Кіші жəне Орта жүздер аумағында барлық билік институттарын

Кіші жүзде Əбілқайырдың баласы Айшуақтан кейін 1809 жылы хан тағына
Шерғазы тағайындалады. Бұл шешімге наразы болған Кіші жүз ағамандары
Арынғазыны хан етіп сайлайды. Бірақ 1821 жылы Арынғазы Петерборға
шақырылып, сонда біраз ұсталғаннан кейін оны Калугаға жер аударады.
1830жылы ол сол жақта қайтыс болады. Ал Шерғазы хан болса «Орынбор
қырғыздары туралы Жарғы» бойынша Кіші жүзде хандық билік жойылғаннан
кейін Орынборға шақырылып ол сол жақта тұрақтап қалады.
1822-1824 жылдары Орта жəне Кiшi жүзге енгiзiлген ереже бойынша бұл екi жүз
де хан үкiметi жойылды. Ресей жаңа əкiмшiлiк жүйесiн енгiздi. Бұл жүйе алдағы
уақытта қазақтардағы билiк Ресей чиновниктерiнiң қолына беруге дайындық
болды.
Қазақ жерін отарлауда Ресей үкіметі қазақ халқының мемлекеттік тəуелсіздігін
жоюды мақсат етіп қойды. Оны Қазақ хандығының басқару жүйесі реформалау
арқылы жүзеге асырды. ХҮІІІ ғасырдың 80 жылдарында Сырым Датұлы
бастаған көтеріліс барысында Орынбор губернаторы О.Игельстром Кіші жүздегі
хандық билікті жоюға əрекеттер жасаған еді. Ол «Игельстром реформасы» деген
атқа ие болатын. Бірақ ол жүзеге асырылмай қалды. Бұл саясат ХІХ ғасырдың 20
жылдары қолға алынып, өз нəтижелерін бере бастады. Сонымен қазақ жерін
əкімшілік реформалаудың жаңа үлгісі Ресейдің əкімшілік-саяси басқару
жүйесіне сай жасалынды. Патша үкiметi 19 ғасырдың басында отаршылдық
саясатты тереңдете отырып
, қазақ халқының саяси тəуелсiздiгiне қол сұқты.
Патша үкiметi 1822 жылы “Сiбiр қазақтары туралы”, 1824 жылы “Орынбор
қазақтары туралы” ереже қабылдап аталмыш ережелер бойынша хандық
үкiметтi жойды. Қазақтарды қазақтардың өзi билеген “Дала демократиясы” деп
аталған хандық үкiмет қазақтардың саяси тəуелсiздiгiнiң белгiсi едi. Сондықтан
хандық үкiметтi жою қазақ халқының саяси тəуелсiздiгiн жою болып табылады.
Хандық үкiметтi жою патша үкiметiнiң отарлау саясатының тереңдей
бастағанын дəлелдеген оның отаршылдық саясатындағы кезектi қадам болды.
Реформа Орта жүзден басталды. Сібір генерал губернаторы М.Сперанскийдің
басшылығымен «Сібір қырғыздары (қазақтары) туралы Жарғы» жасалып, ол
1822 жылы қабылданады. (Орыс əкімшілігі сол кезде қазақтарды қырғыздар, ал
қырғыздарды қара қырғыздар деп атаған еді). Бұл реформа бойынша Сібір екі
бөлікке – Шығыс жəне Батыс бөліктерге бөлінді. Шығыс бөлімінің басқармасы
Иркутскіде, ал Батыс бөлігінің орталығы Тобольскіде, ал 1839 жылдан бастап
Омбыда орналасты. Батыс Сібір бөлігіне Тобыл, Томск, Омбы облыстары жəне
Орта жүз бен Ұлы жүздің
бір бөлігі енді
. Батыс бөлік «Сібір қырғыздарының
облысы» деген атқа ие болды.

Жарғы бойынша «Сібір қазақтарының облысы» əкімшілік тұрғыда округ –болыс
–ауыл жүйесі бойынша бөлінді. Округке 15-20болыс, болысқа 10-12 ауыл,
ауылға 50-70 шаңырақ (үйлер) кірді. Округ басшылығында округтық приказдар
болды. Округтық приказдарды қазақтар дуан деп атаған. Округтарды формальды
түрде аға сұлтандар басқарды. Болыс басшылығында болыс сұлтаны тұрды, олар
округтық приказға бағынды. Ауылды ағаман басқарды. Ағамандарды үш жылда
бір рет ауыл тұрғындары сайлап, оны округтық приказ бекітті. Болыстар
сұлтанға бағынды. Хандық билік толығымен жойылды.
Реформада сот жүйесінде де үлкен өзгерістер болды. Онда Қазақ жеріне Ресей
заңдарын енгізу мақсат тұтты. Дəстүрлі билер соты тек ру арасындағы, ауыл
ішіндегі дауларды шешу үшін ғана сақталынды. Қылмыстық істер,
мысалы
Отанға опасыздық жасау
, кісі өлтіру, ұрлық, билікке бағынбау т.б. империялық
заңның негізінде шешілді.
«Сібір қырғыздары туралы Жарғыда» сібір қазақтары көшпелі бұратаналарға
жатады, сондықтан олармен құқықтары теңестіріледі деп атап көрсетіледі.
«Желілер бойындағы қазақтардың қазіргі жағдайы əртүрлі, олар болыстарға,
болыстар ауылға бөлінген, кейбірі қазіргі атауларын сақтап қалған». Одан əрі
былай делінген: «Олар болыстық басқару ыңғайлы болуы үшін округтерге
қосылған. Округтер көбіне бұрыннан қалыптасқан бір рудан жəне көрші
болыстардан құралады. Əр округтің өзіне белгіленіп берілген жері бар жəне оған
басқа округтің адамы жергілікті басшылықтың рұқсатынсыз өте алмайды».
«Басқару
құрамы»
бөлімінде
мыналар анықталып берілген: «Ауылды

жүктеу/скачать 0.78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: