанилық сұлтандарды қазақтарға қарсы қою өте тиімді еді.Қазақ
хандығы Мауреннахр билеушілерінің бұл əрекетіне бірден қарсышығады. Қыс
мезгіліне қарамастан Бұрындық хан бастаған қазақ əскерлері Мұхаммед
Шайбани хан бекінген Сығанақ, Сауран жəне Созақ өңірлерінде ұрысқа түседі.
Бірнеше рет болған ұрыстарда жеңіген Шайбани хан қашуға мəжбүр болады.
Аймақтың басқа да өңірлерінен айырылу қаупін сезген аймақтың əкімі
Мұхаммед Мазид-тархан Шайбани ханды Самарқанға кетуге көндіреді.
Осылайша күрестің алғашқы кезеңі Қазақ хандығы үшін сəтті басталып,
аймақтың солтүстік өңірлері Қазақ хандығына өтеді. Орны келгенде айта кету

керек, бүкіл хандықты Бұрындық басқарып, алғашқы жеңістерге қол жеткізілсе
де, деректерде атап өтілгеніндей, Жəнібек хан ұлдары Қасым, Жиренше,
Махмұд сұлтандар ерекше көзге түседі. Бұл ұрыстар шамамен алғанда, 1470-
жылдардың ортасында өтеді.Ал XV ғасырдың 80-жылдарында Шайбани мен
Мауреннахр, билеушілеріне арқа сүйеп, аймаққа тағы да еніп, солтүстік өңірді
басып алады. Бұрындық хан жəне Жəнібек хан ұлдарының қарсы қолданған
əрекеттері нəтижесінде Əбілқайыр ханның немересі Түркістан аймағынан кетуге
мəжбүр болады. Ал қазақ хандығы болса аймақтың солтүстік өңірін қорғап қана
қоймай, аймақтың орталық жəне оңтүстік өңірлерінде өз ықпалын күшейте
бастайды. Негізінен аймақта Жəнібек ханның 9 ұлының ықпал-əсері өседі.
Олардың ұлыстары кеңейіп, қалалар мен жақсы қысқы жайылымдар солардың
иелігіне көшеді. XV ғасырдың 90-жылдарында Бұрындық хан мен Жəнібек хан
ұлдары арасында қайшылықтар туа бастайды. Қайшылықтың негізіне Сыр
өңірінде Жəнібек хан ұлдарының ықпалының өсуі мен нығаюы жатыр.Ішкі
саяси өмірдегі осы қайшылық сыртқы саясатқа да өз салқындығын тигізеді. Сол
себепті де 1493-96 жылдары Түркістан аймағы үшін болған ұрыстар қиын да
ауыр, ұзақ болады. Шайбани хан бірде Моғол ханы жағына, бірде
Мəуреннахрлық билеушілер жағына шығып, өз бағытын өзгертіп отырады. Тіпті
ол негізгі қарсыласы – Бұрындық ханмен де жақындасуға ұмтылады. Жəнібек
хан ұлдарымен арадағы қайшылықтың одан əрі шиеленісуі Бұрындықты
Шайбани ханмен одақтас еткізеді. Сөйтіп, 1496 жылы үш жылға созылған ұзақ
ұрыстардан соң соғысушы жақтар келісімге келеді.Келісімнің қорытындысы
бойынша Түркістан аймағы үшке бөлініп, оның солтүстігінде қазақ хандығы,
оңтүстігінде Моғолстан, орталығында Шайбани хан билік жүргізуге тиіс
болады.Сонымен бірге Бұрындық хан мен Жəнібек хан екеуі арасындағы
одақтастықты тереңдету үшін екі қызын шайбанилық екі сұлтанға ұзатады.
Мұндай одақтастыққа қарсы Жəнібек хан ұлдары Моғолстан ханымен
жақындасып, қарсы одақ құрады. Қасым сұлтанның ағасы Əдік сұлтан Моғол
ханының қарындасына үйленеді. Осылайша, қазақ қоғамындағы хандық əулет
ішінде бір біріне қарама-қарсы күштер қалыптасады. Бұрындық хан тұсында XV
ғасыр соңында Қазақ хандығындағы саяси күштер екіге бөлініп, ол хандықтың
сыртқы саяси жағдайына əсерін тигізеді. Бірақ қалыптасқан жағдай Бұрындыққа
абырой əкелмейді. Хан ретінде мемлекеттегі барлық саяси күштердің басын
қосудың орнына, керісінше олардың бір-біріне қарсы тұруына, ол күштердің
бірінде өзі болуы – оның беделінің құлдырауының басы болды. Бұрындық хан
өмірінің қайғылы жағы да осында еді.XVI ғасырдың алғашқы 10 жылдығында
Бұрындық хан өміріне түбегейлі бетбұрыс əкелген күрделі ірі оқиғалар болып
өтті. Ол оқиға тағы да Мұхаммед Шайбани хан есімімен байланысты еді. 1500-
жылдың жазында Самарқан тағына келген шайбанилық сұлтан айналасы 3-4
жыл ішінде бүкіл Мауреннахрды біріктіріп, Моғолстанның қол астындағы

Ташкентті моғол ханынан тартып алды. Моғол хандары Сұлтан Махмұт пен
Сұлтан Ахмет хандар қолға түсіріледі, бірақ Шайбани хан оларды босатып
жібереді. Əбден күшейген Мұхаммед Шайбани хан 1505-жылдан 1510-жылға
дейін қазақ хандығына қарсы 4 рет жорық ұйымдастырады. Жорықтардың
алдына қойған саяси жəне экономикалық мақсаттарына қазақ хандығын
бағындыру не əлсірету жəне Түркістан аймағын Мауреннахрға қосу
жатты.Бұрындық хан дəл осы жорықтар кезінде үлкен қателіктер жіберді деп
есептейміз. Оған дəлеліміз мынадай: Алғашқы үш жорық кезінде Бұрындық хан
жауға қарсы ешқандай шара қолданбайды. Шайбани хан емін-еркінЖəнібек хан
ұлдары: Жаныштың, Тыныштың ұлыстарыын ойрандап, мыңдаған мал-жанды
олжалайды. Тіпті 1509- жылдың қысында болған үшінші жорық кезінде, өз
ұлысына қарай жау əскерінің келе жатқанынан хабардар болып, ешқандай
қарсылық көрсетпей, қашуға мəжбүр болады. Бұрындық ханның шарасыздық
ісін, оның əдейі жасаған жоспарлы ойы деп түсінеміз. Жəнібек хан ұлдары
неғұрлым əлсіресе, соғұрлым оның күші өсуі тиіс еді. Бірақ бəрі керісінше
шықты. 1510-жылдың қысында жау тағы да қазақтарға жорық жасайды. Бұл
жолғы жорық бағыты Қасым сұлтан ұлысына қарсы бағытталады.Қасым ресми
хан болмаса да, осы жылдары оның беделі Бұрындық ханнан да күшті еді. Қазақ
хандығының құрылуы кезінде белсене араласып, одан кейінгі кезеңдерде
хандықтың күшеюіне өз үлесін қосқан Бұрындық хан XVI ғасырдың алғашқы
жылдарында үлкен, мемлекеттік дəрежеде көрегендік көрсете алмайды. Елдік
мүддеден жеке, тар мүддеге көшу оның беделін түсіртті, атақабыройын
жоғалтты.

жүктеу/скачать 0.78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: