Білім алушыларды тәрбиелеуде қҰндылықҚа бағытталған тәсілді жүзеге асыру бағдарламасы

235 
«ДӘТҮР МЕН ҒҰРЫП» ЖОБАСЫ 
КІРІСПЕ 
 
Қазақстан Республикасының мемлекеттік егемендігін алғаннан кейінгі 
уақытта әртүрлі әлеуметтік институттарда: отбасында, мектепке дейінгі 
мекемелерде, жалпы білім беретін мектепте, сондай-ақ жоғары оқу 
орындарында халықтық дәстүрлер мен әдет-ғұрыптардың оқу-тәрбие процесіне 
ықпалын жан-жақты және терең зерттеу қажеттілігі туындады. Қазақстан 
Республикасының Конституциясы, «Білім туралы» Заңы және елімізде 
қоғамның әлеуметтік-экономикалық және рухани дамуын ескере отырып 
қабылданған 
басқа 
да 
заңнамалық 
құжаттарды 
әзірлеуде 
ұлттық 
құндылықтарымыз, салт-дәстүр мен әдет-ғұрыптарымыз назардан тыс 
қалмағаны белгілі [1]. Осыған байланысты отбасындағы адамгершілік тәрбие 
процесінде кеңінен қолданылатын, жинақталған рухани байлық ретінде 
ұрпақтан-ұрпаққа берілетін халықтың ғасырлар бойғы тәжірибесі ретінде 
ұлттық салт-дәстүрлерге арналған ғылыми зерттеулер ерекше өзекті болып 
отыр [2]. 
Дәстүрлерді, әдет-ғұрыптарды әлеуметтік нормалар мен мінез-құлық 
ережелері ретінде түсіндіру этнологияда, мәдениеттануда, философиялық, 
әлеуметтік, демографиялық және басқа да ғылыми зерттеулерінде кездеседі. 
Бұл әдістемелік ұсынымдамада «дәстүр», «әдет-ғұрып» ұғымдары әлеуметтік 
ғылымдардың әр саласының міндеттерін ескереді. Дәстүрлер тек қоғамдық 
қатынастардың нормалары мен принциптері, қоғамдық қызмет тәсілдері, 
өткеннің мұрасы немесе адамдардың мінез-құлық нормалары ғана бола 
алмайды. Олар өткен және қазіргі заманғы қоғамдық тәжірибенің нәтижелерін 
бекітеді және адамдардың қауымдастығына – ұлттарға, этникалық және 
әлеуметтік топтарға, ұжымдарға және т.б. тән қоғамдық қатынастардың 
сипатын білдіреді [3]. 
Дәстүрлер – ұрпақтан-ұрпаққа беріліп, белгілі бір қоғам мен әлеуметтік 
топтарда ұзақ уақыт бойына дамып келе жатқан әлеуметтік және мәдени мұра. 
Біздің ойымызша, дәстүрлердің тәрбиелік және білім беру функциясы – адам 
өмірінің әртүрлі кезеңдерінде тұлғаны тәрбиелеу және қалыптастыру 
саласындағы адамзаттың әлеуметтік жинақталған тәжірибесін мұра етудің 
негізгі тәсілі. Әдет-ғұрыптар – бұл белгілі бір қоғамда немесе әлеуметтік топта 
пайда болатын, олардың әдеті, өмірі мен санасында қалыптасқан әлеуметтік 
мінез-құлық ережесі. Әдет-ғұрып тәрбие процесінде маңызды рөл атқарады, 
баланы рухани мәдениетпен таныстыруға ықпал етеді, мінез-құлықтың 
мұрагерлік стереотиптік тәсілін қалыптастырады, мінез-құлық үлгілерімен 
таныстырады. 
«Дәстүр», «әдет-ғұрып» термині көбінесе «салт», «рәсім», «ырым» 
терминдерімен анықталады. Дәстүр дәстүрлі символдық әрекет бола отырып, 
жеке адамның, қоғамдағы адамдардың өмірі мен қызметінің маңызды 
сәттерімен бірге жүреді, белгілі бір мінез-құлықты қажет етеді. Ол 
эмоционалды-психологиялық әсер етеді. Салт-дәстүрдің маңызды әлеуметтік 

236 
функциясы құрылымына – салт, рәсім, ырым, жол-жоралғы адамның 
адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру екені белгілі. Салт мінез-құлық 
нормасы ретінде әрекет ете алады, заңдылықты жүзеге асырады, стереотиптік 
мінез-құлықты, әдеттерді қалыптастырады, бұл өз кезегінде адамдардың 
өміріне реттеуші қызметін атқарып, бүкіл өміріне әсер етеді. 
Ғасырлар бойғы тәжірибе көрсеткендей, дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар 
жаңа ұрпақтарды қоғам өміріне тартудың, жеке тұлғаның белгілі бір түрін 
қалыптастырудың тиімді құралдарының бірі болып келді және солай болып 
қала береді де. Олардың тәрбиелік әсерінің ерекшелігі – ол адам өмірінің 
қандай да бір жас кезеңімен шектелмейді. Қоғамда өмір сүретін әр адам 
әрқашан өзінің салт-дәстүрлерінің аясында болады. Олардың талаптары мен 
заңдылықтарын орындау дүниетанымның қалыптасуына, адамның сезімі мен 
мінез-құлқының мәдениетіне, оның айналасындағы әлемге қатынасына 
айтарлықтай және тұрақты әсер етеді. 
Салт-дәстүрлер халықтың педагогикалық шығармашылығы ретінде 
балалардың сезіміне, ерік-жігеріне, сана-сезіміне және мінез-құлқына 
педагогикалық әсер етудің әртүрлі нысандары мен әдістерін ұсынады. 
Қоғамдық құбылыс бола отырып, дәстүрлер сонымен қатар қоғамдағы және 
жеке өмірдегі адамдардың қарым-қатынасын реттейтін принциптер, нормалар 
мен ережелер түрінде әрекет етеді, олар қоғамдық пікір арқылы қолдау тауып 
таратылып отырады. 
Қазақ халқының ұлттық дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарының жалпы 
негіздерін жан-жақты зерттеу және қоғамдық бағалау, әлемнің басқа халықтары 
сияқты, қазіргі педагогикалық ғылымның маңызды міндеті болып табылады. 
Дегенімен оның тарихи-педагогикалық ғылымда маңызды жарияланбаған 
көптеген мәселелері терең, жан-жақты шығармашылық дамуды, әсіресе 
отбасындағы жеке тұлғаны қалыптастырудың әртүрлі кезеңдеріндегі балаларды 
адамгершілікке, еңбекке баулу және көркемдік-эстетикалық тәрбиелеу 
мәселелерін қажет етеді [4]. 
Олай болса, болашақ ұрпақты тәрбиелеуде ұлттық мәдениетті, әдет-ғұрып 
пен салт-дәстүрді жаңғырту, оның рөлін нығайту, қайта жандандыру процесін 
дамытуымыз керек. Қазіргі заманғы қоғам ұлттық бірегейлік негізінде рухани, 
этномәдени және жеке тұлғаның өнегелік дамуына деген жаңа парадигманы 
іздестірумен ерекшеленеді. Дәстүр мен әдет-ғұрыпты, салт-дәстүрлерімізді, 
ұлттық құндылықтарды сақтап қалу қазіргі уақытта аса құнды, өзекті 
мәселелердің біріне айналуда. Осыған байланысты мәдени дәстүрлер мен 
ұлттық салт-дәстүрлер, әдет-ғұрыптар қоғамның тұрақты дамуының маңызды 
факторы болып табылады, сол себепті ұлттық мәдени код пен ұлттық дәстүрді 
сақтау мәселесі ерекше маңызға ие.
Елбасы Н.Ә. Назарбаев «Тарихи құндылықтарымызды барынша зерттеу 
және қайта қалпына келтіру, оны сақтауға, зерттеуге мән беріп, өткен 
тарихымызды ұрпаққа жеткізуіміз керек. Өзінің тарихи, мәдени тамырына 
қайта оралу –жағымды процесс. Қазір елімізде ұлттық тілді, өнерді, мәдениетті 
дамытуға барынша қолдау жзасауымыз керек» деп баяндады өзінің 
«Қазақстанның болашағы қоғамның идеялық бірлігінде» атты еңбегінде [5].

237 
Ұрпақтар сабақтастығын сақтап қалудың бірден бір жолы – мәдени 
дәстүрлер мен ұлттық бірегейлікті қалпына келтіріп, барынша жандандыру 
болып табылады. Дәстүрлер мен ғұрып халықтың ата-бабадан келе жатқан 
рухани тәжірибесін жинақтап, ұлттың дүниетанымдық және рухани ерекшелігін 
айқындайды [6]. Осы тұрғыда ұлттық салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар, 
наным-сенімдер кешенін зерттеу халықтың ұлттық құқндылықтары мен 
дүниетанымдық ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік берері анық.
Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев 
«Тәуелсіздік бәрінен қымбат» атты мақаласында: «...Түрлі дағдарыстардан аман 
өтуге мүмкіндік берген Ұлттық қорымыз құрылды. Дүние жүзіне тарыдай 
шашылған қазақ баласын атажұртқа шақырып, Ұлы көшке жол аштық. Соның 
нәтижесінде ел еңсесі тіктеліп, ұлттық рухымыз көтерілді» деп жастардың 
бойына біліммен қатар ұлттық құндылықтарымызды, салт-дәстүрлер мен әдет-
ғұрпымызды сіңіруіміз және оны ұрпақтан ұрпаққа жеткізуіміз керек дегенді 
меңзеді. Сонымен қатар ол: «Жаһандану кезінде ел жат жұрттың ықпалына 
бейсаналы түрде ілесіп кеткенін аңғармайды. Басқаша айтқанда, мәжбүрліктен 
емес, санасының улануы арқылы өз еркімен торға түседі. Сондықтан, жаңа 
заманның жақсы-жаманын екшеп, артықшылықтарын бойға сіңірумен қатар, 
тамырымызды берік сақтауымыз қажет. Ұлттық болмысымыздан, төл 
мәдениетіміз бен салт-дәстүрімізден ажырап қалмау – барлық өркениеттер 
мидай араласқан аласапыранда жұтылып кетпеудің бірден бір кепілі» деп 
ұлттық құндылықтарымыз бен салт-дәстүрімізді сақтап қалуымыз қажат 
екендігін баса айтты [7].
Осыған орай, әлеуметтік құрылымдар мен әлеуметтік-экономикалық 
қатынастардың өзгеруі кезеңінде отбасы, балаларды отбасылық тәрбиелеу 
мәселесі жалпы қабылданған рухани құндылықтарға сәйкес ерекше мәнге ие 
болады. Ата-бабамыздан келе жатқан салт-дәстүр, әдет-ғұрып, ұлттық 
құндылықтар жас ұрпақты тәрбиелеуде барынша әсер етеді. Отбасы мен 
қоғамдағы ересектер мен балалардың мінез-құлқы мен іс-әрекетін реттейтін, 
адамгершілік қасиеттердің негізін құрайтын, жаңа рухани құндылықтардың 
жандануына ықпал ететін және халықтың мәдени мұрасын байытатын осы 
халықтық дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар болып саналады. 
Отбасы тұрақты әлеуметтік қауымдастық ретінде жеке тұлғаны 
қалыптастырудың маңызды факторы және бұл білім беру институты, 
әлеуметтік тәжірибені ұрпақтан-ұрпаққа беру көзі. Алғашқы идеялар, ұғымдар, 
дағдылар, адамдармен қарым-қатынас, мінез-құлықтың моральдық нормалары, 
сезімдер отбасында қалыптасады. 
Бала өмірінің алғашқы күндерінен бастап тұлғаның күрделі қалыптасуы 
отбасылық және әлеуметтік қатынастардың өзіндік ерекшелігінде дамиды. Бұл 
мәселені ғылыми тұрғыдан зерттеу қажеттілігі сонымен қатар білім беру 
реформасын сәтті жүзеге асыру көбіне отбасындағы балалардың адамгершілік 
қасиеттерін қалыптастырудағы ұлттық дәстүрлер мен әдет-ғұрыптардың рөлін 
арттырумен байланысты [8].

238 

жүктеу/скачать 5.22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: